Ealsum is in terpdoarp, dat ynsletten yn beammen, noardlik fan Dokkum leit. Eartiids hie Ealsum in frij grut doarpsgebiet dat oan it buorskip Sibrandahûs by Wetsens (net it doarp westlik fan Dokkum) rûn en dêr ’t ek it noardlike part fan Dokkum by hearde. It stasjon fan de “Noord Friesche Lokaal Spoorweg” stie net yn Dokkum, mar yn Ealsum. Ek de Kristlike kweekskoalle stie yn dit doarpsgebiet.

Oan de gemeentlike weryndieling ta hie Ealsum hast 400 ynwenners. Ealsum is in sprekkend foarbyld fan in radiale terp dy’t foar it grutste part ôfgroeven is. Der binne argeologyske fynsten dien. De belangryksten binne in gouden ring mei reade stien, in mantelspjelde (fûn op in skelet) fan brûns, fersierd mei sierlike stientsjes en in gurdlefersiering fan brûnsblik, alles út ’e Merovingyske perioade, de 7e ieu. De tsjerke stiet op in nochal heech oerbliuwsel fan de terp, krekt op ‘e krún te pronk, wylst oan de eastlike kant ek noch in lyts buorskip te finen is fan in pear wenten op terpnivo. It oare part fan de rûne terp is ôfgroeven en de fierdere bebouwing fan huzen en monumintale pleatsen stiet kreas oan de bûtekant fan de ringwei, benammen oan it súdeastlike treddepart.

Ealsum wie oer it wetter mei de Ealsumer Feart yn noardlike rjochting ûntsletten nei de Peazens en yn súdlike rjochting nei Dokkum. Oan ’e feart is ek noch bebouwing. Nei de stêd ta wie der al lange tiid in ferbining oer de dyk. De romaanske doarpstsjerke, wijd oan de Hillige Anna, datearret út likernôch 1200. It nochal lange, ynspringende koar mei in healrûne apsis is fan wat letter yn ’e tiid, om en by healwei de13e ieu. De koarsluting hat twa kolonetten en in bôgefries fan dowe- en bakstien. Oan de binnekant lit de abdis brede sparnissen en oansettings fan in oerwulving sjen. De westgevel en it neoklassistyske tuorke binne fan 1843, mar binne om 1600 hinne feroare en ferfongen. De klok, getten yn 1440 troch Butendiic, hat twa reliëfs mei de ôfbylding fan Maria.

Abbegea is in terpdoarp, dat yn ’e Midsieuwen ûntstien is. It doarp wie oer it wetter goed ûntsletten. De Abbegeaster Opfeart ferbûn it doarp mei de Boalserter Sylfeart. Oer lân wie it minder goed te berikken. Nei de dykebou kaam Abbegea noardlik fan de Himdyk te lizzen. Op de gritenijkaart yn de Schotanusatlas (1716) fine we gjin inkele dyk of paad. Wol is sichtber dat der bûten de lytse tsjerkebuorren in tal buerten en staten yn it bûtengebied fan it doarp lizze; ek oan ’e noardkant fan de Wymerts of Boalserterfeart.

Yn de “Tegenwoordige Staat van Friesland” (1788) wurdt dat befêstige: een dorp van middelbaaren omtrek (…). Hetzelve ligt ten westen van Oosthem en nader aan den Hemdyk. De kerk deezes Dorps pronkt insgelyks met een fraai Orgel. Weleer had men hier verscheiden Adelyke Staten, met naame Attema, Sytinga, en Bonninga in het buurtje de Morra, naar ’t welk ook een watertje ten Noorden des dorps, waaronder de Bolswerdervaart naar de Nieuwezyl loopt, den naam van Morra- of Morwieltje draagt. In de buurt, die niet groot is, en de Abbegaster-Ryge genaamd wordt, lagen oudtyds Wigmana en Heeringa, en in de Oosterbuuren Bangama.

De Abbegasterrige en Oosterburen binne ek noardlik fan de feart oanjûn op de kaart yn de Eekhoff-atlas (1851). By it buorskip Abbegeasterketting leit in draai oer de feart.

De kearn fan de tsjerke, fan âlds wijd oan Sint Gertrudis, is noch midsieusk, mar it gebou mei in trijekantige sluting is yn 1809 hielendal ommitsele. Nei alle gedachten hat de toer yn dat jier in houten boppebou krigen. Yn ’e toer hinget in klok dy’t yn 1647 getten is troch Jacob Noordmans.

De trochgeande dyk rint no strak om de súdwestlike flank hinne. De tsjerkebuorren oan de oare kant hat in fariearre bebouwing, wêryn de eardere skoalle, it skoallehûs of pastorije en boarger- en arbeiderswenten mekoar ôfwikselje. Noardlik fan de âlde kearn binne de nije skoalle en resint in nijbouwyk oan ’e westkant fan de opfeart ta stân kommen.

Achlum is in terpdoarp mei in bysûndere foarm. De ferneamde Slachtedyk rint súdlik om de âlde kearn hinne, wylst de Achlumerfeart der nei it noarden ta by lâns rint. Yn ’e midden leit it iepen, ôfgroeven part fan de terp dat tsjintwurdich as in rom bemjitten keatsfjild brûkt wurdt. Op it súdlike part fan de hege terp stiet de midsieuske tsjerke mei diakenijwenten en pastorije en westlik dêrfan de saneamde kleasterpleats, in monumintale kop-hals-romppleats út de 18e ieu.

Mear nei it noarden ta fynt men yn in libbendich ritme benammen 19e-ieuske bebouwing by de feart lâns, wêrby’t de bysûndere dakpannen opfalle. Dit binne de read of blau glazuere Lucas IJsbrandpannen mei in laaifoarmich patroan, ûntwikkele yn Makkum en op it panwurk yn Achlum neimakke yn de tiid om 1900 hinne. By de feart stiet tusken de skildereftige bebouwing yn de karakteristike eardere doarpsherberch. Oan ’e westkant fan de doarpskom is wat bedriuwichheid te finen en de doarpsútwreidingen ha nei de oarloch mei namme yn it easten, oan de oare kant fan de Hitzumerweg, har beslach fûn.

De herfoarme tsjerke stiet op it hege part fan it oerbliuwsel fan de terp. It gebou is oarspronklik 12e-ieusk; de spoaren fan romaanske bôgen en tichtsetten finsterkes binne noch te sjen yn stikken muorrewurk fan dowestien, foaral oan de noardkant. Der sit in fraai reliëf (sûnder holle) fan rôze Bremer sânstien út de 14e ieu yn it muorrewurk. De toer datearret út de 15e ieu en de houten bekroaning mei in spitske is fan 1789. Ynwindich hat de tsjerke in geve protestantske ynrjochting mei meubilêr út it begjin fan de17e ieu. Tsjin de bûtekant fan de súdlike muorre oan stiet in plaat ta oantinken oan Ulbe Piers Draisma, in boer dy’t yn 1811 de “eerste onderlinge brandwaarborg van Friesland” oprjochte hat.

Eastlik fan Achlum stiet oan de noardkant fan de Slachtedyk op in omgrêfte terrein Groot Deersum, no in 18e-ieuske pleats, mar yn eardere tiden in state, wer ‘t de stinzepoarte fan noch boppe de grêft stiet. De ienichste yn Fryslân mei in trepgevel.

Akkrum is yn de betide Midsieuwen as terpdoarp ûntstien. Omdat it geunstich lei oan de súdlike wâl fan de âlde, meänderjende wetterloop de Boarn koe it doarp him foarspoedich ûntwikkelje.

Doe ‘t der yn de 19e ieu goede wegen- en spoarferbinings kamen, koe Akkrum de haadplakfunksje fan de gemeente Utingeradiel oernimme fan it minder geunstich lizzende Aldeboarn. De Oeriselskestrjitwei kaam as rykswei yn 1827-1828 klear en yn 1868 waard it spoar oanlein. It wie al earder in passaazjeplak foar it ferkear: “Akkrum is een vermaaklyk Dorp, dewyl alles, wat te paarde of met rydtuig van Leeuwarden naar ‘t Heerenveen en verder wil, hier door zynen weg moet neemen”, waard oan it ein fan de 18e ieu skreaun. Wilens hie it doarp him fan de terphichte ôf by it wetter en de Slachtedyk lâns ûntjûn as streekdoarp. It streekdoarp bûcht him mei de wetterloop fan de Boarn ta in elegante haadstruktuer. Fan west nei east litte de Ljouwerterdyk, it Heechein, de Buorren, de Kanadeeskestrjitte en fierderop de Boarnsterdyk ek in oangename ôfwikseling sjen fan sletten bebouwing en iepen romten. Yn de 19e ieu rekke de streek oan beide kanten alhiel beboud. Om 1900 hinne wie Akkrum yn it easten fêstgroeid oan it buordoarpke Nes. De earste doarpsútwreidings yn de 20e ieu fûnen dêr plak. Bgl. sa as it folksbuertsje mei tún-stedsk karakter fan De Túntsjes en De Stripe út 1919.

Nei de oarloch krige it wenwykje yn it súdeasten, efter it stasjon, stâl en doe waard begûn mei de wenningbou yn de súdlike strook. De yn 1949 yn tradisjonalistyske Delftse Schooltrant ûntwikkele Sinnebuorren krige de karakteristyk fan de optimistyske weropbou. Dêrnei binne yn de sechstiger jierren efter de Boarnsterdyk tusken Akkrum en it âlde Nes wenstrjitten oanlein. Dit diel fan it doarp is troch Rijksweg N32, letter ferdûbele ta autosneldyk A32, min ofte mear fan Akkrum ôfsnien. Fan it begjin fan de santiger jierren ôf hat de wyk noardlik fan de Boarn him ûntjûn en oan it ein fan de 20e ieu is de omfangrike wetterwyk Boarnstee noardlik fan Akkrum yn it lânskip oanlein. De herfoarme tsjerke stiet yn ‘e midden fan it doarp op in earder rom en heech lizzend hôf. De ynbannige sealtsjerke is yn 1759 boud ta ferfanging fan it midsieuske godshûs. De toer, ferdield yn trije fjilden en in ynsnuorre spits is yn 1882 oplutsen. De tsjerke hat meubilêr út de 17e en 18e ieu en yn fjouwer grutte rûnbôgefinsters sitte brânskildere finsters mei wapens út 1760-1762, dy ‘t yn 1940 rekonstruearre binne. Hjir skean tsjinoer stiet de meniste tsjerke, wol wat bûten de roailine, mar dat wurdt kompensearre mei in opfallend neoklassisistysk front mei in doryske yngongspartij en in sjarmante koepeltoer. It is ien fan de earste tsjerken yn dizze styl yn Fryslân en boud troch oannimmer Jacob Romein, dy ‘t frij wis syn soan Thomas Romein it ûntwerp meitsje liet.

Westlik fan de herfoarme tsjerke stiet efter in romme tún it tehûs foar frijgeselle dames en widdowen “Welgelegen”. S. Hoekstra makke yn 1924 it ûntwerp yn ekspresjonistyske styl wêrby ‘t foaral de middenpartij tusken de wat knierjende fleugels mei de rizige kape opfalt. It tehûs stiet op it terrein dêr ‘t fanâlds in bûten mei in besûndere tún stie. It prachtige achtkantige túnhûs mei koepeldak út de 18e ieu oan it Heechein is dêrfan bewarre bleaun. In besûndere tún is no te finen oan de Ljouwerterdyk; it is in lânskiplike tún fan Gabe Westra om it yn 1901 troch gemeente-arsjitekt F.H. Hoekstra yn in tige dekorative styl ûntwurpen Coopersburg hinne. Coopersburg is in tehûs fan 22 keamerswenningen, dy ‘t stik foar stik in tutegeveltsje krigen. De wenninkjes wienen bedoeld foar de minder fermogende Akkrumer âlderein. De út dit doarp ôfkomstige Folkert Kuipers (Cooper) stichte it tehûs nei ‘t hy yn Amearika in fortún makke hie. Kuipers hat foar himsels en syn frou in mausoleum oprjochtsje litten, yn 1906 útfierd nei in ûntwerp fan J.H. Schröder yn de Sezession-fariant fan de Jugendstil. Njonken de yngongspartij stean pleuranten en dêrboppe de portretmedaillons fan Cooper en syn frou.

Eagmaryp is in doarp oan de feart en ien fan de doarpen yn de Lege Wâlden, de leechlizzende streek súdeastlik fan de Snitser Mar mei syn puollen. It doarp is yn de 12e ieu ûntstien en de huzen, foaral de pleatsen wienen allinne mar te berikken oer it wetter. Krekt yn de twadde helte fan de 19e ieu kaam dêr in dyk.

De Tegenwoordige Staat van Friesland hat it yn 1788 benammen oer Agge Donia, dy ‘t fan syn stins yn Eagmaryp út om 1460 hinne de wide omjouwing yn ‘e macht hie en hiele doarpen brânskatte. Wol wurdt deryn meld: “Akmarijp, gelegen in de Zuidwestelyksten hoek der Grieteny, was voor dezen vrij aanzienlyk, doch nu van een ‘kleinen omtrek’.” En: “Men ziet hier nog everig een oud Kerkhof van de Pastory van St.Jansga.”

It âlde tsjerkhôf is ek yntekene op sawol de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus (1718) as yn de atlas fan Eekhoff (1849), yn de lêste krekt noardlik fan de boerepleatsen Molla en Unia. It lettere tsjerkhôf leit mear nei it noarden ta. Op de Schotanuskaart stiet op dat plak noch in tsjerke yntekene. Yn jannewaris 1844 waard de ôfbraak fan de doarpstoer oanbestege en tagelyk moasten in klokkehûs en yn it buordoarp Terkaple in nije skoalle mei skoallehûs boud wurde. Krapoan 40 jier letter (1881) waard it bouwen fan in nije skoalle mei skoallehûs yn Eagmaryp oanbestege.

It tsjerkhôf mei dêromhinne in tichte seame fan beammen, hat in izeren tagongsstek út likernôch 1880 mei deadssymboalen. De klokkestoel mei helmdak is wyt skildere en draacht in liedklok, dy ‘t yn 1545 getten is troch Johan ter Steghe. By de brêge oer de Agge Douwes- of Lange Sleat foarmje groepkes huzen oan wjerskanten fan de dyk in buorrentsje. Fierder nei it suden ta stean boerepleatsen, fraai útline en hast allegearre oan de westkant. Oan dy kant kronkelt de feart efter de bebouwing. De measte pleatsen binne foarse en faak monumintale, ein 19e-ieuske stjelpen. Fuort njonken it tsjerkhôf stiet in kop-romppleats mei molkenkelder út it lêst fan de 19e ieu.

Aldeboarn is yn de iere Midsieuwen op de súdlike wâlskant fan de rivier de Boarn as in agrarysk doarp ûntstien. It is te tankjen oan de lizzing oan de belangrike wetterferbining en in grut efterlân, dat it doarp him om 1200 hinne al ûntjaan koe ta in oerslachplak foar alderhande guod. Op dit gaadlike plak festigen har ambachtslju en nearingdwaanden. Aldeboarn, foar it earst meld yn 1230, hie al gau in differinsearre maatskiplike struktuer wêrtroch it ta hannels- en bestjoerssintrum útgroeide. Yn de Midsieuwen wie it in tsjerklik sintrum foar in grut gebiet. It wie lange tiid it haadplak fan de gritenij.

Oan de licht meänderjende Boarn kaam oan wjerskanten in tichte, op it wetter rjochte bebouwing fan lang om let hast in kilometer lingte. Der steane nochal wat represintative ieuwenâlde wenten. Dy steane ek, mar dan út de19e en de iere 20e ieu, oan de Tsjerkebuorren en Wjitteringswei dy ‘t nei Akkrum liedt. Dizze dyk waard yn de earste helte fan de 19e ieu ferhurde. Yn it lêst fan dy ieu wie it gebeurd mei de hannel. Al kaam der in suvelfabryk yn Aldeboarn. Yn de 20e ieu kamen der útwreidings oan de súd-, mar benammen oan de noardkant. In oantinken oan de sintrumfunksje is it Waachgebou út 1736; it gebou is no as pleatslik museum yn gebrûk. It is in ynbannich gebou fan twa lagen mei oan de kant fan it wetter in rûnbôge-yngong. In lêste spoar fan de funksje as bestjoerssintrum is de noch besteande westfleugel fan Andringastate, it grutte hûs fan de grytmansfamylje. Op it terrein is yn 1894 de pastorije boud. De herfoarme tsjerke is yn 1753 boud as ferfanger fan de midsieuske tsjerke fan dowestien. De slanke, troch kolossale Ioanyske pilasters begelate en troch in sjarmante trijeliddige lantearne bekroande toer waard yn 1736-1737 oplutsen. Boppe de yngong sit in byldhoude stichtingscartouche yn barokstyl. It tsjerkeskip wurdt oerkoepele troch in skildere himel mei stjerren, planeten en ingels. De sluting wurdt dominearre troch it grêfmonumint fan twa leden fan de grytmansfamylje Andringa.

Aldtsjerk is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op de noardlike útrinner fan de sânrêch, dêr ‘t ek de oare doarpen fan de Trynwâlden op lizze. It doarp krige stâl oan de súdkant fan de krusing fan de wei fan Ljouwert nei Dokkum en de wetterloop fan de Murk. Hjir leit no in klonken izeren flapbrêge mei fakwurk oer fan sa om en de by 1920.

De skildereftige haadstrjitte, de Van Sminiawei, hat mei heakse bochten nei it suden en it easten ta in bajonetfoarm, mei ferrassende perspektiven. It effekt wurdt noch sterker troch ûnregelmjittige roailinen. De bebouwing oan wjerskanten is benammen út de twadde helte fan de 19e ieu en it begjin fan de 20e ieu. Hjir dominearje boargerhuzen. De doarpstsjerke, dy’t wijd is oan Sint Paulus, stiet op in ferhege tsjerkhôf en is boud healwei de 12e ieu yn bakstien en krige destiids in beklaaiïng fan dowestien. De út it begjin fan de 13e ieu datearjende sealdaktoer fan bakstien is mei sparfjilden fan dowestien beklaaid.

Foaral de nei it tsjerkedak ta kearde topgevel is prachtich detaillearre mei klimmende rûnbôgefriezen en siermitselwurk. De westlike geveltop is yn de 18e of 19e ieu fernijd. De trijesidige bepleistere koarsluting is út de 19e ieu. De tsjerke hat in geef ynterieur mei 17e- en 18e-ieuske meubels, sa as in betiid-17e-ieuske preekstoel, fjouwer hearebanken en roubuorden. Yn ‘e tsjerke is in grêfkelder fan de Sminia’s en op it hôf binne opmerklik de 19e-ieuske grêfkelder mei in fraai bewurke dekstien foar A.J. van Sminia en C. Coehoorn-Van Scheltinga en in grêfperk mei sarken fan leden fan de famylje Sminia. De kloeke, yn mingstyl boude pastorije stiet even fierderop oan de Van Sminiawei.

Lyk as de buordoarpen wie Aldtsjerk in plak dêr ‘t adel en patrisiaat harren graach fêstigen. Yn de 17e ieu binne dêr trije staten boud, wêrfan de ferskate kearen yngripend ferboude Klinze (oarspronklik Aysmastate) oerbleaun is. Fan de yn 1916 sloopte Sminiastate is it boskwachtershûs yn chaletstyl der noch.

Allingawier is in lyts terpdoarp dat, hoewol’t it folle âlder is, om 1270 yn ‘e boarnen foarkomt as Alingwere. It leit yn it lege, súdlike part fan Wûnseradiel. Dat wie eartiids mear taastber omdat it doarp op in lântonge tusken grutte marren en wat puollen yn lei. Fansels hâlde de befolking him dwaande mei de fiskerij; it waard “een vischrijke plaets” neamd.

Súdlik fan Allingawier leit de Jakle-set, earder in oerset mei in boatsje tusken twa grutte marren yn. Healwei de 15e ieu krige de oerset syn namme, dy fan Jackle Feddes, dy ‘t as strider fan de Fetkeapers dit strategyske plak behearste. De Makkumer- en de Parregeaster Mar binne yn 1876-1879 droechmeald. Der moast fan de Grutte Sylroede (Makkumer Feart) en de Warkumer Feart by Tsjerkwert ôf in kanaal foar de skipfeart groeven wurde: it Van Panhuyskanaal. Oer de opfeart dêrhinne leit in heechhout yn de kearn fan it doarp. De eardere stoomsmidderij hie ek ark en reau foar de skipfeart yn ‘e hannel. Troch it droechmeallen kaam Allingawier midden yn de lege greiden te lizzen. De doarpskearn bestiet út hjir en dêr boude boargerhúskes, pleatsen en kreaze loadsen en skuorren.

Op in rom hôf is yn 1634 in nije tsjerke boud op it plak fan de âlde. Dizze is yn 1783 wat ynkoarte ta in trijekantich sletten koar. It ynterieur bestiet út ienfâldich iken meubilêr. De tagelyk mei de tsjerke boude toer hat in sealdak; de liedklok is fan 1599.

By de Doleânsje yn 1888 gie in flink part fan de befolking oer. Yn it earstoan hierden de grifformearden de âlde tsjerke, mar yn 1893 waard der in eigen, lyts tsjerkje boud oan de súdlike râne fan it doarp. Dit gebou is tsjintwurdich it ûntfangstsintrum foar de besikers fan de Aldfaerserfrûte. De objekten dy ‘t de belangstellenden besjen kinne, binne: it skeppingsferhaal, de museumbuorkerij De Izeren Kou (begjin 18e ieu), in drabbelkoekebakkerij mei kofjehûs, in smidderij, in skilderswurkpleats en in arbeidershúske.

Súdlik fan it doarp leit, efter in brede oprydleane, Allingastate; in nei 17e-ieusk model neiboude state.

Eanjum komme we yn de boarnen foar it earst tsjin healwei de 10e ieu. It is in âld terpdoarp yn de noardeastlike hoeke fan Fryslân. De terp is al in pear ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien op in kwelderwâl en útgroeid fan in rûne radiale terp oan ‘t in flink doarp, wat te ûnderfinen is oan de ticht beboude strjitten Tsjerkepaed en Foarstrjitte en sydstrjitten.

Eanjum wie in foarnaam plak en oant de splitsing fan de Dongeradielen ta it haadplak fan de gritenij. De measte grietmannen wennen op de yn 1831 sloopte Holdingastate, in kastieleftich bouwurk. No stiet der oan de Singel buorkerij Ny Holdinga mei in wyt bepleistere foarein út healwei de 19e ieu. Eanjum wie fan 1912 oant 1936 ta it ein fan de Noord Friesche Lokaal Spoorweg. In oantinken hjiroan is it ta wenhûs ferboude stasjon bûten de noardwestlike râne, Boppe it doarp riist de doarpstsjerke út. It gebou is wijd oan de Hillige Michaël en fertoant noch belangrike spoaren út de 12e ieu, mar is nei de tiid noch al ris ferboud. It is in mânske ienbeukige tsjerke mei in westwurk mei ynboude toer. De toer hat krekt boppe de oankaping fan it skipdak in fraaie rûnbôgeFries, dy ‘t weromkomt boppe yn de kleurige romp fan de bakstiennen toer.

Yn de 13e ieu is de tsjerke oan de eastkant ferlinge, twa ieuwen letter breder makke en fersjoen fan in nij koar. It opfallendste elemint fan it fraaie ynterieur is it 16e-ieuske sakramintshúske yn flamboyante gotyk. Mûne “De Eendracht” is in nôt- en pelmole út 1889. De achtkante boppekruier fan hout mei in mei reid dutsen romp en kape, hat in hege mitsele ûnderbou. De flecht fan de wjukken is goed 22 meter.

Eanjum hat him nei de oarloch mei namme oan de eastlike en súdlike kant útwreide. Yn de santiger jierren hat op de westlike flank fan de op dat plak foar in grut part ôfgroeven terp, in opmerklike doarpsfernijing syn beslach krigen, dêr ‘t karakteristike nije wenningen oan in tizeboel fan strjitten en paden delset binne.

Appelskea is in grut doarp dat as in beskieden agraryske delsetting op in sânrêch ticht by de heechfeanen, nei alle gedachten al yn de 11e ieu bestie. Yn de âldste streek stie in tal pleatsen om in soarte fan brink hinne, de hjoeddeiske Boerenstreek, yn it ferline ek wol Hoog-Appelscha neamd. Oan wjerskanten leinen de ikkers, de Oosteres en de Westeres. Sa ‘n twa kilometer westliker lei it buorskip Terwischa, dêr ‘t ek de tsjerke stie, en wat mear nei it suden ta Aekinga.

De tsjerke fan Terwischa is yn de 14e of 15e ieu boud. It wie in mânske letGoatyske sealtsjerke mei brede spitsbôgefinsters en steunbearen, in trijekantige koarsluting, mar net mei in toer. De tsjerke wie yn 1903 sa boufallich wurden dat it gebou doe troch in nije tsjerke ferfongen is. Dit is in tige ynbannige, rjochtsletten sealtsjerke wurden, ek wer sûnder toer. Op it hôf stiet in klokkestoel mei in skylddak. Johan Bomen hat de klok getten yn 1435. Dizze agraryske streken krigen yn de rin fan de 19e ieu de namme Oud Appelscha omdat doedestiids nei it easten ta yn rap tempo in nije streek mei in gâns oar karakter fan de grûn kaam. De ferfeaningen foarderen fan it noardwesten út begjin fan de ieu ek yn it súdeasten fan Eaststellingwerf. It graven fan de kjersrjochte Kompanjonsfeart wie fan Feanekoaten by Easterwâlde ôf yn 1828 oant foarby Appelskea foardere. Der wienen in soad wiken (sydkanaaltsjes) it fean yngroeven.

Oan de noard- en súdkant fan it kanaal kamen it 7e of Stokers Ferlaat, it 8e of Boppeste Ferlaat en by de 7e slûs waard yn 1818 ek noch in brêge slein. Oan beide kanten fan de feart kaam al gau wenningbou. Dat gie wol neffens de regels dy’t de hearen Kompanjons foarskreaunen. Der waarden boustroken oanwiisd en de stiennen huzen moasten op syn minst 300 gûne kostje. Yn de perioade fan 1838 oant 1844 ta waarden der leafst 63 wenningen boud. Yn 1848 bouden de Kompanjons by it 8e Ferlaat foar harsels in grut hûs, Augustinusstate. De state bestiet noch, mar is ferboud ta pensjon. Op de kaart fan Eaststellingwerf yn de Eekhoff-atlas kin men sjen dat de bebouwing fan dit Nieuw-Appelscha dat fan it âlde doarp fier te boppe giet. Der stiet dan ek al healwei de nije bebouwing en oan de súdkant fan de feart in tsjerke. Dizze is yn 1869 ferfongen troch de hjoeddeiske tsjerke; in oerdwers pleatste sealtsjerke mei grutte rûnbôgefinsters en in skylddak mei in nei foaren útspringende middenfleugel wêr’t in toer mei listwurk mei ynsnuorre nullespits yn opnommen is. De tsjerke is boud nei in ûntwerp fan F.W. Scheenstra.

De Wite Wyk leit yn it ferlingde fan de Kompanjonsfeart. De Appelskeaster Feart brocht yn 1894 de wetterferbining mei de Drentse Hoofdvaart by Smilde ta stân. De ferfeaningsaktiviteiten waarden al gau hurd minder; ferfeane fjilden waarden wer yn kultuer brocht.

Súdwestlik fan it doarp wie men yn 1880 begûn mei it oanplantsjen fan bosken. Yn 1856 waard de dyk by de Appelskeaster Feart lâns oanlein. Der kamen wenningen, loazjeminten (kafee Diligenta, 1863), skoallen (fan 1831 ôf) en in suvelfabryk (1894 oan ‘e noardkant fan de feart). Alles barde oan beide kanten fan de feart en sa ûntstie der in doarp by de feart lâns fan sa ‘n twa en in heale kilometer lang en nei de knik rjochting Drinte kaam der ek noch in streek fan twa kilometer mei lossere bebouwing.

Fan de tweintiger jierren ôf ûntduts men de bosken en de sânferstowings as oarden foar rekreaasje en toerisme. Yn 1922 waard yn de bosken in sanatoarium stichte, it lettere Beatrixoord en yn 1930 kaam der in jongesynternaat (no jeugdherberch) Ús Blau Hiem. Op de Bosberch waard in útsichttoer delsetten en der kamen in iepenloftteater en in natuerswimbad (1934) . Letter binne der in pretpark mei in miniatuerpark en oare rekreative foarsjennings ûntwikkele. Foar de oarloch waard der njonken de feart en njonken oare wegen en paden boud, de Oosterse Es, de Bosweg en de Drentse weg. Nei de oarloch waard de trijehoek tusken de feart en de Oosterse Es yn, ek beboud. Fan de jierren santich ôf is it noardwestlike Steegde-kwartier ûntwikkele. Sûnt koart wurde ek nijbouwiken noardlik fan de feart sichtber.

Arum is in flink terpdoarp dêr’t de trochgeande Sytzemaweg mei de oerdwerse Arumer Feart de struktuer foarme ha. By it wetter binne der oan beide kanten fan de dyk aardige wetterbuertsjes mei oan ‘e westkant de Schoolsingel mei spoaren fan in earmhûs út 1662, in fraaie gevelstien en in seldsum âld skoaltsje (1832) mei spitsbôgefinsters. Op in tinkstien stiet dit moralistyske fers:

Hier vind ge o Jeugd een onderwijs
Gerigt naar u verstand
Gebruik met vlijt dit gunstbewijs
Zoo komt gij ras tot stand.

Eastlik is tusken de bebouwing yn romte hâlden foar in keatsplein. De bebouwing by it wetter fan de Sulverstreek lâns is hjir en dêr fernijd. By de tsjerke stean in pear karakteristike notabele wenten út it lêste kwart fan de 19e ieu, wêrûnder ek in grutte pastorije.

Tichteby stiet herberch De Gekroonde Leeuw, dy ‘t ek ta stân kaam yn deselde perioade. Lange tiid wie hjir it stopplak foar de tram fan Boalsert nei Harns. It is in steatlik bouwurk mei op de ferdjipping in opfallende glêzen erkerútbou. Arum is yn de betide 20e ieu oan de noard- en de súdkant opmerklik lang útrutsen by de trochgeande dyk lâns. Oan de Camminghaweg stean rychjes filantropyske wenten út 1900. De doarpsútwreidingen fan nei de oarloch kamen earst oan de noard- en letter oan de súdkant.

De Arumer tsjerke stiet op in rom en keal hôf. It gebou is oant twa kear ta troffen troch de wjerljocht en yn ‘e brân flein, de lêste kear yn 1836. De hjoeddeiske tsjerke is in ûntwerp fan boumaster Thomas Romein. Dy kaam mei in neoklassicistysk plan, mar doch is de tsjerke ienfâldiger en soberder útfierd; in tradisjonele sealtsjerke mei spitsbôgefinsters en in strakke fjouwerkante toer mei in alderaardichste bekroaning yn neoklassicistyske foarmen. Yn de tsjerke mei in ienfâldich ynterieur stiet in hearebank fan de famylje Cammingha.

Tichteby, mar ek wat fierder fan Arum ôf steane steatlike pleatsen, mei as hichtepunt de kop-hals-rompbuorkerij Camminghastate oan de súdlike grins fan it doarp.

Lytsewâld (of Augsbuurt) wurdt ek wol Lutjewoude neamd. It is in lyts komdoarp fan midsieuske oarsprong dat fan 1654-1656 ôf oan de doedestiids groeven Strobosser Trekfeart kaam te lizzen.

De tsjerke is yn 1782 oplutsen om de midsieuske tsjerke te ferfangen. De geveltoer mei ynsnuorre nullespits krige earst yn 1917 stâl. Dizze sealtsjerke hat in trijekante koarsluting en in muorrewurk dat troch lisenen yndield is en foarsjoen fan brede rûnbôgefinsters . De tsjerke is restaurearre yn 1976, wêrby ‘t doe ek de bankeblokken fuorthelle binne. De tsjerke hat in tige seldsume fjouwerkante preekstoel út it lêst fan de 17e ieu, mei op de hoeken glêde Toscaanse pylderkes, op it foarpaniel stiet in ôfbylding fan Mozes en Aäron mei de wetstafels. Der hingje twa foarse roubuorden fan de famylje Van Scheltinga út 1708 en 1712. Tusken de sarken falt in 12e-ieusk eksimplaar fan sânstien op. Oan de kant fan de trekfeart stiet de om 1905 hinne boude pastorije. It is in sierlik gebou op in L-foarmige plattegrûn en twa geveltoppen. De dakskylden binne bedutsen mei grutte, dikke keunstlaaien, dy ‘t lein binne yn rútfoarm. It muorrewurk is fersierd mei alderhande útmitsele frieskes en de finsters binne dekoratyf omliste mei negblokken en sierlike bôgetrommels.

Tsjinstellend tsjin dizze pronk oer binne it eardere skoallehûs en masterswenning oan de eastkant fan de tsjerke; dy binne sa sober en ienfâldich. Yn 1833 en 1839 binne se, - krekt wat fersprongen -, oan mekoar fêst boud, mar beide ha se har eigen skyldkape. It skoallehûs fan brúnreade stien hat in middengong en oan de iene kant twa steande finsters en oan de oare kant in dûbeld finster. It lytsere mastershûs fan reade stien is trije finstersfekken breed en hat de yngong oan de koarte kant. Doe’t ien fan de skoalmasters mei pensjoen gie is yn 1880 de skoalle tichtgien en ferkocht. Der wienen te min learlingen.

De tagong nei Lytsewâld is mooglik troch in balkebrêge, in karakteristyk en sa stadichoan seldsum eksimplaar fan de fan 1880 ôf ferfongen brêgen oer de Strobosser Trekfeart. Dizze brêge datearret fan 1907 en hat brêgeleunings fan profylizer en inoar krusende stangen.

Stynsgea is fan oarsprong in agrarysk dyksdoarp dat yn de Midsieuwen foarme is by de splitsing fan wegen fan Bûtenpost nei Surhuzum en Drachten. By de brêge en in slûs oer en yn it Knillesdjip, ûntstie de buert Blaufallaat. Yn it earstoan bestie de buert út in slûs- en brêgewachtershûs, in pear húzen en buorkerijen, in herberch en in bakkerij. Nei de oarloch kaam der oan de súdkant fan it kanaal wat bedriuwichheid. It westliker oan wjerskanten fan it Knillesdjip lizzende Reahel, hearde ek by Stynsgea, in buert mei twa skipshellings, dy ‘t yn de 18e ieu ûntstien is. No is der allinne noch in kloft huzen oan de noardkant fan it wetter te finen. Stynsgea hat mei in opfeart ferbining mei it Knillesdjip. Yn it doarp sels leinen de huzen en buorkerijen eartiids by in púndyk lâns. Boppedat stienen der westlik fan it doarp inkele foarname staten. Ein 18e ieu skriuwt men dêroer: “De ingang van dit dorp is zeer vermaaklyk in het geboomte, en deszelfs uitgestrektheid groot, ook heeft men hier eene fraaie kerkbuurt.”

Healwei de 19e ieu wie der ek al bebouwing kommen oan de sydpaden, mei wat in konsintraasje om de tsjerke hinne. De tsjerke, wijd oan Sint Augustinus, is in goatyske sealtsjerke mei in rjochtsletten koar, mooglik út de 15e ieu. De toer is âlder, 13e ieusk. Syn sealdak ferdwûn yn 1895. It ynterieur hat krúsribbe-ferwulven en meubilêr út de 17e en 18e ieu.

Yn 1897 krige Stynsgea in suvelfabryk, dy ‘t troch de Fabryksfeart mei it Knillesdjip ferbûn waard. By de feart kaam in rige arbeiderswenten te stean. It suvelfabryk gie yn 1968 ticht.

Yn de tweintiger jierren is der efter de tsjerke in nije ferbiningswei mei Surhuzum oanlein. Oan beide kanten fan ‘e dyk waard in freonlike rigele frijsteande boargerswennings boud, guon yn aardige ekspresjonistyske styl. Fierder kaam der oan dy súdkant fan it doarp yn 1917 de grifformearde tsjerke. Nei de oarloch is Stynsgea mei namme yn it suden, gâns útwreide.

Baaium is in terpdoarp. It hat net in kompakte bebouwing; it liket wol as binne buertsjes en buorkerijen om de lytse kearn mei de tsjerke hinne, hjir en dêr it lânskip ynstruid. Oan de trochgeande dyk tusken Winsum en Dronryp stiet wat losse bebouwing. Noardlik fan de tsjerke is in buertsje ûntstien, mar de meast gearhingjende hoeke fynt men oan in paad oan de westkant foar in grutte boerepleats oer. De huzen dêr ha de Baaiumer Opfeart nei de Frjentsjerter Feart yn ‘e rêch.

By de krusing fan de dyk en de dwerspaden stiet de opmerklike doarpstsjerke. By de bou hat men net sunichoan dien en it is dêrtroch in goed foarbyld wurden fan de oerdiedige mingstyl De toer is yn 1865 nei tekeningen fan B.J. Sitenga boud en de tsjerke is realisearre yn 1876 nei in ûntwerp fan S. van der Veen. Toer en tsjerke fertoane romaanske trekken, mei namme de rûnbôgefrieskes wize dêrop. By de yngong sjogge we let-klassicisistyske motiven. It stúkwurk fan it ynterieur troch D.J. Fast, biedt in feest fan stilen; alles mei elkoar makket lykwols in ymponearjende ienheid. It folgjende fers is yn de 17e ieu úthakke yn ien fan de siden fan it doopfont: Dit is Baiommer vondt / Die vergeeten lagh in de grondt / is 1668 / Wederom op gerecht / om dat daer veel van wert gesegt / Godt wil ons land en dorp bevrien / Voor bij Geloof en Afgoderien.

It grutte fjouwerkante font is fan rôze Bremer sânstien. De oare kanten ha goatyske trasearings nei 15e-ieusk model. It ferhaal giet dat se út de 12e of 13e ieu wêze soenen. Fanwege de omfang ûntstie de siswize ”Sa grut as de Baaiumer fonte.”

Even bûten it doarp, krekt net yn de eardere gritenij Baarderadiel, stie eartiids in frouljuskleaster, yn 1186 fan Kleaster Lidlum út stichte. It waard Sint Michaëlsberch neamd, mar faker kaam men it tsjin as Monnike-Baijum. Nei de Herfoarming is it yn 1580 opheft. Op it plak fan it kleaster stiet no, noardlik fan Winsum, de buorkerij Mountsjebaayum.

It terpdoarp Baard wie it eartiidse bestjoerssintrum fan de gemeente Baarderadiel, dy ‘t sadwaande de namme krige. Troch de ieuwen hinne hie de famylje Dekema hjir de hearskippij. De Dekema’s hienen yn Baard in stins. No tsjûget allinne de Dekemawei noch fan de famylje. It doarp wie goed ûntsletten troch de belangrike Boalserter Feart en waard yn 1830 tagonklik oer de dyk fan Frjentsjer nei it efterlân fan Jorwert en omkriten.

Op de hoeke by de brêge, de ienichste beweechbere brêge yn de lange Boalserter Feart, is yn 1877 in nije herberch boud nei in ûntwerp fan T. Spoelstra út Tsjummearum. Yn de doarpsstrjitte folgje oan beide kanten kompakt boude, ienfâldige, rintenierswenningen, soms mei neo- klassisistyske kenmerken. Se steane net echt yn in roailine, oan de noardkant fan de tsjerke steane dit soarte huzen ek. Op ‘e hoeke fan de dyk nei Easterlittens stiet in mânske kop-hals-rompbuorkerij mei sierlik mitselwurk út om-ende-by 1890. De buorkerij sjocht út op it iepen fjild yn de doarpskearn, dêr ‘t in frij nije basisskoalle siet. Efter de tsjerke lâns rint in buorren mei foar in part âlde bebouwing. De lytse Fermanje, dy ‘t net mear as tsjerke yn gebrûk is, heart der ek by, en wat húsfesting fan nei de oarloch. Dizze strook mei bebouwing foarmet oan de noardkant fan it doarp in sletten front oan de hjir lizzende opfeart, de doarpshaven. Fierder is oan wjerskanten fan de Fâdenserdyk rjochting Jorwert, fariearde bebouwing ûntstien.

De yn 1876 boude tsjerke stiet oan de doarpsstrjitte op in rom, heech hôf, beskerme troch in muorke mei in izeren stek en jonge linebeammen. It gebou hat brún muorrewurk mei rûnbôgefinsters. Der is in trijekantich koar mei pilasters. De goaten wurde droegen troch lytse konsoles en it tsjerkedak is belein mei blau glazuere Fryske weachfoarmige dakpannen. Yn de toer sit boppe de yngong in spitsbôgich finster mei in dûbele bolle list fan pleisterwurk. De trije toerûnderdielen binne fersierd mei friezen. Der binne spitsbôgige galmgatten, acanthusconsoles ûnder de kroanlist en in ynsnuorre achtkante spits mei laaien. De tsjerke hat in aardich oargeltsje en in dekorative kreake mei in iepen bewurke stek.

Bakhuzen is in komdoarp oan ‘e foet fan in rêch fan balstiensân, dy ‘t even eastlik fan it doarp oant mear as 11 meter heech is. Bakhuzen is sa om-ende-by 1200 ûntstien as buorskip dat oarspronklik hearde by it súdeastlik lizzende doarp Murns. Nei de Reformaasje bleau it in katolike enklave en makke it har yn de rin fan de 18e ieu los fan Murns.

Yn earder tiden wie Bakhuzen in streekdoarp by trochgeande wegen lâns sa as de Sint-Odulphusstraat en de Teeuwis de Boerstraat. Mar it hat him sûnt healwei de 19e ieu nei it suden ta útwreide ta in komdoarp mei frij losse bebouwing en in iepen kearn, wêr ‘t ek it tsjerkhôf leit.

Mei de nijbou is it mear fertichte wurden. By de earder neamde strjitten lâns stiet in tal fraaie middengonghuzen út it lêst fan de19e ieu, mar ek boargerwenten út de tuskenoarlochske perioade. Yn de Sint Odulphusstraat steane in aardich kafee en in winkel.

Nei de oarloch binne mei de tradisjonalistyske folkshúsfesting de iepen romten yn de wanden fan de Teeuwis de Boerstraat fertichte en noch net sa lang lyn kaam der in yn it byld passende post foar de brânwacht by. Al mei al levert dizze belangrike strjitte in evenwichtich byld op. Al gau hjirnei krige it doarp in entree oan ‘e eastkant mei bebouwing oan de Rysterdyk. Noardlik fan de tsjerke krigen even letter de bebouwingswanden om it Plantsoen hinne stâl. Yn it noardwesten stiet de roomskkatolike Sint Odulphustsjerke, boud yn 1913-1914 nei in ûntwerp fan arsjitekt Wolter te Riele, as ferfanging fan in tsjerkje út 1857. De tsjerke is in pseudobasilyk yn neoGoatyske styl mei in trijesidich sletten koar en in toer mei in ynsnuorre spits. It skip hat net-ferwulven en de sydbeuken krús-ferwulven. It meubilêr komt út it atelier fan F.W. Mengelberg en it oargel is fan de bruorren Adema. De brânskildere ruten binne yn 1914 makke troch F. Nicolas en de skilderingen op de muorren en ferwulven (1935-1941) troch Johannes Ydema. Yn de Nagelhoutstraat is yn 1938 it frouljuskleaster Mariahof boud. Yn 1987 waard it kleaster ferboud ta 19 apparteminten.

Bakkefean is in streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen as doarp mei in brinkfoarmige romte ûntstien is by de kleastersúthôf Mariënhof. Dizze úthôf is dêr yn de13e ieu fan it grutte kleaster Mariëngaarde út, fêstige. It kleaster hie ferlet fan branje; dat koe yn dizze omkriten út de feanen wûn wurde. Âldere spoaren wize der op dat Bakkefean al yn de stientiid op in belangrike rûte lei.

Yn de twadde helte fan de 17e ieu waard de Bakkefeanseter Feart groeven. Der begûn in nij haadstik yn de skiednis fan de streek; de feangraverijen fan de Drachtster Kompenije. Yn de jierren om 1660 hinne wie men oan Bakkefean ta en yn 1685 wie de feart klear en kaam der op de krusing fan de dyk en de feart in ferlaat. Oan wjerskanten fêstigen arbeiders en wat nearingdwaanden har op de feanen en de heide, mar der wie noch gjin sprake fan in echte delsetting. Tjaerd van Aylva liet yn 1732 foar Bakkefean in achtkantige sintraalboutsjerke ûntwerpe. Der hat wol in model fan west, mar it is net ta it bouwen fan in tsjerke kommen. Wol krige dizze grietman en eigner fan in soad feanen it klear dat de útinoar lizzende bebouwing nei 1732 ferpleatst waard nei de feart ta.

Nei ‘t de grûnen ôffeane wienen waard it lân yn stroken fan sawat 400 meter djipte oan wjerskanten fan de Bakkefeanster Feart yn kultuer brocht. De gebieten dy ‘t fierder fan de feart ôfleinen feroaren wer yn heide. By de feart lâns steane noch inkele 18e-ieuske ûntginningsbuorkerijen mei in foarhûs dat fan in krimpe oergiet yn in skuorre mei trochsjittende dakskylden, sa as Weverswâl 13 (1753), en Foarwurkwei 5 (1784). Fierder it om 1900 hinne ferboude Boszicht en Weverswâl 32, dat nei alle gedachten ek in kearn hat út de 18e ieu.

Yn 1788 melde deTegenwoordige Staat van Friesland by it doarp Sigerswâld: ”Behalve de bouwlanden, behooren onder dit Dorp zeer uitgestrekte Veenen (...) Onder anderen behoort hiertoe de buurt Bakkeveen, geheel op de heide in ‘t Zuidoosten des Dorps en door dezelve loopt eene vaart met verscheiden Verlaaten en Zuidwyken naar de Zuidelijke Veenen, in welke de turfgraverij van tijd tot tijd toeneemt (...) In later tijd hebben deze Veenen, eerst aan de familie van Aylva en daarna aan die van Burmania toebehoord, doch voor enige jaaren zyn zy, door koop, in eigendom gekomen aan eenige Friesche en Groninger Heeren, die dezelve in Maatschappy bezitten, en hier omstreeks jaarlyks eene groote menigte turf doen graaven.”

Tjaerd van Aylva hat Bakkefean stâl jaan wollen en is oan it begjin fan de 18e ieu nei alle gedachten ek de bouhear fan it Blauwhuis, dat oan 1837 ta oan de Foarwurkerwei stien hat. Dêrfan út is it gebiet earst troch de Aylva’s en fan healwei de18e ieu ôf troch de Burmania’s eksploitearre en bestjoerd. Der waard begûn mei it oanplantsjen fan bosken en de Burmania’s ha der ek in oefenskâns oanlein om dêr kriichsferrjochtings te beöefenjen. Spoaren dêrfan by de Beakendyk joegen koartlyn oanlieding ta rekonstruksje.

Efter it Blauwhuis stie de Slotpleats, wêrfan yn 1818 de earste stien lein waard. De pleats wie oant de ferbouwing yn 1922 ta as sadanich yn gebrûk. Dêrnei waard de buorkerij foar it echtpear Van der Goes-Van Harinxma thoe Slooten ferboud ta in lânhûs, dat sûnt 1986 in hoareka-funksje hat, en hjoeddei mei de omlizzende gebieten, yn eigendom is by Natuermonuminten. Yn it koetshús binne de VVV en it argeologyske stipepunt húsfêste.

Yn 1856 krige Bakkefean op ‘e Tsjerkewâl in eigen herfoarme tsjerke, in ienfâldige sealtsjerke mei in houten dakruter mei spits op de foargevel. Even fierderop stiet de út de 19e ieu datearjende houten skieppekoai, de ienichste yn Fryslân.

It wie al yn 1919 dat Bakkefean de status krige fan selsstannich doarp. It stie doe oan it begjin fan in nije ûntjouwing. De fariearde bosk- en heidegebieten yn de omkriten waarden ûntdutsen foar rekreaasje en toerisme. Lykwols is dêrnei yn it sintrum it karakteristike ferlaat mei brêge noch ferfongen troch in daam. Nei de oarloch is Bakkefean oan de noardeastkant sterk útwreide.

Balk is fan oarsprong in streekdoarp oan it wetter dat him ta in komdoarp mei in wat stedsk karakter ûntwikkele hat, in soarte flekke. It is frij sekuer om 1300 hinne begûn by de brêge oer de Luts yn it belangrike lânpaad fan Wikel nei Harich.

Fanwege de suvel groeide Balk. Fan de 15e oant de 18e ieu wienen Balk en Sleat de sintrums fan de bûterhannel foar de hiele Súdwesthoeke. De krusing waard it brânpunt; dêr wei krige de bebouwing oan beide kanten fan de Luts stâl. Mei namme nei it súdwesten ta wreide de bebouwing him behoarlik út. De sintrale posysje krige yn 1615 op it skarnier fan de delsetting, by de brêge oansluting mei in fraai riedhûs yn renêssânsestyl. It histoaryske sintrum fan Balk is oanwiisd ta beskerme doarpsgesicht.

Fan de twadde helte fan de 19e ieu ôf wreide it doarp him út by de wegen nei Wikel en Harich lâns, wêrtroch ‘t Balk de foarm krige fan in bajonet. Nei de oarloch binne flinke wenwiken oanlein oan de noard-, mar foaral oan de súdkant. It riedhûs op de hoeke fan de Dubbelstraat hat in hichte fan twa folsleine ferdjippings. It krige in elegante dakruter mei liedklok en oerwurken en oan de Dubbelstraatkant in heech tagongsbordes mei liuwen mei skylden. It meast opfallende oan dit represintative gebou binne de ankers mei safolle krollige fersierings, dat de stichtingsdatum yn 1615 amper mear te lêzen is. Op de oare hoeke fan de Dubbelstraat, tsjin it riedhûs oer, stiet it yn 1878 boude postkantoar yn eklektyske foarmen en in ôfrûne hoeke, einliks in Ljouwerter spesjaliteit. Arsjitekt wie dan ek Jacob Douma út Ljouwert. It gebou is yn 1989 restaurearre en fiif jier neitiid makke it diel út fan it gemeentehûs. Foar it riedhûs stiet oan de Luts in byldsje fan de dichter Herman Gorter, dy ‘t him oan ’e ein fan de 19e ieu by it skriuwen fan syn ferneamde gedicht “Mei” ynspirearje liet troch Balk.

Oan de Luts bleau alles wat lytsskalich omdat dêr net safolle huzen en bedriuwsgebouwen kommen binne mei mear as ien folsleine ferdjipping. Útsûnderings binne bgl. twa deftige wenhuzen mei ynswinkte halsgevels, skean tsjin mekoar oer oan de Luts. Beide wurde se treflik beheard troch de feriening Hendrick de Keyser. Oan wjerskanten fan it wetter is in keur oan fersoarge pânen út alderhande stylperioaden te finen.

De herfoarme tsjerke út 1728 past moai yn it strjittebyld fan de sletten bebouwing, mar falt op troch syn grutte omfang en mei it tuorke op de foargevel. Neffens it brânskildere rút is de bou fan de tsjerke begelaat troch master timmerman Roelof Saegman. Oan de oare kant stiet it yn 1852 boude meniste tsjerkje en fierder nei it westen ta de roomsk katolike Sint Ludgerustsjerke, in neo-goatyske, trijebeukige basilikale tsjerke mei in hege toer, boud yn 1883 nei in ûntwerp fan Alfred Tepe. Yn ‘e tsjerke binne skilderings fan Johannes Ydema en it grutte alter komt út de sloopte Michaëlskerk yn Swol.

Om 1925 hinne is yn it midden fan Balk in smelle izeren flapbrêge foar fuotgongers oer de Luts lein, dy ‘t yn 1994 fernijd is. Yn it westen leit in like âlde izeren flapbrêge mei fakwurk, dy’t de Erasmusstraat en de Wilhelminastraat mei elkoar ferbynt.

Der stiet op ‘e hoeke fan de Van Swinderenstraat in hotelkafee mei in pei fan om-ende-by 1900, dêr ‘t yn de bôgetrommels boppe de ruten mei tegeltablo’s yn de sjarmante Jugendstil de namme: Garage-, Stalhouderij-Hotel Teernstra te lêzen is.

Oan de oare kant fan it âlde Balk is oan it begjin fan de Dubbelstraat ek noch in aardich etablissemint fan likernôch 1890. Oan de Lytse Side yn it noarden riist in stoere eardere “coöperatieve veevoederfabriek De Volharding” op. De Volharding datearret út ein19e ieu en dêrnjonken stiet in direkteurswenning yn eklektyske styl. De suvelfabryk yn it westen is koartlyn tichtgien. Nije bedriuwichheid fynt men oan de westkant fan Balk.

Ballum is in iesdoarp dat yn de folle Midsieuwen ûntstien is. Yn de earste helte fan de 15e ieu is dêr de Jelmerastate stichte, yn de 16e ieu útboud ta de represintative residinsje fan de Heren van Ameland, de Cammingha’s. It stie oant 1829 ta op in dún, westlik fan it tsjerkhôf, om-ende-by it plak dêr ‘t no it gemeentehûs út 1972, útwreide yn 1998, stiet. It wie in gebou fan twa fleugels mei in hege belvedêretoer en twa poartetagongen, dy ‘t mei fraai renêssânsebyldhouwurk omfette wienen. Inkeld ien spoar is oerbleaun: de enoarme, troch Vincent Lucas ekselint byldhoude grêfstien, wêrop Wytso van Cammingha (ferstoarn yn 1552) yn wapenrêsting yn reliëf portrettearre is. De stien leit no op de flier fan it barehokje, eartiids nei alle gedachten yn de slotkapel. De Camminghastraat fiert nei it noarden ta: in brede, troch hege beammen en brede gersstroken omseame strjitte. Nei de sobere meniste sealtsjerke iepent de romte him by de trijesprong nei de Gerrit Kosterweg ta in brinkeftich gebiet. Dêr stiet earst noch wat âlde bebouwing en fierders slute de strjitten fan de doarpsútwreiding har dêrby oan.

De Camminghastraat slút syn perspektyf troch de doarpstoer, dy ‘t los stiet op de gersseame. De ankers jouwe it jiertal 1755 oan. Yn dat jier is de tsjerke boud as ferfanger fan de klokkestoel en yn 1870 noch ris mei twa en in heale meter ferhege. De kreas yn de roailine steande sealtsjerke út1832 fan de herfoarmen past mei har ynbannige karakter yn it doarpsbyld. Dit yn tsjinstelling ta it ynterieur wêr ‘t ien fan de fraaiste renêssânse preekstuollen fan Fryslân yn te finen is. De preekstoel is yn 1604 mei nissen mei skulpemotiven, blomstikken en evangelisaasjeboeken útsnien troch Claes Jelles foar de tsjerke fan Harns. Doe ‘t dy fernijd waard is it preekmeubel yn 1771 oankocht. De bebouwing hat fierder foaral in agrarysk karakter mei lytse pleatskes en kenmerkjende Amelanner huzen mei flechtings yn de geveltoppen, friezen en oare fersierings. Alles mei-elkoar foarmet it ien en oar in byld dat nettsjinsteande de druk fan it toerisme, ridlik geef bleaun is.

Bantegea is in jong streekdoarp, dat om 1900 hinne yn de grutte ferfeane en yn kultuer brochte fjilden, súdlik fan Eastersee ûntstien is. Nei de oarloch krige it de doarpsstatus. De namme krige it fan in doarp, dat in ein súdwestliker lei, en dat om-ende-by 1700 ferdwûn is.

It belangrykste part fan dit jonge streekdoarp is winkelheakfoarmich. Dêr kamen de tsjerken en skoallen en nei de oarloch ek nochal wat arbeiderswenten. Oan ‘e eastkant strekt him it buorskip Bandsleat oan de Skoatter Uterdiken ta út, in lege polderstrook dy ‘t ea by de gemeente Skoatterlân (letter It Hearrefean) hearde. Noardlik fan de kearn lizze in pear buertsjes by de dwersdiken fan de haadrûte lâns: de Landmansweg en de Kommisjepôle, in buorskip by it feartsje by de Uitgangen en mei namme de Otterwei, dat as in apart buorskip beskôge wurde kin.

Súdlik fan Bantegea lizze útfeane en ta greidlannen yn kultuer brochte fjilden. Hjiryn binne restanten te finen fan “Het Huis te Velde”. In grut rjochthoekich bûten, dêr ‘t de Middenweg dwers troch hinne rint. Yn it midden dêr stean wer twa pleatsen rjocht tsjin elkoar oer. De eastlike dêrfan “De Koaipleats”, hat hjir en dêr noch wat monumintaliteit.

Opmerklik is dat it gebiet min of mear yn fjirdeparten dield wurdt troch flinke leanen mei struken en beammen. Se rinne elk net oer de folle lingte troch, wêrtroch ‘t it grutskalige, parkeftige kûlisselânskip alluere krijt. Op de gritenijkaarten yn de Schotanus-atlas (1718) stiet it bûten oanjûn. It karakter fan ieuwen her is noch goed te sjen. De Skoattersyl, neamd nei de gritenij dy ‘t de âlde útwetteringsslûs yn behear hie, wie oan 1580 ta in wichtige slûs yn de Tsjonger. Doe waard op de grins fan Weststellingwerf de nije Slikenboargersyl boud. Mar doe ‘t nei de dyktrochbraken yn 1702 it oanlizzen fan de Statendyk needsaaklik wie, moast fan de Nije Skoattersyl ek in skutslûs makke wurde. De slûs is fernijd yn 1902. Der is wat bebouwing by groeid, mei û.o. in kafee en in wat krappe kamping, dy ‘t mei namme yn trek is by fiskers.

It terpdoarp Bears leit in ein it lân yn en wie earder foaral ûntsletten troch de Jaanfeart, dy ‘t yn in bôge troch de greiden rint. No is Bears fan de eardere Middelseedyk ôf, de Hegedyk, mei twa smelle diken ûntsletten. Hjirtroch krige it doarp in U-foarm.

By de krusing fan de Hegedyk leit in ienfâldich buorrentsje oan beide kanten fan de noardlike earm fan de Bearsterdyk. Nei de kearn ta stean in pear flinke pleatsen en nei de bocht ta in rige, meast frij lege, frijsteande huzen, allinne oan de westkant.

Ek by de oare earm stiet wat bebouwing. Op ‘e hoeke, by in sydpaad stiet d ‘Âld Skoalle fan 1865, dy ‘t yn 1922 noch ris ferboud is en no tsjinnet as doarpshûs. It paad fiert nei de stinzepoarte fan Uniastate. De state is healwei de 19e ieu sloopt en yn 1998 op in eigensinnige wize rekonstruearre. Uniastate wie in L-foarmich gebou mei in slanke treptoer yn de oksel. It poartegebou is yn 1616 boud fan giele stientsjes. De topgevels krigen in rolwurk-silhûet en boppe de souderfinsters kamen dowegatten. Nei de sloop fan de state stie de sjarmante poarte wat ferlern yn it lânskip. De kontoeren fan de state binne okkerdeis, nei argeologysk ûndersyk, op it werynrjochte romme fjild as in stielen staketsel op ‘e nij delsetten om sjen te litten hoe as it gebou der destiids sawat útseach.

It twadde paad, it Tsjerkepaad, fiert nei de tsjerke op in net al te heech restant fan de terp. Om it hôf hinne sjogge we in stek fan getten izer, in seame mei iperen beammen en in grintpaad. De toer is yn 1858 oplutsen fan giele stientsjes en hat in ynsnuorre spits. De betiid-goatyske tsjerke datearret út de 13e ieu en krige yn de 14e ieu it koar. It oarspronklike muorrewurk fan giele moppen is oan de noardkant noch sichtber. De fraaie ynrjochting is foar it grutste part út de 18e ieu.

Beetstersweach is in streekdoarp, ûntstien op in sânrêch dy ‘t fan Âld Beets oer Beetstersweach rjochting Drachten rint. It is fan’t westen, fan Beets út útgroeid ta in delsetting dêr ‘t adel en patrisiaat harren bûtens bouwe lieten. Yn 1622 neamde Pier Winsemius it : “een clein dorp in zijn begrijp, tamelyck vruchtbaer, maer verciert met een schone wei behuysde ende bestrate gebuyrte “. Yn alle gefallen stienen dêr yn ‘e twadde helte fan de 17e ieu al fjouwer bûtens.

Oan it ein fan de 18e ieu is Beetstersweach it fernaamste doarp en dêr stekt deTegenwoordige Staat van Friesland de loftrompet oer : “Beetsterzwaag, een aangenaam en vermaaklyk Dorp, is van rondom met allerlei geboomte beplant en heeft een zeer schoone en bestraate buurt, waarin vercheiden treflyke huizen gevonden worden, onder welke nogthans uitmunt het schoone gebouw, dat is gesticht door wylen den Heere Martinus Fokkens, weleer Grietman van Opsterland, staande op het Westeinde ten Noorden van de buurt. Niet verre van daar zag men ook, in voorige dagen, een schoon huis, voorzien met een ruim Hornleger, beplant met voortreflyke Eiken boomen, doch die voor weinige jaaren zijn uitgeroeid, terwyl ook ‘t huis zelf thans van zyn voorig aanzien versteeken is, het draagt den naam van oud Fokkens en tegen over ‘t zelve staat ook nog een aanzienlyk en aangenaam gebouw, dat weleer bewoond werd door den Heere Saco van Teiens, in leeven Gedeputeerde Staat ten Landsdage. Wylen de Raadsheer Ayso van Boelens heeft hier ook veele jaaren gewoond op een schoone plaats”.

Yn 1788 stie de tsjerke al oan de noardkant fan de hjoeddeiske Hoofdstraat. Ek folle westliker, yn Ald Beets, stie in tsjerke. Der wurdt wol in reden neamd wêrom’ t de elite krekt foar dizze streek kiest : “ Men heeft hier omstreeks zeer vermaaklyke wandelwegen, onder den lommer van ‘t bladryk geboomte, alwaar men, op zynen tyd, door ‘t aangenaam geluid van allerlei gevogelte, en vooral door den helklinkenden Nachtegaal vervrolykt wordt.”

Leanen en fersprate boskjes fûn men doedestiids al yn Beetstersweach, mar fan it begjin fan de 18e ieu ôf, begûnen de grutgrûnbesitters bosken oan de plantsjen op de heide en mear rendearjende lânderijen. It doarp ûntwikkele him ta in deftich doarp foar de elite. By de âlde Heerenweg lâns wie yn de kearn sletten bebouwing ûntstien en oan de west- en eastkant stienen de bûtens yn farieard oanleine lânguodden.

Doe ‘t yn 1804 in nije tsjerke boud wurde koe, kaam dy wer op itselde plak, efter de bebouwing fan de Hoofdstraat. De tsjerke is in kloeke, ienfâldige sealtsjerke, mei in trijekantich koar en in toer mei in achtkantige spits en in liedklok út 1739. Yn de 20e ieu is der in konsistoarje bij oanboud.

Oan de westkant fan de Hoofdstraat stiet it út 1839 datearjende neoklassicistyske, eardere gritenijhûs dat yn 1909 ferhege is foar it kantongerjocht. Noch westliker stiet Fockensstate, in neitins oan de âldste fêstiging fan de elite. It âlde Fockensstate waard yn 1878 ôfbrutsen om dêrfoar yn it plak in foarein fan in buorkerij, nei in ûntwerp fan Luitje de Goed, del te setten. Dêr yn ‘e buert is yn 1822 Lyndenstein boud, dat letter in bernesikehûs waard en dêrta yn 1917 ferboud waard. It bûten hie in oertún fan Lucas Roodbaard.

Oan de eastlike flank fan de Hoofdstraat stiet it yn 1824 stichte Lycklamahuis mei in koetshús, dat ferskate kearen feroare is en no diel útmakket fan it gemeentehûs. Ek by dit aadlike hûs hearre tunen; yn de oertún steane kassen út de 19e ieu. Troch de frij sletten lintbebouwing fan de Hoofdstraat ha de útwreidings fan nei de oarloch – earst yn it suden en letter grutskaliger yn it noarden – ferbinings krigen dy ‘t in steech-karakter ha. Sa liket is dat de fariearde bebouwing amper ûnderbrutsen is.

Bûten de kom fan it doarp lizze, de eastkant út, Harinxmastate, dat noch altyd yn famyljebesit is en Huize Olterterp, it haadkantoar fan It Fryske Gea. Se lizze, krektlyk as Lauswold yn wrydske parken. Lauswold hat in fername, deftige hoarekafunksje krigen.

Berltsum is in terpdoarp mei in wat stedsk karakter. It is yn it begjin fan de jiertelling ûntstien op in wâl by de mûning fan de Ryd yn de Middelsee. De delsetting is in kombinaasje fan twa doarpen, dy ‘t ticht byelkoar lizze: Tutgum en Berltsum. It lêste ûntwikkele him ta in grutte hannelsdelsetting by de Ried lâns. Dêrtroch liet it in struktuer sjen lyk as ferskate oare stêden. Ek hat Berltsum in begin fan stêdsrjochten kend.

Berltsum is al lang in sintrum fan túnbou en hofkerij fan lytsskalige túnkersbedriuwen. Al yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1786 as karakteristyk beskreaun dat “er geen boerderijen in het dorp zijn” en “het Meerendeel der huizen maakt eene dubbele streek. Oost- en Westwaarts loopende, doch daarenboven zyn er eenige kleine bystraatjes, die, gelyk de Hoofdstraat, ten groote deele wel gevloerd zyn. Aan den Noordkant, achter de buurt, loopt de Ried of vaart van Franeker naar Berlikum te niete, tegen den ouden Zeedyk, en wordt daar nog heden de Haven genoemd, te gedachtenisse van de oude uitvaart in de Middelzee.”

De lange en yn hichte wikseljende streek, de Buorren, hat in frijwat fariearde en sletten bebouwing. Hjir en dêr wurdt it trochbrutsen troch iepenings nei sydgebieten, sa as it nijsgjirrige hoekje by It Dok, in dimpt haventsje mei loswâl. Parallel oan de Buorren is yn 1857 in keunstdyk oanlein fan Berltsum nei Frjentsjerteradiel, dy ‘t yn it doarp sels de Hofsleane hyt. Dêr is sûnt dy tiid sa stadichoan bebouwing oan groeid. Oan dizze Hofsleane – en oan de dwersstrjitte Nijebuorren - is yn 1917 en 1920 ek de earste folkshúsfesting ta stân kommen. Fuort nei de oarloch krige it buertsje fan de Molestrjitte stâl. Oan de súdkant fan de Hofsleane kaam nei de oarloch in flinke doarpsútwreiding. Yn it noarden waard op de eardere Middelseedyk, destiids de Hoogedyk neamd, yn 1853 in grintdyk nei Bitgum oanlein.

Yn de twadde helte fan de 19e en de earste tsientallen jierren fan de 20e ieu is oan wjerskanten fan dizze (Bitgumer)dyk lintbebouwing kommen, mei as resultaat in freonlike ynkomst oan dy kant fan it doarp. Op de krusing fan dizze dyk en de dyk nei St. Anne waard yn 1889 de molkfabryk boud. Noardlik dêrfan stie oant 1747 ta Hemmemastate fan de adelike famylje, dy ‘t net allinne grytmannen foar It Bilt levere, mar ek belangrike gesachsposysjes útoefenen. Oan it westlike ein fan de buorren stiet de herfoarme tsjerke op in heech hôf. It is in achtkantige sintraalbou mei fjouwer rjochte en fjouwer bol bûgde wanden, in koepeldak en in houten klokkekoepel. De tsjerke is yn 1777/79 boud yn Loadewyk XVI-styl, ûnder lieding fan Willem Douwes, stedsboumaster fan Harns. Fan binnen út wurdt de grutte koepel droegen troch in fjouwerkant fan slanke pylders. De tsjerke wurdt flankearre troch de út 1863 datearjende pastorije, in neoklassicistyske wenning mei middengong en de yn 1908 yn in aparte mingstyl fan neo renêssânse en fernijende styl boude konsistoarje.

De meniste tsjerke oan de oare kant fan it doarp is in neoklassicistyske sealtsjerke út 1841. Tichtby it doarp is de túnbou ûnmiskenber oanwêzich. Dêr waard yn1786 al melding fan makke : “Thans is Berlikum een der vermaaklykste kleidorpen, wegens de groote menigte van hovelingen, beplant met alleleye vruchtboomen, die de buurt van alle kanten omringen (...) : de menigvuldige appelen, peeren, bezijen en andere boom- en aardvruchten, die hier, by gunstige jaaren, in groote menigte wassen (...), verschaffen aan de inwooners van dit dorp een voornaam deel van hun bestaan, gelijk ook de aardappelteelt, die hier (...) voor dertig of veertig jaaren begonnen is en nog steeds aanwint.” Útsein it kweken fan fruit waarden op in soad túnkersbedriuwen winterwoartels, sipels en koalrapen ferboud. Letter ek noch tomaten, fijne griente, betide jirpels en poaters. Yn 1899 kaam der in feiling en waard der in feilinggebou boud oan de Berltsumer Feart. De feiling is saneard, mar de túnbou is noch altyd fan belang; de glêstúnbou is sels in groeisektor.

Bitgum is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is op en kwelderwâl, fuort westlik fan de Boarn of Bordine, dy ‘t him yn ‘e Midsieuwen ferbrede hat ta de Middelsee. It wie in grutte en frij hege terp dêr ‘t de bebouwing him ta healwei de 19e ieu konsintrearre, mar ek oan de westlike seame en oan de dyk oan de eastkant kaam wol wat bebouwing. Noch fierder nei it súdeasten ta groeide de buert by de mole út ta it streekdoarp Bitgummole.

Tusken it doarp en dizze buert hat oant 1879 ta it omgrêfte Groot Terhorne of Martenastate stien yn in grut tunenkompleks, ien fan de grutste staten fan Fryslân. Nei de Martena’s wenne dêr de adelike famylje Thoe Schwartzenberg en Hohelansberg. As neitins is der yn de tsjerke in fraaie epitaaf fan sânstien, oan de grûnlizzer fan de Fryske staach: Johan Onuphrius Schwarzenberg (ferstoarn yn 1584) en syn frou Maria von Grombach (ferstoarn yn 1564). It is in maniëristysk monumint dêr ‘t Dirck Lieuwes oan begûn en dat om 1615 hinne ôfmakke is troch Jelle Claesz. Op it plak fan de state binne no de sportfjilden en tunen.

Bitgum is in nochal deftich doarp, wat yn ‘e buorren te sjen is oan de rige notabele wenten út de twadde helte fan de 19e ieu, meastal mei in middengong. De fraaiste is de pastorije op nûmer 28; in folslein neoklassicistysk pân fan om-ende-by 1850, mei in doarrelistwurk flankearre troch komposite pilasters en in dakkajút mei in trijeliddich serlianafinster.

Op en oan de râne fan it doarp binne yn 1915 fierder ek al arbeidershuzen boud. Oan de Jonkersleane seis en oan de Frânskeleane sechtsjin tige kreas fersoarge twa-ûnder-ien- kapewenningen. Nei de oarloch waard dat fuortset mei rigen tradisjonalistyske huzen oan de Hillige Kamp en de Hemmemastrjitte (1948).

De oan de Sint-Martinus wijde tsjerke is yn goatyske styl yn 1669 ferboud en hat moai 17e-ieusk meubilêr. De toer is yn de 16e ieu oplutsen yn giele en reade bakstien en is foarsjoen fan rûnbôgenissen.

Bitgummole is in streekdoarp dat út in buorskip by Bitgum by de âlde Middelseedyk lâns ûntstien is. Yn de 17e ieu leinen der twa buerten eastlik fan Bitgum: “Bij de Molen” en even fierder “Dyksterhuzen”. Bitgum en syn buorskippen wienen ûntsletten troch in systeem fan fearten dy ‘t ek Ingelum en Marsum rjochting Harnzer Trekfeart oandienen. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786 dat oan de eastkant fan Bitgum te finen binne: “Voorts eenige huizen, die de Hameren heeten. Nog wat Oostelyker vindt men de molenbuurt en koornmolen, die weleer ten zuiden van den Dyk stond, doch thans aan den Noordkant op Bildtgrond is verplaatst; de oostelyke huizen heeten de Dyksterhuizen (...). Alle deeze buurtjes vindt men aan den meergemelden Oude Zeedyk, die tot aan de Kerk toe, ter wederzyden, zeer vermaaklyk met geboomte is geboord”.

Yn de 19e ieu groeie de buertdoarpen út ta in streekdoarp, dat trouwens pas yn 1963 dizze selsstannige status krige.

Oan de J.H. van Aismawei steane inkele notabele wenningen mei middengong. Se binne yn it lêste part fan de 19e ieu yn in dekorative mingstyl styl boud. Herberch Groot Terhorne – de namme is ûntliend oan de yn 1876 sloopte, kastieleftige state tusken Bitgum en Bitgummole – is yn de earste helte fan de 19e ieu yn neoklassicistyske styl boud, mei as meast opfallend aspekt de mei Toskaanske pylders yndielde ûnderkant. Oan de noardkant fan de dyk stiet, even bûten de roailine, de yn 1925, nei in ûntwerp fan Ane Nauta boude grifformearde tsjerke. Ek is doe de pastorije boud. Oan de krústsjerke is in frijwat ekspressive foarm jûn en oan de súdkant is in flinke toer boud mei geveltoppen en in nullespits.

Yn Dyksterhuzen stiet op nûmer 32 in monumintale kop-hals-romppleats fan om-ende-by 1870. It foarhûs hat in omliste yngong mei Ioanyske pilasters. Nei de oarloch is de streek oan de súdkant, De Hammeringen en omjouwing, en yn it noarden, earst de Lytsedyk en dêrnei It String en omkriten, útwreide.

Blauhús is in jong streekdoarp oan de Himdyk dat earst yn 1950 de doarpsstatus krige. Doedestiids wie it al folle langer en grutter as in soad oare doarpen yn de omjouwing. De oarsprong is it mei blauwe pannen dutsen polderhûs fan de yn1632 droechleine Sensmar. Yn dit polderhûs kaam yn 1651 in preester te wenjen. Hy luts minsken oan, dy ‘t it âlde leauwen trou bleaun wienen. Sadwaande groeide dêr al gau in roomsk-katolike mienskip om it blauwe hûs hinne. Út de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 blykt dat him doe oan de westlike marzje fan Wymbritseradiel al in oansjenlik buorskip foarme hie. De droechleine Sensmar en Atzebuorster Mar súdlik fan de Himdyk binne ek yn de atlas oanjûn. Blauhús waard in katolike enklave, mar ek yn de buordoarpen Greonterp, Dedzjum en Hieslum wienen de roomsk-katoliken goed fertsjintwurdige.

Blauhús wie oan it ein fan de 18e ieu al in aardich grutte delsetting, wêrfan it noardlike part by Wolsum yn Wymbritseradiel hearde en it súdlike by Greonterp yn Wûnseradiel. Lykwols waard it yn de Tegenwoordige Staat van Friesland, nóch selsstannich, nóch by dizze doarpen neamd. By de beskriuwing fan de Himdyk wurdt it buorskip allinne neamd. Op de kaart fan Eekhoff út 1851blykt al dat de buert groeid wie en dat Blauhús in tsjerke hie.

De groei sette echt útein yn it lêst fan de 19e ieu. De Blauhústers lieten doe in triomfalistyske tsjerke bouwe. It waard in mânske krúsbasilyk mei in hege toer, dy ‘t in karakteristyk silhûet oan it doarp joech. It waard yn 1868/71 de earste neo-goatyske tsjerke dy ‘t de ferneamde boumaster Petrus Cuypers yn Fryslân boude. De tsjerke hat ûnder de krúsribbeferwulven op in alternearjend stelsel fan kolommen en pylders in kleurige, oarspronklike ynrjochting. Nei de bou fan de tsjerke ûntwikkele Blauhús him ta in folweardige delsetting mei û.o. in skoalle en in âldereinsintrum.

Blesdike is in streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen ûntstien is op in sânrêch oan wjerskanten fan de dyk fan Oldemarkt nei Noardwâlde. Op de gritenijkaart fan Weststellingwerf fan Schotanus út 1716 is te sjen dat eastlik fan de tsjerke de huzen en pleatsen noardlik en yn it westen de gebouwen krekt súdlik fan de dyk by in fuotpaad lâns stean.

De Tegenwoordige Staat van Friesland meldt yn 1788 dat it grutte doarp oan de westkant oan Oerisel grinze mei in wetterskiedende dyk en oan de eastkant fan it doarp Pepergea ôfskieden wie troch it streamke Blesse. Op dat plak ûntstie in buert. “Verder Westwaarts vindt men de boereplaatsen deezes Dorps, alsook de Kerk met een dikken en stompen kloktoren, aan den reeds gemelden Buitenweg; alleen met dit onderscheid dat de huizen, behalven de gemelde buurt ten Oosten der Kerk aan den Zuidkant van dien weg, alle zeer aangenaam in ‘t geboomte gelegen zyn.”

Nei it suden ta lei de Blesserheide en yn it noarden rûnen de doarpslanderijen oan de Linde ta, dêr ‘t se “voor overstroomingen van dien vloed beveiligd worden door den Lindedyk”. In ôflitbrief út 1446 tsjûget derfan dat der in kleaster fan susters tertsiarissen bestien hat. Nei ‘t yn 1828 de rykswei fan Ljouwert nei Swolle oanlein wie, groeide de buorren fan Blesdike út ta in doarp.

De âlde tsjerke is wijd oan Sint-Nicolaas en is mei de “stompe toren” nei alle gedachten in sealdaktoer west. Nei de troch de biskop fan Utert opdroegen brânstichting is de tsjerke yn 1413 opnij boud. It gebou is yn 1836 fanwege de âlderdom ynstoarten. Yn 1843 is de hjoeddeiske tsjerke mei in trijekantich sletten koar en in houten geveltoer boud. Der lizze trije 17e-ieuske sarken fan de famylje Lycklama à Nijeholt. Oan de eastkant stiet oan de Markeweg in stjelpbuorkerij mei wenhûs yn treflik fersoarge ekspresjonistyske foarmen, nei in ûntwerp fan J. van Ommen. Oan deselde dyk is in boarch yn oanbou nei in (romantysk) model.

Blessum is in terpdoarp dat yn de betide Midsieuwen ûntstien is westlik fan de Middelsee. It doarp is troch de Blessumer Feart nei it noarden ta ûntsletten rjochting Harnzer Trekfeart, no Van Harinxmakanaal. Oer de dyk koe en kin it doarp allinne fan it easten út oer de Blessumer Feart berikt wurde.

Yn de moderne tiid is de isolearre en dus rêstige lizzing fan it doarp sterker wurden. Yn it noarden is yn 1863 it spoar Ljouwert-Harns oanlein en yn it lêste part fan de 20e ieu, eastlik fan it doarp, de Westergoawei mei ferkearspleinen.

By Blessum ha yn it ferline twa staten stien. Oan de súdkant de yn de 18e ieu ôfbrutsen Wissemastate, wêr ‘t de stinzepoarte fan oant 1809 noch bestie. Oan de westkant fan Blessum stie de 15e-ieuwske Ringiastate, in state yn de foarm fan in represintative buorkerij. Ek dizze state waard sloopt. Op beide plakken fan dizze staten binne nije pleatsen ferriisd. Op it terrein fan Ringiastate barde dat yn1823. Oan de kant fan de Buorren is in âld oantinken oan de state bewarre bleaun. It binne homeiepeallen út it begjin fan de 18e ieu. De fjouwerkante pylders binne cannelearre, mei groeven en se drage byldhoude fazen yn barokke foarmen. De skildereftige Buorren hat in seame fan linebeammen kend, dy ‘t letter ferfongen binne troch oare beammen, mar om it tsjerkhôf hinne steane se noch wol.

De oan Maria wijde tsjerke datearret gruttendiels út de 14e ieu. Dat is te sjen oan de noardmuorre mei betiid-goatyske spitsbôgefinsters en it koar mei in trijekantige sluting. De tsjerke is om 1500 hinne fernijd en doe kaam der in yngong mei in omlisting fan siermitselwurk, ferdraaide kolonetten en in lytse byltenis. De súdlike gevel is gruttendiels fernijd en foarsjoen fan grutte rûnbôgefinsters. De kloeke toer hat wierskynlik noch in kearn út de 13e of it begin fan de 14e ieu. Hy krige yn 1879 in ommitseling en der waard in ynsnuorre spits op oanbrocht. Yn it ynterieur falle de skildere draperieën om it oargelfront hinne op. It evenwichtige tsjerkemeubilêr is út de 19e ieu.

Blije is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar de jiertelling op in kwelderwâl ticht by de kust ûntstien is. It meast ier wurdt Blije neamd yn in libbensbeskriuwing fan abt Fredericus van Hallum út de 13e ieu. Lyk as de measte oare doarpen yn noardlik Ferwerderadiel en noardwestlik West Dongeradiel, is Blije nei it suden ta oer it wetter ûntsletten troch de lange Blijer Feart rjochting Dokkumer Ie, dy ‘t in letter dimpte haven tichtby de kearn hie. Dizze ferrûn winkelheakfoarmich en dat is oan it brede profyl fan de hast plein-eftige Hoofdstraat – mei de herberch – en it earste stik fan de Stationsstraat te erfaren. Boppedat leit Blije yn in opfallend web fan paden en wegen. By de doarpshaven en oan de Voorstraat kamen konsintraasjes fan bebouwing te stean. Frij wat mear nei it suden ta leit noch altyd it oansjenlike buorskip Farebuorren oan de Blijer Feart.

De terp is oan it ein fan de 19e ieu gruttendiels ôfgroeven. De tsjerke mei it hôf binne oan it ringfoarmige paad ta, dizze ûntmanteling besparre bleaun. Op dit net al te hege terprestant stekt de tsjerke no op in spannende posysje boppe de legere bebouwing fan de Voorstraat út en is allinne te berikken troch in pear smelle trochgongen. Út de struktuer fan no is amper te sjen hoe as de sitewaasje fan de terp yn de midsieuwen wie.

De mânske doarpstsjerke wie wijd oan Sint-Nicolaas. De toer mei sealdak en in oerwulve ûnderste romte is boud yn de 13e ieu; de bekroaning is wierskynlik yn 1741 oanbrocht of ferfongen. De letGoatyske tsjerke is ienbeukich en is om 1540 hinne as ferfanger fan in âldere tsjerke boud. It skip hat steunbearen en it koar hat in fiifkantige sluting. Yn de tsjerke fine we meubilêr út it begjin fan de 18e ieu en inkele besûndere sarken út de renêssânse, wêrby in portretsark troch Vincent Lucas.

Blije kaam te lizzen oan it lokaalspoar en oan de súdkant stiet, oan de râne fan de doarpsbebouwing it noch aardich geve stasjonsgebou út 1901.

It terpdoarp Boazum leit tusken de âlde Slachtedyk en de spoarbaan út 1883. Boazum is in middelgrut, kompakt en sfearfol doarp. It hat in moaie kolleksje notabele wenningen en in tradisjoneel doarpskafee. De huzen steane diels ferspraat om de doarpsterp hinne, mar ek rjochte by de noardeastlike útfalsdyk lâns. Dat is de Hegedyk dy ‘t foar in part Waltadyk neamd is en dêr ‘t ek it eardere skoallegebou en it ferboude doleânsjetsjerkje stean. Op de hoeke fan de Tanialeane stiet yn in romme tún in karakteristike notabele wenning út 1846.

De Hegedyk liket der al ieuwen te lizzen, mar is krekt yn it lêst fan de 19e ieu oanlein. De tsjerke is besûnder situearre oan de noardlike râne fan de doarpskearn efter in mei grien omfieme binneplein dat fan de trochgeande dyk neist de eardere doarpsskoalle ôf te berikken is troch in strjitsje mei oan beide kanten in sletten, skildereftige bebouwing. Njonken de tsjerke leit in flink grutte dobbe en eastliker bestiet de bebouwing út frijsteande huzen en in kop-hals-romppleats. It liket wol of ‘t dy hjir sûnder doel telâne kommen binne.

It tsjerkegebou is yn de twadde helte fan de 12e ieu yn ienfâldige romaanske styl fan dowestien boud. De sealdaktoer fan bakstien is in stik jonger. Hy hat twa rigen galmgatten boppe mekoar; hy is dus nei de bou noch ris in kear ferhege. Nei it skip sûnder fersierings mei lytse rûnbôgefinsters folget it nochal wat ynspringende koar. De faksinearjende oerwulving fan de koarsluting is it bêste yn de tsjerke te ûnderfinen; in prachtich detaillearre koepelferwulf. De bakstiennen rûnstaafribben hawwe steun fan kolonetten fan rôze sânstien en binne libbendich, yn ferskate kleurige patroanen dekorearre. Ek de finsters fan it koar wurde fraai flankearre troch kolonetten mei ringen fan rôze sânstien. Op de sluting fan it ferwulf sit in 13e-ieusk e skildering: de Kristusfiguer troant dêr mei fjouwer symboalen fan de evangelisten. Kristus hat op dizze ôfbylding gjin burd; de foarstelling giet werom nei gâns wat âldere Kristusfoarstellingen dan dy út de 13e ieu. Útsein dizze seldsume ferwulfskilderingen is der yn de tsjerke in opmerklike samling sarken út de iere renêssânsetiid.

Boelensloane is in jong heidedoarp by de kjersrjochte Boelenswei lâns, yn it ferline Heidelaan neamd. Oant healwei de 19e ieu bestie de delsetting út ferspraat op de ôffeane heide steande spitketen, heidehutten en sels hoalen dêr ‘t in oansjenlik oantal earme bewenners yn húsmanne. It doarp hearde by Surhústerfean en waard de Feansterheide neamd. De namme Boelensloane is ûntliend oan de wei, oant 1900 ta bleau it in sânpaad, dy ‘t de heide ûntslute en neamd waard nei de famylje Boelens. Leden fan dizze famylje binne yn de 17e ieu siktaris en grytman fan Achtkarspelen west en hienen nei alle gedachten belangen yn de ferfeanings.

Nei it stichtsjen fan in tsjerke healwei de 19e ieu krige it doarp sa stadichoan in komfoarm; dizze ûntwikkeling sette yn de 20e ieu sterk troch. Mar likegoed is it heideferline fan Boelensloane noch dúdlik te erfaren. Yn de hiele súdlike punt fan Achtkarspelen is by de wegen lâns, de eardere sânpaden, en yn de ferfeaningswiken noch fersprate bebouwing fan wenten en pleatskes, soms yn streekjes, te finen. Allinne it eastlike part fan dit gebiet, Wyldfjild en omkriten, wurdt administratyf by Surhústerfean rekkene, it oare is Boelensloane. Men soe it dêrtroch in doarps-archipel neame kinne fan in flinke kom en in grut tal bebouwings- eilantsjes, dy ‘t sels yn de 20e ieu noch ympulzen krigen troch fersprate folkshúsfesting út it lêst fan de tritiger jierren oan de Spekloane, De Trije Roeden, De Fjouwer Roeden en de Bethlehemsreed. It lêste delsettinkje fan fjouwer wenten tsjin de grinzen fan it doarp Houtigehage yn de gemeente Smellingerlân oan, soe útwreide wurde, mar dat is der troch it útbrekken fan de oarloch net fan kommen.

Yn 1851/1852 is de tsjerke boud en al gau dêrnei waard der ek ûnderwiis jûn. Der kamen sels twa skoallen. De tsjerke dy ‘t oan de súdlike râne fan de doarpskom op in rom hôf stiet, is in freonlik sealtsjerkje mei in dakruter op de foargevel. It gebou is net mear as tsjerke yn gebrûk, mar as aula. Tsjin de tsjerke oer stiet it karakteristike “Volksgebouw” út de tritiger jierren.

It terpdoarp Boer leit oardel kilometer fan Doanjum ôf en mei dit doarp en it mear eastlik lizzende doarp Ried op deselde kwelderwâl. In pear pleatsen en inkele huzen, û.o. in âlde pastorije, foarmje it doarp.

Boer leit even noardlik fan de Dongjumerweg dy ‘t de doarpen ferbynt. It doarp hat in eigen yn- en útreed. Efter it doarp lâns rint de Ryd, mei de eardere namme Riedstroom, in oerbliuwsel fan in slinke út de tiid dat Fryslân noch gjin bediking hie. It doarp leit midden tusken boulân en greiden yn. De kearn fan Boer is beskieden, mar der heart wol de eardere pastorije by, westlik fan de tsjerke en op de terp. De tsjerke is in bakstiennen gebou fan om it jier 1500 hinne mei in sydgevel mei dowegatten yn de top. Ynwindich hat de pastorije, dy ‘t no as wenhûs brûkt wurdt, âlde balken mei kaaistikken mei parkraalprofyl en oerwulve kelders. Fansels stiet de tsjerke noch yn it midden fan de losse bebouwing. De romaanske tsjerke, ea wijd oan de Hillige Maagd, liket yn har bepleistere gedaante noch hielendal net sa âld, mar troch de ruïneuze steat en it hieltyd wer oplaapjen, skimerje de âlde moppen hjir en dêr troch de mantel fan pleisterwurk hinne. Boppedat is it sealdak fan de westtoer letter ferfongen troch in spits. It gebou hat in wat ynspringend, rûnsletten koar, letter pleatste steunbearen en útkragings ûnder de goate. De tsjerke hat in preekstoel mei wrongen hoekpylderkes en in dekoratyf útsnijd kwabornamint fan ûngefear 1665. Op in kartouche stiet de namme I. v. Kingma, fermoedlik de skinker fan it meubel en mooglik deselde Ignatius van Kingma, dy ‘t ek yn Sweins spoaren efterliet. Út deselde tiid (1664) datearret it fraaie tagongspoartsje. It hat net altyd yn de tsjerke sitten, mar komt fan Elgersmastate, eastlik fan de tsjerke, dêr ‘t no in flinke pleats stiet. Pilasters mei slingers fan blommen, fruchten en skulpen steane oan wjerskanten fan de yngong en drage mei konsoles de kroanlist mei fronton en in pynappel yn top, op de skouders stean wapens dragende liuwen.

Boyl is in streekdoarp fan wierskynlik letmidsieuske oarsprong. It leit yn de úterste eastlike punt fan Weststellingwerf. Boyl hat tusken de doarpen Aldeberkeap en Nijeberkeap yn it noarden en Drinte yn it suden in frij útstrekt doarpsgebiet, dêr ‘t ek de buorskippen Boekelte en Riesberkaampen yn lizze. Ek bûten de nochal ticht beboude kearn stiet oan wjerskanten fan de Boylerweg frijwat bebouwing fan buorkerijen en wenningen. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet dizze dyk nei it easten ta noch net oanjûn; dêr wie doe noch heide. De buorskippen “Rijseberkamp”en “Boekholt” bestean dan al. Yn it lêste stean sawol in “Koorn molen” as in “Vul molen”oanjûn.

De Tegenwoordige Staat van Friesland meldt yn 1788”: “Boyl of Beuil, in ‘t Zuidoosten der Grietenij naast aan Ooststellingwerf gelegen, strekt zich Noordwaarts uit tot aan de landen van Olde- en Nije Berkoop en Oostwaarts tot aan die van Elslo; dit Dorp heeft een kerkje zonder toren aan den rydweg naar Dieveren, zynde de huizen ter wederzyden in ‘t geboomte verspreid. In ‘t Noorden en Noordoosten behooren hier onder de buurtjes Boekholt en Rysberkamp, in welke laatste een Korenmolen plag te staan.”

De tsjerke stiet net oan de dyk nei Diever, mar wol by de trijesprong oan de noardkant fan de Boylerweg. It godshûs is, oan de gevelankers te sjen, boud yn 1617. Oare boarnen jouwe 1641 oan, mar it gebou ferfangt in âldere tsjerke, dy’t oan Maria wijd wie. De sealtsjerke sûnder toer mei in trijekantige koarsluting en oerhoeks pleatste steunbearen stiet op in ferhege tsjerkhôf mei rûnom hagen. Ticht tsjin de tsjerke oan stiet in klokkestoel. Dizze hat in sealdak en draacht in klok út 1399. De klokkestoel stiet hjir yn elts gefal al fan 1696 ôf en is in pear kear fernijd.

Oant yn de tritiger jierren ta binne der oan wjerskanten fan de Boylerweg wenningen bykommen. Nei de Twadde Wrâldoarloch binne der by de tsjerke wenwykjes oan wjerskanten fan de haadstrjitte ûntstien.

Boksum is in terpdoarp dat op in wâl by de Middelsee inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is. De hege terp hat in dúdlike radiale struktuer.

Yn 1869 is de terp oan de noardwestkant ôfgroeven. Dêr by lâns leit no de drokke Westergoawei. Oan de beboude doarpskant is it oansicht fan de terp noch alhiel yn takt. Foar it oare trijefearn is sels de ringwei om de soal fan de terp oer it Blessumerpaad, de Oedsmawei en de Bourren der noch. Troch in ôfwikseling fan in sletten en healiepen bebouwing en sels mei wat kampkes lân, is dizze terp mei alderhande trochsichtsjes goed te erfaren. Boppedat helpt de pleats, mei de skuorre rjochte nei de ringwei ta, om de neitins op te roppen oan de mingde funksjes.

By Boksum hat yn it begjin fan de Tachtichjierrige oarloch de lêste slach fan dizze striid plakfûn, wêrby ‘t it bloed ryklik floeide. Yn 1586 ferlearen de Fryske troepen de slach fan de Spaanske soldaten. Dizze koene sa ticht by de haadstêd komme omdat alle sleatten en fearten beferzen wienen. De Spanjerts hienen nei de slach by Boksum in frije trochtocht nei Ljouwert hân, as it doe net teiwaar waard.

En oft dêr nea wat bard is steane der mear as in ieu âlde lielinebeammen om it tsjerkhôf hinne. Dêr riist de Margaretatsjerke op. De âldste dielen fan it skip datearje fan om-ende-by 1100 en binne boud fan dowestien. Yn it muorrewurk sjocht men spoaren fan romaanske rûnbôgefinsters. Om 1300 hinne is de tsjerke útwreide mei kleastermoppen en foarsjoen fan betiid-goatyske spitsbôgefinsters. Nei de tiid is de tsjerke noch in pear kear fernijd en kaam der in koar mei in fiifkantige sluting. De fjouwerkante bakstiennen toer mei ynsnuorre spits is nochal wat jonger: yn 1842 stoarte de âlde sealdaktoer yn en it jier dêrnei waard de toer opnij boud, wêr ‘t de âlde stiennen wer foar brûkt waarden. Yn 1879 is de toer nochris omklaaid, sa as stiet te lêzen op de tinkstien yn de súdmuorre fan de toer.

Bontebok is in streekdoarp by in eardere slûs yn de Skoatterlânske Kompanjonsfeart. It wie earst yn 1980 dat Bontebok de doarpsstatus krige. Foar dy tiid hearde it foar it grutste part by Nijhoarne en in wat lytser westliker diel waard by Boppeknipe rekkene. It doarp hat syn namme, dy ‘t al op kaarten fan it begjin fan de 18e ieu foarkomt, te tankjen oan in herberch, dy ‘t al sûnt lange tiid ferdwûn is. It graven fan de Kompanjonsfeart wie yn 1640 nammentlik foardere oan de “Bonte Bock” ta. Dizze herberch wie der dus al foardat der yn 1665 in ferlaat (in lytse skutslûs oanlein wie. Dizze waard yn 1931 fernijd. Der stiet noch in slûswachterswenning dy ‘t dan wol net fan1665 is, mar it pân oan de Eerste Compagnonsvaart 16 is neffens de gevelankers likegoed al út 1725.

De streek is fan healwei de 17e ieu ôf oan beide kanten fan de feart as gefolch fan de feanwinning ûntstien. It graven fan de feart en de wiken (dwersfearten) de winning fan en it ferfier fan it fean en it nei de tiid wer yn kultuer bringe fan de ôfgroeven gebieten joegen minsken in krap bestean. Reden foar wat ambachtslju en letter ek yndustry, om har yn dit gebiet te wenjen en wurkjen te setten.

Yn Bontebok kaam yn 1898 in koöperative molkfabryk, dêr ‘t letter ek in tsiismakkerij by kaam. Foar oare, soms gruttere doarpen út de omjouwing, wie sa ‘n fabryk faak net weilein. De fabryk hat it oan 1966 ta úthâlden; nei de tiid is it noch in skoft in konfytfabryk west, mar it stiet der no wat desolaat by. Fan 1923 ôf hat Bontebok in legere skoalle.

Tsjin de slûswachterswenning oer stiet oan de Eerste Compagnonsvaart nû. 1 in buorkerij mei in foarein yn mingstyl, boud yn 1876. Op nû. 5 stiet in wenhûs dat amper mear te werkennen is as it eardere kafee. Yn 1909 is der de earste stien foar lein, mar yn 1983 hat it kafee it definityf opjûn. In eintsje fierderop, op nû.11 de kop-hals-romppleats Oud-Hogeveen, dy ‘t nei in brân yn 1931in foar dy tiid modern foarein krige.

Boarnburgum is in streekdoarp dat yn alle gefallen al yn it lêst fan de 17e ieu bestie. It wie doe noch in beskieden delsetting fan in tsjerke en in pear fersprate buorkerijen en húskes oan de Boornbergumer Hooiweg - no Westerbuorren en Easterbuorren - en in paad súdlik dêrfan, op it plak dêr ‘t no it Suderom lâns giet. Yn it noarden lei de buert Middelgaast en eastlik Zandburen. It hiele leechfeangebiet súdlik fan de Zandingen en de Wide Ie oant en mei Goaijingahuzen waard by Boarnburgum rekkene.

Yn it lêst fan de 18e ieu waard it in belangryk doarp yn de gritenij neamd. De Tegenwoordige Staat van Friesland neamt it: “een der grootste dorpen van deeze Grietenij (...) en is voorzien met eene kerk en stompen toren. (...) De Boornbergumer landeryen bestaan, ten deele uit bouw- en weilanden, omtrent de boere plaatsen, doch ‘t meerendeel is hooiland. En daarin zit weer klyn, die tot baggelaar turf vergraaven wordt, konnende ‘t zelve daarna wederom tot goed hooiland worden gebruikt, mits het door polderdyken en molen werde boven water gehouden.”

It doarp lei op in hichte tusken de leechlizzende feanen yn it westen en de hege feanen yn it easten yn. De Boarnburgumer Petten binne oantinkens oan de ferfeaningen.

De doarpstsjerke is yn 1871 boud as ferfanger foar in tsjerke dy ‘t yn 1734 boud wie en dy ‘t ek al wer in âldere ferfong. De iken preekstoel datearret út de twadde helte fan de 17e ieu. De tsjerke dy ‘t der no stiet hat in trijekantich sletten koar en in houten geveltoer. Oan de Easterbuorren stiet de grifformearde tsjerke út 1911, in sealtsjerke mei in geveltoer. Oan de Galhoeke kaam yn 1893 in suvelfabryk, dy ‘t yn 1904 in koöperative ûndernimming waard. It gebou is doe ferfongen troch in nij fabrykskompleks yn in saaklike styl. Yn 1966 is it tichtgien en is it kompleks ferboud ta bedriuwsromten mei wenningen. Doarpsútwreidings kamen nei de oarloch oan wjerskanten fan de Nijewei, mei namme oan de eastkant.

Langwar (by Boarnsweach) is as agraryske streek-delsetting nei alle gedachten om 1100 hinne ûntstien op in sânrêch yn de streek fan feanmoerassen. Yn it tredde kwart fan de 13e ieu wurdt it foar it earst neamd yn de boarnen as Languerre. De Buorren foarme de ûntginningsas. It doarp lei geunstich oan de Langwarder Wielen en dêrmei foar alderhande wetterferbinings. Om 1600 hinne ûntwikkele it him ta hannels– en havenplak; foar 1600 wie der al in waach. De skipfeart foarme in belangrike boarne fan ynkomsten.

It waard it fernaamste doarp fan de gritenij. De grytman sette him yn Langwar te wenjen en ek belangrike famyljes as Osinga en Douma bouden dêr harren staten. De famylje Douma hie hjir oan de ferwoesting yn 1517 ta in stins. Oan de hannel- en havendelsetting ûntstie oan de Buorren en de sydstrjitsjes en sleatsjes in konsintraasje fan bebouwing. Mear westlik hie de buorren om de tsjerke hinne in iepen karakter. De gritenijkaart fan Schotanus út 1718 toant in lange delsetting, dy‘t yn it westen by de tsjerkebuorren ophâldt. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788 dat Langwar: “door oudheid vermaard, is het voornaamste Dorp der Grieteny. ... Ten Oosten en ten Westen heeft men hier schoone weidlanden, benevens heerlyke plantagien, die geheel tot aan den algemeenen rydweg loopen, en schoon brandhout geven. ... Hier woonen derhalve veele Schippers, die met dit hout naar Holland en elders vaaren, en in dit Dorp een bekwaame haven hebben, om, geduurende den winter, hunne schepen op te leggen. Langweer bestaat uit eene schoone buurt huizen, versierd met twee ryen Lindeboomen”.

De earste tsjerke datearre wierskynlik út de 13e ieu; op itselde plak is yn 1777 in nije, royale tsjerke mei toer ferriisd. De trije toersegminten binne fersierd mei Doryske, Ioanyske en Korintyske pilasters. It 17e-ieuske meubilêr is hanthavene. Tsjin de tsjerke oer stiet Osingastate. It is yn likernôch 1940 boud yn foarmen fan de 18e-ieuske state. It op deselde ûntginningsas ûntstiene Boarnsweach wurdt tsjintwurdich ek by Langwar rekkene. It skildereftige Langwar is in favoryt wettersportdoarp.

Boarnwert is in sa goed as leech terpdoarp mei wat útinoar lizzende bebouwing it lân yn. Yn de boarnen komt it earst foar as Brunnenbuurt op in list fan parochy’s út 945. De tsjerke stiet op in altyd tinbefolke, sterk ôfgroeven en aardich hege terp. It opgeande tsjerkepaad jout in yndruk fan it profyl fan de oarspronklike terp. Der rint in net alhiel komplete ringwei om hinne, dêr ‘t in pear huzen en pleatsen oan stean. It is in romme ring en Boarnwert hat dan ek in grutte terp kend, te fergelykjen mei dy fan Ealsum en grutter as dy fan Foudgum en Brantgum. De pleats oan de noardkant stiet op in ferheging, in oerbliuwsel fan de soal fan de terp; oan de eastkant stie Minnoltsmastate. De beskieden groei fan Boarnwert hat him fan ein 19e ieu ôf alhiel ôfspile oan de dyk fan Dokkum nei Ferwert, oan de súdkant fan de terp.

Dêr is yn 1916 by it krúspunt de grifformearde tsjerke fan Boarnwert en Raard – nei in ûntwerp fan Ane Nauta – boud. Boarnwert hat ek noch in âld agrarysk buorskip: Boarnwerterhuzen, dat goed oardel kilometer eastliker leit, oan de Âlde Paezens. Inkele hústerpen wize der op dat dizze delsetting noch datearret fan foar de dikebou om 1100 hinne. Tusken de terp en de buorren yn hat de Boarnwerter Mar lein, in yn 1853 droechleine reidpoel.

De yn de Midsieuwen oan Maria wijde doarpstsjerke stiet ymposant yn syn tichte beammeseame op it hege oerbliuwsel fan de terp. De tsjerke sels, út de 13e ieu, is fanwege it ferlies fan koar en koarsluting de tiid net frij fan skea trochkommen. De súdmuorre hie eartiids rûnbôgefinsters, no binne dat lytse spitsbôgefinsters. It tsjerkje krige in houten tuorke op de westgevel. Ea hie it in oerwulving, de oansettings dêrta binne noch te sjen by de triomfbôge. Tsjin de noardgevel oan is in tagongspoarte, ôfkomstich fan de eardere pastorije út de Lytse Jouwer pleatst. De poarte hat in bekroaning út 1751 mei wapens en in fromme tekst.

Brantgum is in karakteristike radiale terp dy’t al inkele ieuwen foar de jiertelling op in kwelderwâl ûntstien is. It hie it ideale terpdoarp west as de trochgeande dyk tusken Dokkum en Holwert yn 1853 net oer dizze terp hinne lein wie, wêrtroch de struktuer fan de terp yn twa helten dield waard. Foar dy tiid gie it paad by de Heemstraweg noardlik fan it doarp lâns.

De bebouwing, ek dy fan nei de oarloch, leit hast alhiel rjochte op de ringwei. Foar dy tiid hie Brantgum in nochal wat lange en yngewikkelde wetterferbining oer Foudgum nei de Ie en it efterlân ta. De agraryske bebouwing is foar it grutste part oan de súdwestkant fan de yn de tiid breder makke en trochgeande rûte te finen. Oan dy kant is de terp yn it lêst fan de 19e ieu it meast ôfgroeven. De wenningen steane foaral yn it noardeasten fan it doarp, dêrtuskenyn inkele notabele wenten mei in middengong. Oan de Roosterwei stiet de om 1870 hinne boude doarpsskoalle met skoalhûs. By de Ringwei lâns hat sûnt it begjin fan de 20e ieu in tichtere bebouwing plak fûn, oant yn de perioade nei de oarloch ta mei folkshúsfesting oan de Ringwei en yn de jierren tachtich oan de Stimhûstrjitte.

De doarpstsjerke stiet sawat yn ‘e midden fan de rûne terp; hjoed de dei leit de dyk oan de eastkant. De romaanske tsjerke is yn de 12e ieu boud fan dowestien. Dizze dowestiennen muorren binne yn de westlike traveeën te sjen, oan de noardkant mei in frij komplete rûnbôgefries. Dit kaam foar it ljocht doe ‘t by in restauraasje de yn 1876-1877 oanbrochte pleisterlaach wer fuorthelle waard. Yn de 15e ieu is de tsjerke mei in travee útwreide en de eastlike koarpartij kaam krekt foar it midden fan de 16e ieu ta stân. Om dy tiid hinne sille nei alle gedachten ek de spitsbôgefinsters en de steunbearen oanbrocht wêze. De yn de westlike partij opnommen toer mei ynsnuorre spits kaam sawat tagelyk mei de bepleistering yn 1877 klear. Hy hat yn alle segminten útdjippe gevelfjilden dy ‘t by de heechste dêrfan mei keperfriezen dutsen wurde.

De Ôfslútdykdoarpen binne de jongste fan de gemeente Wûnseradiel. Mei in bytsje goede wil kin Koarnwertersân romtelik en maatskiplik noch wol in doarp neamd wurde. Breesândyk net, mar it koe om administrative reden dizze status better wol krije. De bewenners fan Koarnwertersân en Breesândyk binne wurksum oan de dyk en by de slûzen. Beide doarpen binne ûntstien op wurkeilannen fan wêr ‘t de Ôfslútdyk út oanlein is.

Op Koarnwertersân is in dûbele skutslûs mei binne- en foarhavens en in rige fan twa kear fiif spuislûzen mei spuihavens. Dit kompleks fan skut- en spuislûzen waard boud tusken 1928 en 1932. De slûzen binne neamd nei prof. Hendrik Antoon Lorentz. De spuislûzen binne boud nei in ûntwerp fan Dirk Roosenburg, estetysk adviseur fan Bureau Zuiderzeewerken. Se binne in geef foarbyld fan it bouwen yn wapene beton. Foar it ferdigenjen fan de dyk en de slûzen waarden fan maaie 1931 ôf ferskate kazematten boud, de saneamde stelling Kornwerderzand.

Doe’t de dyk oanlein waard ûntstie op it eilân fan om-ende-by 30 ha. In doarp fan in pear hûndert ynwenners. De measten hienen te krijen mei de Suderseewurken, mar der kamen ek minsken te wenjen dy ‘t bgl. nedich wienen foar de fersoarging. Sy setten har ek te wenjen yn de buert fan de slûs. It wie in isolearre mienskip, sûnder alderhande komfort. Stroom waard dan wol opwekt troch in âlde diselmotor, mar der wie gjin telefoanferkear mooglik, Der wie in sikebarak mei in dokter en in ferpleechster, in skoaltsje en in winkel (anneks postkantoar en kapper), dêr ‘t alle dagen itensguod en oare libbensmiddels oanfierd waarden. Der waarden in katolike en in protestantske tsjerke boud, in benzinestasjon en in houten hotel. Om 1928 hinne kamen der huzen foar it slûspersoniel.

Yn de besettingstiid waard de stelling troch de Dútsers útwreide mei in oantal kazematten. Koarnwertersân kaam de oarloch net skeafrij troch. Sa is it houten hotel y n 1940 ôfbrând en waarden inkele huzen fan it slûspersoniel ôfbrutsen omdat se yn it skoatsfjild stienen. De skea is letter ferholpen. Breesândyk is in wurkeilân mei in haven oan de kant fan de Iselmar; by ‘t simmerdei wurdt it op in grôtfolle kamping befolke mei sportfiskers.