Moleneind NZ/Oliemolenstraat: stoomolieslagerij

Aan het Moleneind ten westen van de kern Drachten vestigden zich in de negentiende eeuw enkele windhoutzaagmolens en een windoliemolen. De oliemolen bestond uit een hoog oprijzend, vierkant bakstenen onderstuk met taps toelopende muren. Hierop stond het houten achtkant van de windmolen.
Aan het einde van de negentiende eeuw ging de olieslagerij over op stoomaandrijving en werd de windmolen afgebroken op het vierkante onderstuk na. In 1903 werd de olieslagerij door een brand verwoest. Direct werd het bedrijf weer opgebouwd, waarbij het vierkante molenrestant gehandhaafd bleef. Aan weerszijden van de molenonderbouw verrezen bedrijfsruimten in traditionele stijl, met rondboogramen.
In de jaren zestig werden de bedrijfsgebouwen overgenomen door de bandenfabriek van de Fa. Dunlop-Enerka en werd de vaart voor het bedrijf gedempt. De oude fabrieksgebouwen met de molenonderbouw zijn tot de dag van vandaag blijven staan en vormen een markant industrieel ensemble.

Aardappelmeelfabriek

Aan het Grevelingkanaal, in het verlengde van het Stadskanaal, werd in 1903 de coöperatieve aardappelmeelfabriek 'Wildervank en Omstreken' gebouwd. De fabriek is al jaren buiten bedrijf, maar van de gebouwen staat nog een groot deel overeind.

Aan het kanaal staan een grote houten loods voor de opslag van aardappelmeel, waarachter een langgerekt fabrieksgebouw van drie verdiepingen schuilt gaat. De immens grote fabriekshallen dateren uit de jaren dertig, toen de fabriek fors werd uitgebreid.

De fabrieksgebouwen hebben een betonnen constructie met zogenaamde paddestoelenkolommen, aan de buitenzijde zijn de gevels met baksteen bekleed. Het machinehuis met de schoorsteen is afgebroken.

Ophaalbrug

Tussen Zuidwolde en Bedum, in de buurtschap Ellerhuizen, kruist de hoofdweg het Boterdiep via een bijzondere ophaalbrug: de 'Schaive Klabbe'(scheve brug).

De brug is een variant op de klassieke ophaalbrug, met als opvallend verschil, dat de brug wordt ondersteund door maar een stalen stijl, in plaats van de gebruikelijke twee. Het beweegbare bovendeel van de brug scharniert via een tandrad op en neer.

De scheve klapbrug is een zeldzaam voorkomend brugtype; elders in de provincie is nog een exemplaar te vinden bij Muntendam.

Ophaalbrug

Tussen Zuidwolde en Bedum, in de buurtschap Ellerhuizen, kruist de hoofdweg het Boterdiep via een bijzondere ophaalbrug: de 'Schaive Klabbe'(scheve brug).

De brug is een variant op de klassieke ophaalbrug, met als opvallend verschil, dat de brug wordt ondersteund door maar een stalen stijl, in plaats van de gebruikelijke twee. Het beweegbare bovendeel van de brug scharniert via een tandrad op en neer.

De scheve klapbrug is een zeldzaam voorkomend brugtype; elders in de provincie is nog een exemplaar te vinden bij Muntendam.

Turfstrooiselfabriek

Eeuwenlang is in de zuidoosthoek van Drenthe turf afgegraven. Aan het einde van de negentiende eeuw werd de turfwinning in het Amsterdamsche Veld verricht door de NV Griendtsveen Turfstrooisel Maatschappij, die de concessie voor dit gebied had gekocht. Een van de toepassingen van turf is het verwerken tot turfstrooisel, dat gebruikt wordt voor het bemesten van planten en als grondstof wordt gebruikt voor tuinaarde.

Voor de produktie van turfstrooisel werden tussen 1909 en 1914 aan het Dommerskanaal bij Erica twee turfstrooiselfabrieken gebouwd voor de Griendtsveen Turfstrooisel Maatschappij.

Een van de twee fabrieken, de grofstrooiselfabriek, werd in 1986 helaas gesloopt. Wel staat er nog het fabrieksgebouw van de fijnstrooiselfabriek. De produktie werd in 1983 gestaakt, vanwege het aflopen van de turfwinning op Nederlands gebied. De fabriek is van binnen geheel van beton opgetrokken, vanwege het grote brandgevaar; aan de buitenzijde zijn de gevels met baksteen bekleed.

De aangevoerde bolsterturf werd in de fabriek door machines vermalen tot turfstrooisel. Van het oorspronkelijke machinepark is een groot deel nog aanwezig. Aan de zijde van het kanaal is aan de fabriek een houten transportbrug gebouwd, waarmee het turfstrooisel op schepen kon worden overgeladen. Via een uitgebreid smalspoornet werd de turf naar de fabriek getransporteerd. Sinds 1984 exploiteert de Nederlandse Smalspoor Stichting(NSS) een smalspoormuseum op het fabrieksterrein.

Spoorbrug

In 1910 werd het spoorwegnet van de Noord Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij(NOLS) uitgebreid met de verbinding Assen-Gieten-Stadskanaal. Tussen Gieten en Gasselte doorsneed het spoorwegtracé een hoog gedeelte van de Hondsrug, waardoor een doorgraving moest worden gemaakt.

De spoorweg liep hier als het ware door een ravijn. Halverwege dit traject werd een ijzeren brug over het spoorwegravijn gebouwd, met een hoogte van ca. 25 meter. De ijzeren brug is gefundeerd op twee zware bakstenen pijlers met een betonnen fundament.

Na het opbreken van de rails in 1977 herinnert alleen de hooggelegen brug nog aan het lokale spoorwegverleden.

Stoomhoutzagerij

Stoomhoutzagerij, gebouwd in 1900 aan de Molenwal. De stoomhoutzagerij is de opvolger van een windhoutzaagmolen die tot 1912 op deze plaats stond. Engbert Posthuma werd in 1857 eigenaar van de windhoutzaagmolen, die in de jaren zeventig van de negentiende eeuw op naam kwam van de Fa. 'van der Sluis en Posthuma. Begin twintigste eeuw werd Job Posthuma eigenaar, die de molen in 1912 liet afbreken en een nieuwe stoomhoutzagerij liet bouwen.

De houtzagerij bestaat uit een dubbele houten schuur, met een uitbreiding in baksteen met schoorsteen. Het complex is nu buiten bedrijf. Bij de ingang van het complex staat een fraaie witgepleisterde directeursvilla uit 1860, in eclectische stijl gebouwd.

Zuivelfabriek

Op het Groninger platteland werden sinds het einde van de negentiende eeuw vele zuivelfabrieken gesticht. Deze ontwikkeling sloot aan op de mechanisering in de zuivel- en boterfabricage, die voorheen met handkracht tot stand kwam.

Vooral de introductie van nieuwe machines en de toepassing van stoomkracht maakte de industrialisatie van het productieproces mogelijk. Helaas zijn door de vergaande schaalvergroting en de vele fusies in de zuivelindustrie sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw nog maar weinig overgebleven van de fabrieken van het eerste uur. Een gunstige uitzondering is het complex van de stoomzuivelfabriek 'Grijpskerk', gebouwd in 1914.

Hoewel ook deze fabriek in de loop der jaren is uitgebreid, is het oorspronkelijke gebouw uit 1914 nog gaaf bewaard gebleven. In de topgevels van dit in baksteen opgetrokken bedrijfsgebouw staat de naam van de fabriek vermeld.

Naast de fabriek staat de directeurswoning uit 1914. Achter het oudste gedeelte staat een in rode baksteen opgetrokken uitbreiding uit 1927, gebouwd naar een ontwerp van ir. H. de Kruijff Jzn.

De fabrieksgebouwen worden sinds de sluiting van de zuivelfabriek hergebruikt als bedrijfsverzamelgebouw.

Koffiebranderij

In 1895 begon de ondernemer H.Smith op de hoek van de Poelestraat en het Schuitendiep een stoomkoffiebranderij. Het indrukwekkende fabriekspand van vier bouwlagen werd gebouwd in de stijl van de Hollandse neorenaissance , waardoor het zich uitstekend aanpaste aan de historische binnenstad.

De gevels zijn rijk versierd met kruisvensters, ontlastingsbogen, gepleisterde sierbanden en frontons.

In de jaren zestig verloor het pand zijn industriële bestemming, in de jaren zeventig vestigde discotheek 'Lorelei' zich in het fabrieksgebouw.

Watertoren

Deze watertoren met een voor Nederland unieke constructie werd in 1908 gebouwd aan de Noordenbinnensingel. De toren werd gebouwd door de 'A.Wilke &Co. Dampfkessel und gasometer Fabrik Braunschweig', naar een ontwerp van ingenieursbureau Carl Francke uit Bremen.

Het was de eerste watertoren in Nederland die werd gebouwd met een stalen onderbouw. Van dit type zijn er slechts drie gebouwd. De 45 meter hoge toren bestaat uit een bakstenen schacht voor de leidingen waar omheen een gietijzeren spiltrap en een constructie van geklonken stalen spanten ligt. Op de stalen onderbouw rust het cylindrische gedeelte van het reservoir.

Het waterreservoir met een inhoud van 1 miljoen liter wordt omringd door een bakstenen twaalfkantige ombouw. De watertoren is sinds 1977 buiten gebruik. Diverse plannen om de toren een nieuwe bestemming te geven hebben het tot nu toe niet gehaald.

Spoorwegviaduct

Ten zuiden van de stad Groningen werd in de jaren 1916-1920 een groot rangeerterrein aangelegd. Het immense terrein ligt tussen Haren, Glimmen en Onnen. Om de verbinding tussen de dorpen weer te herstellen, werd in 1920 een groot stalen spoorwegviaduct gebouwd over het rangeerterrein.

Het spoorviaduct bestaat uit twee vaste tralieliggeroverspanningen, die ondersteund worden door een bakstenen middenpijler. De totale overbruggingslengte van het viaduct is 75 meter.

Het viaduct verkeert nog in de oorspronkelijke staat, inclusief de ouderwets aandoende keienbestrating.

Graanpakhuis

Aan de Noorderhaven in Harlingen staat dit dubbele graanpakhuis uit 1860. Het dubbele pakhuis is gebouwd in neo-classistische stijl en heeft fraaie details, zoals de halfronde boogramen boven de ingangsdeuren en de sierbanden in gele baksteen.

Het gebouw is nu in gebruik bij een foto-atelier.

Sluis en gemaal

In de 17e eeuw werd in Drente door kapitaalkrachtige ondernemers uit het westen begonnen met de ontginning van het Drentse veen. Voor de afvoer van de turf en de ontwatering van het gebied werd tussen 1750 en 1780 een nieuw kanaal gegraven tussen Meppel en Assen, de Drentse Hoofdvaart.

Het kanaaltracé met een lengte van 44 KM volgde voor een deel de loop van enkele riviertjes. Tussen Meppel en Assen was er sprake van een behoorlijk verval. Om dit op te lossen werd in 1870 een zestal sluizen gebouwd met sluiswachterwoningen in een standaardbouwstijl. De Haveltersluis is een van deze sluizen.

Het sluiswachtershuis bij deze sluis is in 1893 herbouwd. Door de toename van het scheepvaartverkeer aan het begin van de twintigste eeuw ontstonden er problemen met het op peil houden van de waterstand bij de sluis. Dit werd opgelost door het bouwen van een elektrisch gemaal bij de sluis in 1925.

Dit gemaal kan het verlies aan water(door het schutten van schepen) weer op peil houden. Het pompgebouw bestaat uit een rechthoekig bakstenen gebouw met schilddak, met het jaartal 1925 in de zijgevel. In 1950 is een tweede pompgebouw bijgebouwd.

Pakhuis

In 1873 werd de olieslagerij van de 'NV Oliefabriek Heerenveen' van J.D. Woltman gesticht aan het Fok, in het centrum van Heerenveen. Op machinale wijze werd in de fabriek plantaardige olie gewonnen uit lijnzaad. In 1910 wordt de oliefabriek uitgebreid met een pakhuis van drie bouwlagen met een uitgebouwd torentje aan de grachtzijde. In 1937 wordt het oudste deel van de fabriek gesloopt om plaats te maken voor een verkeersdoorbraak. Alleen het pakhuis uit 1910 bleef bij deze ingreep gespaard en kreeg een nieuwe bestemming als kaaspakhuis.

Het pakhuis heeft zeer kleine rondboogvensters in de zijgevel, met sierbogen van gele baksteen. In de voorgevel aan de grachtzijde zijn een aantal houten laaddeuren aangebracht. Sinds 1974 is het oliepakhuis in gebruik als jongerencentrum `t pakhuis'.

Klokkengieterij

De klokkengieterij van de Fa. Van Bergen werd opgericht in 1795. In 1862 vestigde het bedrijf zich in Heiligerlee, onder de naam 'St. Paulinus'.

Er werden luidklokken gegoten voor met name kerktorens in heel Nederland. In het eenvoudig vormgegeven fabrieksgebouw met rondboogramen bevinden zich een gietkuil, een smederij, een oven en grondkelders.

Eind jaren dertig ging het bedrijf zich toeleggen op de vervaardiging van carillons. Om reclame aan deze activiteiten te geven, werd in 1942 een klokkentoren met een carillon aan de voorzijde de klokkengieterij gebouwd.

In 1980 ging het bedrijf failliet. Sinds 1995 is in het gerestaureerde complex een klokkengieterijmuseum gevestigd.

Tramstation

De Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) legde in 1913 de tramlijn Meppel-Hijkersmilde aan, welke langs de Drentsche Hoofdvaart liep. Het stationsgebouw van het eindstation Hijkersmilde is na de opheffing van de lijn in 1933 blijven staan. Het tramstation is nu in gebruik bij een landbouwmechanisatiebedrijf.

Het stationsgebouw bestaat uit een langwerpig in baksteen opgetrokken gebouw met zadeldak en hoge segmentboogvensters. Op de kopgevel aan de noordzijde staat nog de stationsnaam 'Hijkersmilde'. In het gedeelte aan de noordkant was de woning van de stationschef, in het zuidelijk deel was een goederenopslagruimte.

Uitwateringssluis

In 1924 werd in het Hoofdkanaal aan de Reiderwolderdijk een uitwateringssluis met rolbrug aangelegd, die een oudere sluis uit 1862 verving. De sluis ligt op de overgang tussen de Reiderwolderpolder en de in 1924 drooggelegde Carel Coenraadpolder. De 'Grote Slaperssluis' bestaat uit twee betonnen sluishoofden en houten vloed- en ebdeuren.

De sluisdeuren worden bediend door vier ijzeren tandwielkasten met een lier en vier ijzeren duwbomen. De zuidkant van de sluis bevat een restant van de sluiskom die bestaat uit gemetselde troggewelven.

De hoge sluishoofden zijn met elkaar verbonden door een in oude stijl vernieuwde ijzeren rolbrug die als voetgangersbrug diende.

Distilleerderij

In 1912 ontwierp de Hoogeveense stadsarchitect J.Carmiggelt dit aardige winkelpand annex distilleerderij aan de Brinkstraat 22 , met naastgelegen woonhuis. Het winkelpand werd gebouwd voor de ondernemer Albert Dikkers.

Het pand verkeert nog in de oorspronkelijke staat en heeft de typische kenmerken van de Jugendstilstijl: de afwisseling in rode en witte steen, maar vooral de twee fraaie tegeltableaus aan weerszijden van de gevel. De tegeltableaus zijn vervaardigd door de bekende keramiekfabriek 'De Porceleyne Fles' in Delft.

Op de tegeltableaus is een kleurige voorstelling te zien van een kip, met de tekst 'advocaatfabriek het Drentsche ei' en het Drentse provinciewapen. Een mooi voorbeeld van een kleinschalig industrieel monument.

Halmbuurt

In 1913 werd in Hoogkerk, ten westen van de stad Groningen de coöperatieve strokartonfabriek 'De Halm' gebouwd. Tegelijk met de bouw van de fabriek werd een complete woonwijk voor de arbeiders aangelegd, in samenwerking met de woningbouwvereniging 'Vereniging tot verbetering der Volkshuisvesting'.

Naast de ingang van de fabriek, in de Halmstraat werden de grote woonhuizen gebouwd voor het hogere personeel en de directeursvilla.

Het stedenbouwkundige concept voor de fabriekswoonwijk werd ontworpen door de architecten van de fabriek, G. en W. Wierenga uit Coevorden. Van het oorspronkelijke plan dat de bouw van 90 arbeiderswoningen inhield, werden in eerste instantie de helft van de woningen gebouwd.

Na de Tweede Wereldoorlog werd het woningbouwplan voltooid. De fabriekswoonwijk 'de Halmbuurt' is een voor Nederlandse begrippen uniek en gaaf voorbeeld van een fabrieksnederzetting die voor een groot deel nog in de oorspronkelijke staat verkeert.

Nooitgedagt

Deze kleine stad onder Sneek groeide in de negentiende eeuw uit tot een centrum van de schaatsenfabricage. De belangrijkste firma's in deze bedrijfstak waren de Fa. Nooitgedagt' en de Fa. 'Frisia'. De schaatsenfabriek van de Fa. Nooitgedagt' , gesticht in 1865 , groeide in de loop der jaren uit tot een groot industrieel complex. Er werden niet alleen schaatsen maar ook gereedschappen en speelgoed gemaakt. In 1910 werd de fabriek fors uitgebreid met een voor die tijd zeer modern vormgegeven betonnen bedrijfshal van drie bouwlagen.

Vanaf 1965 ging men zich alleen nog toeleggen op de produktie van houtbewerkingsgereedschap. Begin jaren negentig komt ook hier een einde aan en wordt de fabriek gesloten. Enkele gebouwen worden gesloopt, van de grote uitbreiding uit 1910 bleef een groot deel overeind, met de fabrieksschoorsteen. Het restant van de fabriek zal worden verbouwd tot winkelcentrum en zo een blijvende herinnering vormen aan een voor IJlst en ook ver daarbuiten befaamd bedrijf.

Boogbrug

Aan de weg van Kommerzijl naar Munnikeburen staat opzij van de weg een oude gemetselde boogbrug, het Piepke. De brug, in het Gronings ook wel `steentil' genoemd, is een van de oudste bakstenen boogbruggen in de provincie Groningen, en is gebouwd in 1802.

De brug is gebouwd over de schipvaart die van de buurtschap `t Hoekje naar het Friese Munnekezijl liep. Via de brug kon de boer van de boerderij tegenover de brug zijn land in de polder bereiken.

De brug heeft een halfrond booggewelf, met een ijzeren brugleuning aan weerszijden. Het brugdek bestaat uit straatklinkers. Aan de zijkant bevindt zich een hardstenen sluitsteen met het jaartal 1802.

Zuivelfabriek

De voormalige zuivelfabriek 'De Dongeradelen' werd in 1915 gesticht en in 1973 gesloten. Na de sluiting van de fabriek werd het complex voor diverse doeleinden gebruikt. De fabrieksgebouwen zijn nog praktisch in de oorspronkelijke staat bewaard gebleven.

Aan de achterzijde bevinden zich de voormalige bedrijfshallen van de zuivelfabriek, aan de voorzijde staat het fraaie kantoorgebouw in Berlagiaanse stijl, waarnaast de woning van de directeur is gebouwd.

Aardewerkfabriek

Makkum is beroemd vanwege zijn Makkumer aardewerk, dat hier al vanaf de zeventiende eeuw wordt gefabriceerd. Het beroemdste aardewerkbedrijf is de Fa. Tichelaars Koninklijke Aardewerk- en Tegelfabriek', een familiebedrijf dat al vanaf 1660 bestaat. Aan de Turfmarkt staan de gebouwen van de aardewerkfabriek, waarvan de twee hoge bedrijfsgebouwen in Friese gele steen met zadeldak de kern vormen. Dit gebouw was ooit in gebruik als opslagplaats voor brandstof(turf). Naast dit gebouw staat een pakhuis in rode baksteen waarin tot 1823 de aardewerkoven was geplaatst. In de buitengevel van het pakhuis, dat uit 1890 dateert zijn tegeltableaus aangebracht die een beeld geven van de fabriek in vroegere tijden. De aardewerkfabriek van de Fa. Tichelaar is nog steeds in gebruik en legt zich tegenwoordig vooral toe op de produktie van sieraardewerk , gedenkborden en siertegels.

Coöperatieve Landbouwersbank

Meppel was vanwege de gunstige ligging aan diverse vaarwegen van oudsher een centrum van handel. Ook vele agro-bedrijven vestigden zich in Meppel, zoals de Coöperatieve Landbouwersbank. In 1910 begon dit bedrijf met de bouw van een veevoederfabriek en maalderij aan het Meppelerdiep, even buiten het centrum. De vrachtschepen konden direct bij de fabriek laden en lossen.

Naast de oorspronkelijke functie van pakhuis en distributiecentrum is het bedrijf langzamerhand steeds meer zelf overgegaan tot de productie van veevoederprodukten. De gebouwen, opgetrokken in baksteen met gekleurde gele sierbanden werden ontworpen door H.W.Hulsbergen. Door de snelle groei van de onderneming werd het complex in de loop der jaren steeds verder langs het Meppelerdiep uitgebreid.

Na de Tweede Wereldoorlog werden de grote betonnen meelsilo's gebouwd. Ondanks al deze uitbreidingen is het oudste deel uit 1910 nog steeds intact, dit gedeelte werd in 1997 verbouwd tot kantoren.

Kalkovens

In de kalkbranderijen werden schelpen verhit met behulp van turf tot een temperatuur van 1.000 garden Celsius. De op deze wijze geproduceerde ongebluste klak werd in een bijgebouw, het leshuis besproeit met water, waardoor metselkalk als grondstof overbleef. Tot de introductie van het moderne cement was metselkalk de grondstof voor de bouw. Vooral in het noorden van het land waren vele kalkbranderijen actief, vanwege de nabijheid van turf als brandstof en schelpen uit de waddenzee.

Ten noorden van Meppel, aan de Drentse Hoofdvaart werd in 1875 een kalkbranderij gesticht door de kalkhandelaar Wigboldus. Er werden drie grote gemetselde ronde ovens gebouwd met een leshuis.

De kalkovens die tot de grootste van ons land behoren, bleven in bedrijf tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw. De karakteristieke ovens raakten daarna in verval. In 1991 kocht een horecaondernemer uit Meppel de kalkovens, en bouwde er een modern restaurant omheen.

De kalkovens werden gerestaureerd en twee ovens maken nu deel uit van het restaurant 'De Drie Kalkovens'. De ovens zijn 16 meter hoog en zijn 7 meter in doorsnee. Aan de onderzijde van de ovens zijn nog de openingen te zien, waardoor de gebrande kalk werd afgevoerd.

Watertoren

De watertoren van Meppel werd in 1893 gebouwd naar een ontwerp van ir. H.P.N.Halbertsma. De ronde bakstenen toren is 40 meter hoog, en heeft een uitkragend reservoirgedeelte. In 1955 onderging de toren een ingrijpende verbouwing, waarbij het oude reservoirgedeelte werd vervangen door een modern betonnen reservoir.

Het ijzeren waterresevoir in de toren is van het type Intze en heeft een inhoud van 230 m3. Het oorspronkelijke ontwerp van de Meppeler watertoren is ook toegepast bij de bouw van de watertorens van Almelo, Sneek en Bussum.

Steenfabriek

Op het punt, waar het Meedenerdiep uitmondt in het Muntendammer Diep, staat een vervallen fabriekscomplex. Het is de voormalige steenfabriek van de Fa. Holthuis, opgericht in 1887. De fabriek produceerde aanvankelijk bakstenen, maar ging later over op de fabricage van draineerbuizen, die vooral naar Ierland werden geëxporteerd. Sinds het einde van de jaren zestig , toen de produktie werd beëindigd, staat het complex leeg. De gebouwen van de steenfabriek behoren tot de oudste die nog in de provincie Groningen te vinden zijn.

Het karakteristieke brede front van de fabriek is gemetseld in rode baksteen, afgewisseld door bakstenen sierelementen in gele steen. Aan beide uiteinden staat een vooruitspringend bouwdeel, met op de daklijst een halfronde gemetselde bekroning. Het jaartal '1887' is in gele steen boven de ingang aangebracht. Aan de achterzijde bevind zich de grote productiehal, met een pannendak.

De voormalige directeurswoning van de fabriek staat voor de fabriek, bij de ophaalbrug.

'De steenfabriek is in het voorjaar van 2004 gesloopt.'

Schutsluis

Musselkanaal is ontstaan in 1819 toen het Stadskanaal verder naar het zuidoosten werd doorgetrokken. De verlenging van het kanaal kon pas van start gaan, nadat in 1817 de definitieve grens tussen Groningen en Drenthe was vastgesteld.

De verlenging van het kanaal, het Stads-Musselkanaal(vanaf 1893 Musselkanaal) werd parallel aan de nieuwe grens gegraven. Ook in dit kanaalgedeelte vinden we enkele schutsluizen.

De schutsluis 'het 4e verlaat' werd in 1851 gebouwd en in 1917 verdubbeld, vanwege de toename van het scheepvaartverkeer. De bakstenen sluiswanden werden bij deze gelegenheid vervangen door betonnen sluiswanden.

Over het benedensluishoofd ligt een draaibrug, waarvan het draaipunt zich onder het uiteinde van de brug bevindt. Naast de schutsluis staat het sluiswachtershuis, een standaardtype uit 1851.

Ophaalbrug

Over het Hunsingokanaal bij Niekerk werd in 1879 deze gietijzeren ophaalbrug gebouwd. De ophaalbrug, de 'Zuidemaklap' is voorzien van fraaie decoraties in giet- en smeedijzer. De hameipoort, het rechtopstaande gedeelte bestaat uit twee zware gietijzeren palen.

Boven op het horizontale raamwerk, het zongenaamde 'val', staat in een fraaie gietijzeren versiering het jaartal 1879. De Zuidemaklap(klap is het Groninger woord voor ophaalbrug) is een van de oudste nog bestaande gietijzeren ophaalbruggen van ons land.

Locomotiefloods

Naast het NS-station van Nieuwe Schans, aan de Oudezijl staan de voormalige locomotiefloods van Nieuwe Schans. De locomotiefloods werd in 1877 gebouwd door de staatsspoorwegen, en diende voor de stalling en het onderhoud van Duitse en Nederlandse locomotieven. De loods staat vlak bij de rijksgrens.

Het indrukwekkende complex bestaat uit twaalf in baksteen opgetrokken segmenten welke samen een kwartcirkelvormige plattegrond vormen.

De middelste tien segmenten, met zadeldaken hebben allemaal grote houten toegangsdeuren, welke zo breed zijn dat er een locomotief naar binnen kon. De beide buitenste segmenten werden gebruikt als werkplaats, smederij en kantoor voor het personeel. In de zij- en achtergevels bevinden zich grote ijzeren ramen. In 193 5 werd de loods buiten gebruik gesteld, en werden de sporen opgebroken. In het gras voor de loods is nog het fundament aanwezig van de draaischijf.

Na de Tweede Wereldoorlog is de loods in gebruik geweest als opslagruimte voor graan. In 1950 wordt de loods in gebruik genomen als autobusgarage voor de GADO. Sinds 1999 wordt de loods gebruikt voor kleinschalige theaterevenementen, hiervoor is het interieur onlangs opgeknapt en verbouwd. Uniek in het rijzige interieur van de loods zijn de grote, gietijzeren kolommen die het houten dak ondersteunen.

In de voormalige smederij bevindt zich nog de gemetselde oven. De locomotiefloods van Nieuweschans is de laatste nog bestaande oude locomotiefloods van ons land, en wordt beschouwd als een van de meest zeldzame voorbeelden van spoorwegarchitectuur.

Uitwateringssluis

Bij de aanleg van de Noorderdijk in 1811 werd in de dijk een uitwateringssluis aangelegd bij de Zijlweg. De uitwateringssluis zorgde er voor dat het overtollige water uit de nieuw aangelegde Noordpolder op de Waddenzee kon worden geloosd. De functie van de sluis werd in 1981 overgenomen door een modern elektrisch gemaal dat er naast werd gebouwd. In het kader van de Deltawet werd toen ook de zeedijk fors verhoogd, waardoor de sluis aan de waddenzeezijde is opgenomen in het dijklichaam. De landzijde van de sluis bleef intact. De sluis bestaat uit traditioneel gemetselde sluiswanden met houten sluisdeuren, de watergang is aan de bovenzijde afgesloten door een halfrond gemetseld tongewelf. Op de sluishoofden staan houten kaapstanders, waarmee de sluisdeuren konden worden geopend of gesloten. Aan de bovenzijde van de sluis is een fraaie gedenksteen ingemetseld met de namen van de toenmalige waterschapbestuurders en het jaartal 1811. Aan weerszijden van de sluis zijn nog twee gedenkstenen ingemetseld, die herinneren aan latere herstellingen.

Rotanstraat 3: tramstation

Aan de Rotanstraat in het bij de Drentse grens gelegen Noordwolde staat het voormalige tramstation van de Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM). Het stationsgebouw in Berlagiaanse stijl werd in 1915 gebouwd en maakte onderdeel uit van de tramlijn Steenwijk-Frederiksoord-Noordwolde-Assen. In de jaren dertig werd de tramlijn opgeheven. Het stationsgebouw bestaat uit een langgerekt bakstenen gebouw met schilddak, met een verhoogd middendeel. Van de oorspronkelijke vensters zijn er enkele dichtgemetseld toen het gebouw een nieuwe bestemming kreeg als brandweerkazerne.

Electrisch gemaal

Om aan de slechte afwatering van het gebied rondom het Reitdiep een einde te maken, liet de provincie in 1918 een groot gemaal te bouwen bij Lammerburen. Men besloot een voor die tijd modern elektrisch gemaal te bouwen. Het gemaal was bij de totstandkoming in 1920 het grootste gemaal met elektrische aandrijving in Europa. Het beheer van het gemaal kwam in handen van het boezemwaterschap 'Electra', welke naam refereert aan de elektrische aandrijving van het gemaal. Anno 2002 is gemaal 'De Waterwolf' nog steeds in bedrijf. Het indrukwekkende bouwwerk bestaat uit een rechthoekig gebouw, opgetrokken in rode baksteen, met zadeldak. In de zijgevel bevinden zich vijf grote boogvormige ramen, in de oostelijke gevel is een gedenksteen ingemetseld d ie herinnert aan de eerste steenlegging. In de machinehal staan vier grote schroef- of vijzelpompen, elk met een gewicht van 60.000 KG. De pompen zijn gemaakt door machinefabriek Stork In Hengelo. In 1975 werden de elektromotoren vervangen door vier nieuwe dieselmotoren, waarmee een einde kwam aan de elektrische aandrijving. Naast het gemaal staat een dubbele dienstwoning, waarin de sluiswachter en de machinist van het gemaal woonden.

De Skieding: grenspaal

Al eeuwenlang is het gebruikelijk om de grenzen tussen stedelijke, gemeentelijke en andere rechtsgebieden af te bakenen met grenspalen. Tot in de twintigste eeuw werd hierbij het gebruik van natuursteen algemeen toegepast. Maar ook op dit terrein werd de invloed van nieuwe materialen als ijzer zichtbaar. IJzergieterijen fabriceerden een breed scala aan producten, van brugonderdelen tot lantarenpalen en sierhekjes.
Het materiaal gietijzer leende zich goed voor de toepassing bij talloze gebruiksvoorwerpen en constructies. Eind negentiende eeuw werden dan ook voor het eerst gietijzeren grenspalen gefabriceerd. Enkele zeer fraaie voorbeelden hiervan zijn te vinden langs de provinciale weg N 358, die de verbinding vormt tussen de A-7 en het Friese Surhuisterveen. Deze weg ligt op de provinciegrens en in de berm staan enkele gietijzeren grenspalen uit ca. 1880. Op de grenspaal is op Groninger gebied het Friese provinciewapen aangebracht, en aan de Friese kant is het Groninger provinciewapen aangebracht.

Stoomhoutzagerij

In 1875 werd aan de J.F.stuutstraat te Oude Pekela de Stoomhoutzagerij 'nooit-gedacht' gesticht. Zonder onderbrekingen was de houtzagerij in bedrijf tot de sluiting in 1992. Tot de Tweede Wereldoorlog draaide het bedrijf op stoomaandrijving. De in 1916 geïnstalleerde stoomketels, geleverd door de machinefabrieken Holthuis en ten Hom staan nog in het ketelhuis. Heel bijzonder is ook de aanwezigheid van de oude stoommachine uit het begin van de twintigste eeuw en het merendeel van de machines, waaronder een uniek gietijzeren zaagraam. De stoomhoutzagerij bestaat uit een langgerekte houten loods op stenen stiepen, met aan de voor- en achterzijde een smalspoor in- en uitgang. Het zagerijgebouw is gebouwd in de traditionele stijl, verwant aan de windhoutzaagmolens uit die tijd. Aan de linkerzijde een bakstenen aanbouw, waarin de stoommachine en de stoomketel zijn geplaatst. Aan de achterzijde staan het restant van de schoorsteen. Aan de rechterzijde werd in 1923 een bakstenen loods met plat dak gebouwd, waarin een elektrische zagerij werd geplaatst. Verder zijn op het terrein nog restanten van houten droogloodsen te vinden een bazenwoning en een balkengat. Helaas is dit unieke complex sinds de sluiting hard achteruit gegaan qua conditie, de loods van de elektrische zagerij is zelfs voor een deel ingestort. Dankzij de inspanningen van SIEN-N is de stoomhoutzagerij in augustus 2001 op de lijst van rijksmonumenten geplaatst. Er wordt nu gezocht naar een nieuwe, museale bestemming van het complex.

Tolhuis

Aan de weg van Peize naar Leek staat dit tolhuis, dat volgens het opschrift in de voorgevel in 1884 is gebouwd. Tot in het begin van de twintigste eeuw werd langs vele wegen tol geheven. Op sommige plaatsen zijn nog tolhuizen te vinden, die makkelijk herkenbaar zijn aan de typische bouwstijl: een woonhuis met aan de voorzijde een smal uitgebouwd voorgedeelte, met ramen aan alle zijden. Vanuit dit voorgedeelte kon de tolwachter het verkeer goed in de gaten houden.

Het voormalige tolhuis bij Leutingewolde is een fraai en gaaf voorbeeld van een negentiende-eeuws tolhuis. De voorgevel wordt bekroond door een houten makelaar en geschulpte houten dakranden. Centraal in de voorgevel is hier nog het oorspronkelijke toltarievenbord aanwezig, een zeldzaamheid. In de tijd dat er nog tol werd geheven, was aan de voorzijde van het tolhuis een houten slagboom aanwezig, die de weg afsloot.

Zuivelfabriek

Aan de Kanaalstreek in Roden, op de plek waar tot in de jaren zestig een havenkom aanwezig was, werd in 1893 de stoomzuivelfabriek 'Roden-Zevenhuizen' gebouwd. Van het oorspronkelijke complex is nog een grote productiehal aanwezig, met rondboogramen aan de buitenzijde.

Hiernaast werd in de jaren twintig een uitbreiding gebouwd, in de typische baksteenstijl van de Amsterdamse School. De bedrijfsgebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen als bedrijvenverzamelcentrum. Naast de fabriek staat de oorspronkelijke directeurswoning uit 1893. De fabrieksschoorsteen werd in 1982 opgeblazen, nadat de fabriek in dat jaar werd gesloten.

Station

Het spoorwegnet van de Noord Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij (NOLS) werd in 1910 uitgebreid met een zijtak van Assen naar Stadskanaal. In Rolde werd een station gebouwd in de standaardstijl van de maatschappij, ontworpen door Eduard Cuypers. Het station van Rolde behoort tot het grotere type, met twee verdiepingen.

Na de opheffing van de spoorlijn in 1936 kreeg het stationsgebouw een functie als woonhuis.Aan de voormalige perronzijde is een tegeltableau in de gevel aangebracht met de naam van het station. De rails werden in 1978 opgebroken en het voormalige spoorwegtracé is nu in gebruik als toeristisch fietspad.

Draaibrug

Bij het gehucht Roode Haan tussen Warfhuizen en Saaksum was eeuwenlang een veerverbinding over het Reitdiep. Het veer vormde de belangrijkste verbinding tussen de stad Groningen en Hunsingo.

In 1906 werd het veer vervangen door een vaste oeververbinding: een draaibrug. Op de zijkant van de hoofdligger aan de westelijke kant is een gietijzeren wapen aangebracht. Aan weerszijden van de draaibrug zijn vaste, gemetselde landhoofden gebouwd, met rondboognissen gemetseld in rode baksteen, die de brug een markant uiterlijk geven. Aan de noordoever van het Reitdiep staat de brugwachterswoning uit 1906 een witgepleisterd eenvoudig gebouw met zadeldak. De brug staat op de nominatie om vervangen te worden door een nieuwe, bredere brug.

Draaibrug

Bij het gehucht Roode Haan tussen Warfhuizen en Saaksum was eeuwenlang een veerverbinding over het Reitdiep. Het veer vormde de belangrijkste verbinding tussen de stad Groningen en Hunsingo.

In 1906 werd het veer vervangen door een vaste oeververbinding: een draaibrug. Op de zijkant van de hoofdligger aan de westelijke kant is een gietijzeren wapen aangebracht. Aan weerszijden van de draaibrug zijn vaste, gemetselde landhoofden gebouwd, met rondboognissen gemetseld in rode baksteen, die de brug een markant uiterlijk geven. Aan de noordoever van het Reitdiep staat de brugwachterswoning uit 1906 een witgepleisterd eenvoudig gebouw met zadeldak. De brug staat op de nominatie om vervangen te worden door een nieuwe, bredere brug.