Hiaure is een klein terpdorp waarvan de ontstaansgeschiedenis nog onduidelijk is. De terp kan al dateren van voor het begin van de jaartelling omdat het op oude kaarten een radiale terp lijkt die vergelijkbaar is met radiale structuren uit de omgeving die zeker uit die tijd dateren. Daartegen pleit het feit dat de terp niet erg hoog is en dat zou weer pleiten voor een datering in de vroege Middeleeuwen, niet al te lang voor het begin van de dijkenbouw in de 11de eeuw.

De terp is door de eeuwen heen erg dun bevolkt gebleven. Pas gedurende de afgelopen anderhalve eeuw zijn haaks op de doorgaande weg, aan De Wylgen en vooral Krûdikker, woonbuurtjes ontstaan. Er is geen spoor meer te vinden van een ringweg of radiale paden. Buiten de kleine kern bestaat het dorp verder uit verspreid staande agrarische bebouwing, waarvan boerderij Hibbema aan de zuidwestkant ook op een terp lijkt te liggen. Noordwestelijk van Hiaure en aan de andere zijde van de Hantumervaart ligt de buurschap Lutkelaard, bestaand uit een paar boerderijen. Ten noorden van deze boerderijen ligt volgens de kaart van Eekhoff een onbebouwde terp.

Hiaure was vroeger op enige afstand ontsloten door de Hantumervaart die met een vrij onregelmatig beloop van dat dorp naar Dokkum leidde. Pas laat, in de tweede helft van de 19de eeuw, is de weg Hantumerwei – De Ham van de Hantumerhoek over Hiaure naar Betterwird – Dokkum totstandgekomen.

De dorpskerk van Hiaure staat nu aan de jonge, doorgaande weg op het terprestant. Het gebouw is in 1869 tot stand gekomen op de plaats van een oude kerk met een zadeldaktoren die in het muurwerk veel tufsteen en mogelijk stenen gewelven bevatte. De nieuwe kerk is naar ontwerp van G.P. Keuning te Ternaard opgetrokken. De toren met ingesnoerde spits is ingebouwd in de kerk. Na de voorkerk is het schip drie traveeën diep en dan volgt de driezijdige sluiting. Het gebouw is geopend met grote rondboogvensters met ijzeren roeden.

Het terpdorpje Hichtum komt in 1270 voor het eerst als Hectum in de bronnen voor. Het is het eerste dorp ten noorden van Bolsward aan de Harlingervaart en wordt aan dat water ingeleid door een aardig waterbuurtje. Het dorpsgebied is nooit groot geweest. Het buurtje Sieswerd of Syswert hoort er vanouds bij; het ligt nu aan de andere kant van de provinciale Westergoawei.

Hichtum heeft maar één straat: de Schwartzenbergweg. Ten noorden van de kerk staat enige bebouwing die een dorpskom vormt. Tegenover de kerk is in de late 19de eeuw een buurtje gebouwd. Ten zuiden van Hichtum stond Wibrandastate, dat uit twee flinke gebouwen en een poortgebouw bestond, waarop generaties lang voor Wûnseradiel belangrijke adellijke geslachten hebben geresideerd: Wibranda, Aysma, Van Huyghis, Aytta en Schwartzenberg en Hohelansberg. Wibrandastate bevatte 25 kamers en stond bekend om haar tuinen met 140 vruchtbomen. Dat die wel eens moesten worden uitgedund bewijst een houtverkoop in de 18de eeuw. In 1833 worden 330 bomen verkocht en vier jaar later alle resterende bomen. Spoedig daarna is de state afgebroken. Hier is toen een kophals- rompboerderij voor in de plaats gekomen, die er nog steeds staat. Hoewel zo’n vervanging heel gebruikelijk is, is hier iets bijzonders aan de hand: om het huidige Wibrandastate liggen opnieuw een royaal en fraai beplant erf en een boomgaard. In de Gouden Eeuw werd de state bewoond door Hessel van Huyghis en Frouck van Wyckel voor wie in de kerk een pronkerig grafmonument is opgericht dat thans merkwaardig met de preekstoel is verweven. Ook van de machtige familie Thoe Schwartzenberg en Hohelansberg zijn grafsporen in de kerk te vinden.

De omstreeks 1200 van gele kloostermoppen gebouwde kerk staat op een met een schelpenpad met essen en iepen omzoomd kerkhof. In de noordmuur zijn sporen te zien van kleine romaanse vensters, in de zuidmuur enkele sporen van flauw spitsbogige romaanse vensters en een rondbogige hagioscoop. De toren is eveneens van gele moppen opgetrokken.

Hidaard is een klein terpdorp in de oostelijke punt van het eiland van Easterein en even ten noordoosten van de scherpe bocht die de Slachtedyk maakt bij de Kliuw. Het dorp kan uitsluitend over de Slachte worden bereikt: de ‘oprijlaan’ naar het dorp ligt even ten noorden van de Hidaardersyl. Bij deze brugsluis staan wat huizen en verder staat de meeste bebouwing van huizen en boerderijen rondom de kerkterp en aan de zuidoostzijde bij de parkeerplaats en speeltuin. Voor de kerkterp ligt aan de westzijde een flink kaatsveld. In de voormalige school is het dorpshuis gevestigd.

De kerk op de betrekkelijk hoge kerkhofterp is omgeven door een grindpad met dubbele haag met linden. De kerk is in 1873 naar ontwerp van J.A. Timmenga gebouwd ter vervanging van een ouder bedehuis. Het gebouw is opgetrokken van grauwbruine baksteen met gele dagkanten om de vensters met ijzeren traceringen. De toren is in de westgevel opgenomen en voorzien van een houten bovenbouw met een ingesnoerde, achtzijdige spits met leien. Het kerkdak heeft blauw geglazuurde gegolfde Friese pannen. Tijdens restauratie is de grafzerk gevonden van de laatste abt van Bloemkamp, de cisterciënzer abdij nabij Hartwerd. De zerk van Thomas van Groningen is in de kerk opgesteld.

De Hidaardersyl is lang van groot belang geweest voor de afwatering van de binnendijkse landen van Hennaarderadeel en Baarderadeel. Het water werd geloosd in de Oude Kloostervaart. Het klooster in kwestie was de abdij Bloemkamp, die waarschijnlijk een rol heeft gespeeld bij de aanleg. De sluis werd onderhouden door de ingelanden van de polder Easterein.

Het stuk dijk dat vanaf Easterein om het dorpsgebied van Hidaard voert, de Tjebbingadyk, leidt naar de Kliuw, het knooppunt van dijken bij de scherpe bocht in de Slachte. De naam pronkt op een grote stelpboerderij ten noorden van de bajonetvormige viersprong en westelijk van de dijk. De naam de Kliuw heeft zich vooral gehecht aan de voormalige herberg ten zuidoosten van de kruising.

Hieslum is een klein terpdorp dat al in een stuk van 855 wordt genoemd omdat een zekere Folkertus uit het dorp een schenking aan het klooster in het Duitse Werden doet. Het dorp komt ook voor in een lijst van kloosterbezittingen van Fulda. Vroeger lag Hieslum tussen allerlei meren en plassen gevangen. Dankzij droogmakerijen ligt het nu in de verlatenheid tussen de Workumer Trekvaart en de Brekken rond Oudega. Het is het meest zuidoostelijke dorp van Wûnseradiel.

In de dorpskern wonen weinig mensen; de meeste inwoners zijn te vinden in twee buurschappen. Ten noorden van het dorp ligt de buurschap Atzeburen, ten zuiden de vrij aanzienlijke Idzerdaburen. Het dorp met slechts een paar huizen en schuren aan de weg, ligt merkbaar hoog in de lage landerijen. Het uitzicht is spreekwoordelijk weids.

De kerk staat iets naar achter en kwam op de plaats van de middeleeuwse kerk die vermoedelijk omstreeks 1300 was gebouwd. De kerk behoorde in de late Middeleeuwen aan het St.-Odulphusklooster in Stavoren. Dat hield in dat de pastoors door dit klooster werden aangesteld. Dankzij een tekening uit 1789 is bekend dat die kerk een zadeldaktoren bezat.

De huidige kerk van Hieslum is niet oud. In 1874 is het middeleeuwse gebouw afgebroken. De nieuwe kerk lijkt sprekend op die van Idsegahuizum en kreeg een houten toren op het westelijke front. Zij heeft een schip met rondboogvensters, een driezijdige koorsluiting en dat houten torentje op de westgevel. Op de overgang naar de achtzijdige spits zit een kleine balustrade met gekruist regelwerk. In de toren hing een klok die in 1696 door Petrus Overney in Leeuwarden is gegoten, maar die tijdens de oorlog door de bezetters is geroofd. Er hangt nu een nieuwe luidklok. Het interieur bevat een preekstoel met ionische zuiltjes op de hoeken van de kuip die in de eerste helft van de 17de eeuw is vervaardigd. Achter het 19de-eeuwse orgelfront met zilver geschilderde houten pijpen staat een harmonium.

Hilaard is een terpdorp waar de bebouwing aanvankelijk vrij verspreid over de terp en de onmiddellijke omgeving gestrooid leek. Vanaf het midden van de 19de eeuw is het dorp verdicht en vormden zich wat straatjes en een soort plein.

In de 20ste eeuw is Hilaard uitgedijd langs de doorgaande weg, de Van Aylvaleane en de Hoptilsterdyk. De afgelopen decennia is dat met de bouw van bedrijfsgebouwen richting de Westergoawei sterk doorgegaan. De kerk staat op de noordelijke rand van de terp die verder is afgegraven. Daarachter stond Tjessingastate waar de familie Aylva generaties lang resideerde. Aan de andere zijden ligt het hoge kerkhof omzoomd door linden. De oude kosterij dateert uit 1780. Aan het straatje dat naar de kerk leidt staan een paar huizen van geeltjes uit waarschijnlijk de vroege 19de eeuw. Dichter naar de weg staat een eenvoudige notabele woning en op de hoek een nagemaakt exemplaar. Daar tegenover ligt op een ruim erf een fraaie kop-hals-rompboerderij uit 1869. In de pleinachtige Smidsstraat staat de opgeknapte smederij in vernieuwingsstijl en met het opschrift: ‘A. TH. Bakker Electr Smederij’ annex Rijwielen en een stichtingssteen die vertelt dat het gebouw uit 1907 is.

Aan de Van Aylvaleane staat de doleantiekerk. De laat-gotische kerk is waarschijnlijk in de 15de eeuw bij de vroeg-13de-eeuwse toren opgetrokken ter vervanging van een oudere kerk. Het schip is zes traveeën diep, het koor is vijfzijdig. De entreepartij in de zuidgevel is omvat door een spitsboog en een rechthoekige cordonband en daarboven zit nog een laag spitsboogvenstertje. Verder zijn er spitsboogvensters. Het muurwerk is gemetseld van rooswinkels, kleiner dan moppen. De toren is wel gemetseld van kloostermoppen. De vroeg-17deeeuwse westelijke top heeft een elegante in- en uitzwenkende vorm.

De buurt Hoptille aan de Bolswardervaart hoort bij Hilaard. Daar stond de melkfabriek die na sluiting werd gebruikt als vlasfabriek en in 1948 afbrandde. Bij de brug staat het oude tolhuis met een gevelsteen met het wapen van Bolsward en het jaartal 1652.

Hinnaard is een klein, compact terpdorp. Het ligt slechts 500 meter ten zuiden van de Bolswardertrekvaart, maar het waterbuurtje Spyk hoort bij het westelijker gelegen dorp Iens. Daartussenin stond Sassingastate, op het erf staat nu een boerderij.

Hinnaard is een van de kleinste dorpen van Fryslân en toch is het in het verleden niet onbelangrijk geweest. De grietenij en later gemeente Hennaarderadeel heeft er zelfs haar naam aan te danken. In de late Middeleeuwen vond in dit dorp de rechtspraak van de grietenij plaats.

Hinnaard is een officieel dorp van verspreid liggende boerderijen en een kern van nog geen tien gebouwen. Ze staan rondom een door een grindpad omgeven kleine terp. Op de hoek van de Sassingawei een betrekkelijk grote woning van roodbruine steen met een zadeldak tussen topgevels met vlechtingen, vermoedelijk daterend uit het laatst van de 18de eeuw. Verder staat er iets jongere of vernieuwde bebouwing. Aan de overkant van de Sassingawei staat een recent pand. Helemaal in de noordelijke hoek is een woning vernieuwd.

De terp bestaat uit een door iepen omringd en door een iepenhaag omzoomd kerkhof met tussen nieuwere stenen ook zerken uit de 17de en 18de eeuw. In het midden staat een vierkant klokhuis, een gesloten klokkenstoel, gebouwd op een van gele moppen gemetselde voet, afkomstig van de gesloopte kerk. Het dak is gedekt met gesmoorde, platte Friese pannen. De lantaarn met galmroosters heeft een met leien gedekt tentdakje. In de basis zit aan de noordzijde een wapensteen ingemetseld waarop een reparatie van 1731 staat vermeld. Het kan geen reparatie aan het klokhuis zijn geweest, want de kerk stond er in 1731 nog. De Tegenwoordige Staat van Friesland maakt in 1788 melding van de kerk. Het klokhuis is na sloop van de kerk in de 19de eeuw gebouwd en de fraaie steen die een reparatie aan de kerk meldde, is toen meeverhuisd. De klok in het klokhuis draagt geen inscriptie. Er wordt aangenomen dat zij uit de 13de eeuw dateert.

Hitzum is een terpdorp ten zuiden van Franeker en het bestaat buiten de bebouwing langs de doorgaande weg langs de kerkterp uit twee dwars daarop staande vrij compacte streken huizen. Met aan de Arumervaart ook nog een buurt die vroeger Westerhitzum werd genoemd. Daar zou ook de Roordemastins hebben gestaan.

Hitzum is een ingetogen dorp dat getuige de archeologische vondsten een voornaam verleden heeft. Zo zijn er een gouden Noorse bracteaat (sieraadmunt) uit de 6de eeuw met runenopschrift ‘foro’ gevonden en bovendien een bronzen mantelspeld, een ijzeren speerpunt, een Romeins bronzen masker en een bronzen vrouwenbeeldje uit mogelijk de 11de eeuw. Het hoofdelingengeslacht van de Burmania’s is uit Hitzum afkomstig. Velen brachten het tot hoge bestuurlijke en militaire posities. Van hen is Gemme van Burmania het bekendst. Als afgevaardigde van Friesland bij koning Filips II in 1555 zou hij geweigerd hebben knielend de eed af te leggen: ‘Wy Friezen knibbelje allinne foar God’, wij Friezen knielen alleen voor God.

De niet zeer hoge dorpsterp ligt ten zuiden van de weg. De kerk ligt binnen een zoom van essen en een hagenbeuk. De zaalkerk van 1883 bestaat uit drie, met rondboogvensters geopende vakken en een driezijdige sluiting. De noordmuur en die van het koor zijn opgetrokken in grauwe steen; de zuidzijde is gestukadoord. In de gedeeltelijk in het kerkvolume stekende toren hangen twee klokken uit 1637 en 1671.

Ten noorden van het dorp loopt het Hitzumer Binnenpaed. Het is een spoor van een dynamische periode in de geschiedenis. In de tientallen jaren rond 1900 kwam er een dicht net van tramwegen in Friesland. Een drukke lijn was die van Sneek naar Harlingen met een zijtak over Hitzum naar Franeker. Daar was weer aansluiting op de tram- en spoorlijnen door Barradeel en ’t Bildt. Na opheffing van de tramverbinding is het tracé tussen Hitzum en Franeker tot fietspad omgetoverd en zijn de bermen met dichte zomen van bomen en struiken beplant.

Holwerd bestaat uit een radiale kerkterp die enkele eeuwen voor de jaartelling is gevormd. Zuidwaarts daarop aangesloten een uit de 8ste of 9de eeuw daterende langgerekte handelsterp, waar de bebouwing langs de as van de Buorren en Foarstrjitte tot stand is gekomen. De eerste kustdijk is in de 12de of 13de eeuw aangelegd, waarbij de kerkterp aanvankelijk buitendijks kwam te liggen. Tot 1580 toen de zeedijk werd verlegd.

In de 17de eeuw is zuidwaarts de Holwerdervaart aangelegd, waardoor het dorp een regelrechte en pas bij Raard wat kronkelende waterverbinding kreeg naar het achterland. De centrale straat is in 1871 verlaagd, terwijl de huizen op het terpniveau bleven. Hierdoor ontstonden de karakteristieke profielverschillen waardoor de huizen aan de Hege Buorren ontsluitingen met trappen moesten krijgen. De oude dorpskern bestaat uit een weefsel van straten en stegen waar vrij veel voorname bebouwing de sfeer bepaalt. De uitbreidingen zijn aan de noord- en oostzijde tot stand gekomen, na de oorlog vooral aan de oostzijde.

De hervormde kerk is aan de noordelijke flank op de in 1890 deels afgegraven terp een sterke silhouetbepaler. De kloeke toren dateert uit de eerste helft van de 13de eeuw: de hoge ingesnoerde naaldspits kwam in 1661 tot stand en is daarna enkele malen hersteld. Uit de gevorderde 17de eeuw dateert ook een van de toegangspoortjes met kwabornament. De kerk was aan Willibrord gewijd en is in 1776 onder leiding van Willem Douwes uit Harlingen vervangen door het huidige gebouw met een L-vormige plattegrond dat een tweede toegangspoort kreeg in Lodewijk XVI-vormen. In het ruime, nauwelijks gelede interieur vallen het elegante doophek en de rococo preekstoel met koperwerk op. Aan de andere kant van het dorp staat aan de Stasjonswei de doopsgezinde kerk met een neoclassicistisch front uit 1850. Aan de Elbasterwei staat de in 1933 naar ontwerp van P. en R. Offringa gebouwde gereformeerde kerk met een waaiervormige plattegrond en een slanke toren in de oksel van de vleugels.

Hommerts is een langgerekt streekdorp dat in de late Middeleeuwen is ontstaan als waterdorp. De bebouwing van de streek kwam vooral aan de westelijke zijde van de vaart het Var. Sinds de aanleg in 1843 van de rijksstraatweg van Sneek naar Lemmer ten oosten van het water is het dorp zich geleidelijk 180 graden gaan draaien en heeft het zich tot wegdorp ontwikkeld. Op de grietenijkaarten in de atlassen van Schotanus en Eekhoff uit 1716 en 1851 is dit proces te zien.

In het begin van de 18de eeuw is alle, vooral agrarische bebouwing met opvaarten nog gericht op het onregelmatig meanderende Var. Deze heeft ook vaarten naar het oosten als verbindingen met de Ooster Wymmerts voor de verbinding met Sneek in het noorden en het merengebied in het zuiden. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788: ‘een groot Dorp, ten Oosten grenzende aan Utwellingerga en de Oude Weg, die ’t zelve van Doniawerstal scheidt; ten Zuiden aan de Jelte Sloot, waar door het van dezelfde Grieteny gescheiden wordt, en ten Westen aan de Wester-Wymerts, scheidende de landen deezes Dorps van die van Heeg. Dit dorp bevat 41 stemmende plaatsen, alle gelegen ten Noorden en Zuiden der Kerk, waar onder ook behoort het buurtje Lippenwoude …. Weleer lag hier, niet verre van de Kerk, Hettinga Stins, en op den wal van de Jelte Sloot, Okma State.’

Behalve de kerk, bleef de bebouwing aanvankelijk vooral beperkt tot de westelijke zijde van de weg. Maar in de 20ste eeuw is hier en daar ook aan de andere zijde wat bebouwing tot stand gekomen. Ten zuiden van de kerk is in 1849 de rijweg naar Osingahuizen en Heeg gelegd; het heeft geen gevolgen gehad tot enige komvorming. Lippenwoude nabij de Jeltesloot is nog steeds een apart buurschap.

De hervormde kerk is een in 1876 door P. de Jong ontworpen zaalkerk in verzorgde mengstijl met een driezijdige sluiting en een kloeke, half ingebouwde toren van vier geledingen met een ingesnoerde spits met frontons.

Houtigehage is een heidedorp dat pas aan het einde van de 19de eeuw gestalte kreeg. De oorsprong is ouder. Tot in de eerste helft van de 18de eeuw lagen in deze streek hoge venen. Op de grietenijkaart in de atlas van Schotanus uit 1718 liggen er de Folger Veenen met in het verlengde van de Burmaniasloot: de Hillema Gruppel. De venen zijn spoedig daarna in enkele tientallen jaren voor de turfwinning afgegraven.

Toen in het midden van de 18de eeuw dat werk was gedaan, werd het geruïneerde landschap aan zijn lot overgelaten en ontwikkelde zich een heidegebied, waarop armoedzaaiers wat stukjes grond in cultuur trachtten te brengen om in hun bestaan te voorzien. Houtigehage bestond toen uit een ongeordende en verspreid liggende verzameling spitketen. Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff uit 1848 blijkt de nederzetting al wat structuur te hebben gekregen. Het land is op een zeer kleinschalige wijze in cultuur gebracht. De bewoning lag nog steeds verspreid en er waren nog veel onontgonnen voormalige dalgronden, maar langs de Houtigehaagster Wijk – thans de Skoallewyk – stonden toen al rijen huizen die tezamen een begin van een nederzetting gingen vertonen. In 1896 werd pas een school gebouwd: de eerste collectieve voorziening.

De inwoners kerkten aanvankelijk in het westelijk gelegen dorp Rottevalle. Johannes Antonie Visscher, predikant aan het begin van de 20ste eeuw, trok zich het lot van Houtigehage aan, publiceerde over de ‘arme Friesche heide’ en heeft veel werk verzet voor de verdere ontginning. De hoofdstraat is dan ook naar hem vernoemd. Woningvereniging Smallingerland begon toen ook aan een woningbouwprogramma, waarvan woningen met krimp en schuur aan de Skoallewyk in 1909 de eerste waren. Een van die woningen is nu tot een museum van de emancipatie gerestaureerd en ingericht. In 1930 werd Houtigehage een zelfstandig dorp. In 1937 kwam de hervormde kerk tot stand. Na de oorlog is het dorp sterk gegroeid, vooral omdat de woningbouwvereniging er flink ging bouwen.

Húns is een klein terpdorp met een aantrekkelijk ontwikkelde structuur. Het ligt ten noorden van de Bolswardertrekvaart waarmee het met een dorpsvaartje was verbonden. Over land lag Húns tot in de tweede helft van de 19de eeuw vrij geïsoleerd. Nu is het dankzij de nieuwe Westergoawei heel goed ontsloten. Aan de andere zijde van de autoweg ligt een buurtje bij de Panwurksbrêge dat bij Húns hoort en waar ooit een pan- en steenfabriek stond.

Vanaf de autoweg leidt een kromme weg de dorpskom in. In de buitenbocht staan wat huizen, in de binnenbocht de rijzige, voormalige en nu ruïneuze school die in een opknapbeurt gestold lijkt. Daarna verhevigt het profiel en verwijdt het perspectief. De dorpsstraat loopt op als hij langs de afgegraven kerkterp scheert en aan de zuidzijde opent het zicht zich over het ruime kaatsveld. De dorpsstraat wordt omzoomd door dichte reeksen kastanjes en begeleid door het voormalige café en thans het dorpshuis ‘De Murdhûn’, een twee lagen hoog gebouw van eenvoudige statigheid. Daarna volgen een paar lage huizen die het oplopende kerkpad begeleiden.

Dankzij de scherp afgestoken hoge terp lijkt de bescheiden kerk op te rijzen en het dorp aan de noordzijde te beschermen. Aan de naar de dorpskom gerichte zuidzijde is de kerk geheel met diverse malen gerepareerd betoncement besmeerd, met nog wel een aardig profiel om de ingang. Aan de west- en noordzijde is het oorspronkelijke bouwmateriaal zichtbaar: gele kloostermoppen met diverse reparaties. De kerk dateert van kort na 1200. Op de westelijke gevel is het torentje met een houten opbouw en spits geplaatst, waarin een klok, in 1617 gegoten door Hans Falck. De toren draagt een naar het dorp gericht uurwerk met anno 1929.

Tegenover de kerk ligt een ruime kamp land, het lage kaatsveld, omzoomd door aardige, hier en daar romantisch opgeknapte huisjes in een levendige afwisseling in maten, bekappingen en venstergeledingen. In samenhang met de hoge kerkterp vormt deze ruimte een fascinerend ruimtelijk contrast.

Het kleine terpdorp Idaard was in de Middeleeuwen de hoofdplaats van de grietenij Idaarderadeel, maar is later door vrijwel alle andere Idaarderadeelster dorpen overvleugeld. Het was met de Kromme Sloot via het Eagumerdiep, het vaarwater tussen Leeuwarden en Grou, verbonden. Het had een weg naar Reduzum die in 1843 een bepuining kreeg en pas na de oorlog kwam er een wegverbinding met Grou. Toen omstreeks 1960 rijksweg N32 van Leeuwarden naar Heerenveen werd aangelegd, was het dorp kortstondig goed ontsloten. Maar nadat deze weg autosnelweg was geworden, werd Idaard weer teruggeworpen in isolement.

In het midden van de 19de eeuw toont de grietenijkaart een agrarisch dorp, gegroepeerd om de kerkterp met de boerderijen Groot en Klein Epema en Sijbema aan de oostelijke zijde en wat kleinere gebouwen ten noorden van de terp. Aan de weg naar Reduzum ligt Friesmastate. Tot 1882 lag dit adellijk buiten in een uitgestrekt park. Er is geen spoor meer van te vinden. Aan de noordelijke uitvalsweg staan boerderijen, burger- en volkswoningen in een rij.

Nu bestaat de kern van het dorp uit een deels afgegraven terp met de kerk en toren, een klein buurtje van een paar panden daar tegenover en een groene ruimte aan de oostzijde omringd door enkele monumentale boerderijen. De kerk dateert uit 1774, de stichtingssteen vermeldt dat de vierjarige Cornelius Arent van Scheltinga op 4 juli de eerste steen heeft gelegd. Drie jaar later zou deze jonge zoon van de grietman dat ook doen bij de kerk van Eagum. Het is een eenvoudige zaalkerk met een driezijdige koorsluiting. De iets verdiepte traveeën bezitten korfbogig gesloten vensters. De zadeldaktoren stamt uit de 15de eeuw en heeft aan de westzijde een vlakke geveltop met een luik. De oostelijke, naar het dorp toe gerichte geveltop is getooid met een drietal nissen. Aan alle zijden zitten twee rondbogige galmgaten maar alleen aan de noordzijde is een uurwerk aangebracht. De kerk is heeft zes gebrandschilderde ramen uit de 18de eeuw.

Idsegahuizum ligt ten zuiden van Makkum op nog geen kilometer van de kust. Het kleine terpdorp is gelegen temidden van voornamelijk weideland. Nabij de voormalige zeedijk is nog enige akkerbouw, waar vroeger kleinschalige akkerbouw van onder meer aardappelen en gladiolen een specialiteit was. Omstreeks 1270 komt het dorp voor het eerst in de bronnen voor als Ytsingahusum, ruim een eeuw later is het: Idsingahusen. Zo zijn er nog een paar varianten en kan er misverstand ontstaan met Idskenhuizen in Skarsterlân, het voormalige Doniawerstal.

Eeuwenlang was het dorp over land alleen vanaf de zeedijk te bereiken, maar sinds de droogmaking van het Makkumermeer in 1876/’79 in het oosten is Idsegahuizum over de Brekkerweg door de polder met Allingawier en het verdere achterland verbonden.

De dorpsgerechtigheid reikte vroeger ver naar het noorden en de zuidelijke bebouwing van Makkum rond de Kleine Zijlroede behoorde, compleet met grote bedrijven als een hout- en een papiermolen, tot Idsegahuizum. De korte dorpsvaart voert naar de Kleine Zijlroede en naar Makkum: voor de droogmaking van het Makkumermeer van grote betekenis voor het scheepvaartverkeer.

Rond de kerk is een buurt gegroeid waarvan de pastorie een aandachtspunt vormt. Het is een karakteristieke middengangwoning met pilasters naast de ingangspartij en midden op het dak een kajuit met sierrandjes. Verder zijn aan weerszijden van de dorpsstraat en enkele zijpaden enige woningen en schuren te vinden. De randen van de dorpskom zijn weer omringd door boerderijen, waarvan enkele van flinke omvang. Een kop-hals-rompboerderij met een blank gestukadoord front is daarvan het opvallendst.

De kerk is het middelpunt van Idsegahuizum. Zij is in 1870 gebouwd op de plaats van oudere voorgangsters. De huidige kerk bezit op het westelijke front een naar verhouding kloeke houten toren met een ingesnoerde, achtzijdige spits. De zaalkerk is aan de voorzijde geopend met een deur met halfrond bovenlicht, geflankeerd door twee halfronde vensters. Het kerkschip heeft grote, rondgesloten vensters. Het geheel is evenwichtig maar sober, een karaktertrek die het dorp als geheel past.

Iens is een klein terpdorp met een losse structuur van een paar boerderijen en vervolgens wat huizen aan een door hagen omzoomd en naar de terp omhoog lopend weggetje naar de kerk. Met twee dwarswegen achter de kerk met aardige buurtjes.

Op de noordelijke hoek staat een gestucadoord pand uit 1877 dat eruit ziet als was het de oude herberg. Er is een romantische tuin bij aangelegd en een fraai contrasterende, moderne serre. Daartegenover staat een rij aaneengesloten arbeiderswoningen met een flink verleden: de oorsprong ligt al in de 18de eeuw, maar ze zijn sterk vernieuwd. Op de andere hoek staat een onderkelderde woning van gele baksteen met een trap naar de voordeur en daarnaast een groot, dubbel huis uit de periode rond 1800 met een deftige ingang en mooie korstmossen op de baksteen. Aan de noordelijke dorpsrand staat een stelpboerderij en iets buiten het dorp aan de zuidzijde, waar het opvaartje van het dorp naar de Bolswardervaart een knik maakt, is een grote stelp op een ruim erf gelegen. Het is de ‘Sinte Klaze Pleats’ waar een pracht van een verhaal aanhangt over een boerenweduwe die zichzelf op sinterklaasavond cadeau geeft aan haar meesterknecht.

In 1874 is de van oorsprong 13de-eeuwse kerk grotendeels vernieuwd. Aan de noordzijde zit nog muurwerk van gele moppen met een spoor van een romaans rondboogvenstertje en iets groter rondboogvenster voorzien van een luik. De andere muren zijn van bruine steen gemetseld. Ook de toren, vernieuwd in 1852, bestaat deels uit gele moppen. De deklijsten, schouders en pinakels van de bekroning zijn van betonpleister. Bijzonder is de stralende ster op de oostpunt van het kerkdak die in elk geval uit de 18de eeuw dateert. De uit de 17de eeuw stammende kansel is nog steeds het middelpunt van het interieur. De dorpsput van 1783 is door vergroting van de kerk in het koor van de kerk terechtgekomen. De bij de restauratie in 1988-1990 teruggevonden altaarsteen uit 1350 is thans in gebruik als avondmaalstafel.

Engelum is een terpdorp dat enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling op een kwelderrug ten westen van de Middelzee is ontstaan. De Beetgumervaart meandert vanuit het noorden naar Engelum en wordt naar Marssum voortgezet, richting Harlingertrekvaart. Het dorp had bovendien een vaart richting de Hogedijk, nu Sirtemawei geheten. De straatnaam Feartswâl herinnert er nog aan.

Bij de dijk, vrij ver van het dorp, stond de stins van de Sirtema’s, de Grovestins. Verschillende leden van de familie Sirtema van Grovestins hebben naam gemaakt als houwdegens, Skerne Wibe (naar wie het dorpshuis is genoemd) aan het einde van de 15de eeuw en Frederik Sirtema van Grovestins, die in de tijd van de Spaanse Successieoorlog als ruiteraanvoerder in 1712 het noorden van Frankrijk onveilig maakte. Andere leden van de familie waren grietman van Menaldumadeel en Hennaarderadeel. Nabij de plaats van de verdwenen stins staat nu een boerderij. Onder de kerkvloer ligt een grafzerk van dit adellijke geslacht. Na de afdamming van de Middelzee omstreeks 1300 kreeg Engelum er een stuk nieuwland bij.

In de omgeving van Engelum werd tot het begin van de 20ste eeuw vrijwel uitsluitend akkerbouw bedreven, maar geleidelijk is er, vooral in het zuiden, steeds meer veeteelt gekomen. Engelum is over de weg zowel vanaf de Sirtemawei als vanaf Beetgumermolen te bereiken. Omstreeks 1900 stond aan deze weg een herberg met de merkwaardige naam ‘De oude ridder van St. Joris’. De Buorren met ingetogen bebouwing loopt recht naar de kerk toe. Aan de Tsjerkeleane staat de pastorie, een middengangwoning met een hoger uitgemetselde middenpartij in mengstijl uit 1879.

Aan de andere zijde rijst de hervormde kerk op die in 1773 is herbouwd op de plaats van de oude kerk. Het gebouw is in 1975 door brand sterk beschadigd, maar kon na restauratie in 1980 weer in gebruik worden genomen. De toren van drie geledingen kan nog een middeleeuwse kern hebben en werd in 1887 ommanteld of herbouwd.

Jelsum is een radiaal terpdorp dat enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling is ontstaan op een kwelderwal. Vanaf Leeuwarden gerekend is dit het eerste van een reeks van de terpdorpen die op de oostelijke oever is ontstaan. Het dorp was richting Dokkumer Ee ontsloten door de Jelsumervaart of Haskermeer zuidelijk van het dorp. Aan de noordzijde was de Cornjumervaart net zover van het dorp verwijderd. Jelsum lag slechts een paar honderd meter van de zeedijk van de Middelzee.

Aan het einde van de 19de eeuw is de terp aan de noordzijde afgegraven, het terpgedeelte waar Harinxmastate op stond. Aan weilanden binnen de nog steeds bestaande ringweg is te zien hoe uitgestrekt de bijna dubbele terp is geweest. Het zuidelijke gedeelte is nog op hoogte. Daar staat nu aan de noordzijde de kerk en is de oude bebouwingsrand te vinden. Tussen de ringweg, Op ’e Terp, en de kerk is een grasplein gevormd. De plek waar Dekema nu staat was, aan archeologische sporen te oordelen, in de 13de eeuw al bewoond. De huidige, omgrachte zaalstins is moeilijk te dateren, omdat er zo vaak wat is veranderd. Hij wordt in 1486 voor het eerst genoemd, is in 1498 door brand vernield en daarna spoedig herbouwd. De overwelfde kelder kan nog ouder zijn: er zitten sporen in van smalle vensters of schietsleuven. Omstreeks 1540 verrezen een hoofdvleugel in twee bouwlagen en een noordelijke aanbouw; een eeuw later een haaks daarop staande zuidvleugel. In 1814 zijn de verdiepingen van de hoofd- en dwarsvleugel afgebroken. De toegangsbrug en de muur bij de dorpskern zijn in 1905 aangelegd.

De dorpskerk is in de 12de eeuw van tufsteen opgetrokken: het vijfzijdige koor is in de 15de eeuw in baksteen vernieuwd. De noordmuur van het schip vertoont spaarvelden en rondboogfriezen. De toren is in de 13de eeuw verrezen. In het interieur zijn de twee herenbanken, de preekstoel en enkele vroege renaissance zerken van betekenis.

Jislum is een radiaal terpdorp dat dateert van enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling. Het dorp wordt het vroegst in de bronnen vermeld in de 8ste eeuw als Gisleheim. Dat Jislum een terpdorp is, valt nauwelijks meer te merken: de woonheuvel is omstreeks 1910 grotendeels afgegraven. Dat kon gebeuren omdat de terp door de eeuwen heen slechts dun bevolkt is gebleven. Hoewel de terp is vergraven kan aan de perceelindeling het zuidoostelijk part nog wel worden herkend.

Even na het midden van de 19de eeuw is de doorgaande verharde weg van Ferwert naar Burdaard aangelegd. Die werd in Jislum net als bij Ginnum over de terp gelegd. Opmerkelijker is het dat ook buiten de oorspronkelijke terpomvang aan de zuidelijke zijde de radiale geleding in het landschap doorloopt tot zelfs een deel van een ringvormig pad dat ruim om de terp zal hebben gelegen. Er staat enige bebouwing aan de doorlopende weg en verder agrarische bebouwing verspreid door het land. Ten noorden van de kerk staat op een terprestant een kop-hals-rompboerderij met dwarsgeplaatste, lagere stalvleugel. Op het veel zuidelijker gelegen stateterrein van Groot Hickaerd staat sinds 1914 een stelpboerderij. De Tegenwoordige Staat van Friesland besteedt in 1786 weinig woorden aan het dorp: ‘JESLUM, een klein dorp, welks toren eene spits heeft, terwyl alle de overige torens deezer Grieteny gemeene huisdaken hebben.’ Het was dus de enige kerk die geen zadeldaktoren had.

Het hoogst eenvoudige kerkje bezat een simpel houten geveltorentje. Er staat intussen een nieuwe kerk die in 1886 een of twee voorgangsters vervangt. Het is een eenvoudige zaalkerk met een rechte koorsluiting en in baksteen omlijste rondboogvensters. De kerk kreeg een kloeke toren aan de westzijde. Hij heeft drie geledingen en in de rechthoekige spaarvelden zijn rondbogige nissen aangebracht met boven de westelijke ingang zelfs een roosvenster. In de toren hangen een in 1445 door Johannes van Wou gegoten klok en een klok uit 1636 van Jacob Noteman.

Jistrum is een dorp dat het midden houdt tussen een langgerekt streekdorp en een esdorp omdat het een brink-achtige ruimte in het midden heeft. Het dorp is in de Middeleeuwen ten oosten van het Bergumermeer op een zandrug ontstaan. Een zandrug die van de lage oever over nog geen kilometer oploopt tot 3.7 m boven N.A.P. en die van het noordwesten – de Eest – met een buiging naar het oosten loopt.

Op de grietenijkaart van 1716 is de kom goed te zien, evenals de met bomen omzoomde wegen en paden die over de rug in noordwestelijke en oostelijke richting verbindingen leggen. Naar het zuiden ligt een pad richting Kolonelsdiep waar de Bargetille bij Schuilenburg naar Eastermar voert. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1786: ‘een dorp, in ’t Noorden en Oosten, aan Achtkarspelen palende, en insgelyks zeer vermakelyk door de menigvuldige plantagien en bouwlanden. Verscheiden persoonen zyn hier ryk geworden door de heidvelden in goed bouwland te veranderen …. Zuidwaards loopt dit dorp tot aan de zogenoemde Bargetille, en heeft, Noord- en Noordwestwaards, de buurtjes de Meeren en de Eest onder zich. De kerk heeft een stompen toren en eene goede buurt rondsom zich, door welke een rydweg naar de Kooten loopt; ook schiet eene vaart van dit dorp naar het Bergummer meer.’

In de hoofdstraat, de Schoolstraat, staat meest vrijstaande gevarieerde bebouwing. Een opvallende boerderij van omstreeks 1800 staat op nummer 31. Het voorhuis is aan de lange zijde uitgebouwd voor meer woonruimte en een grote zolder. In Jistrum zijn meer boerderijen te vinden met uitgebouwde woonruimten, zoals die aan Tillewei 1 uit omstreeks 1820.

De romano-gotische kerk is in het midden van de 13de eeuw op een hoogte in het midden van het dorp gebouwd. Zij heeft een halfrond gesloten koor, een ongelede toren met spaarvelden en rondboogfriezen en met een zadeldak. Het schip heeft kleine rondboogvensters en is versierd met een keperfries. Inwendig wordt het gedekt door koepelgewelven met elk acht rondstaafribben.

Jonkerslân is een jong streekdorp, dat zich in de 20ste eeuw uit een buurschap bij Langezwaag heeft ontwikkeld. In deze zuidwestelijke hoek van Opsterland stond alles tot diep in de 19de eeuw in het teken van de turfwinning. In het noorden was daartoe tussen Langezwaag en Jonkerslân de Nieuwe Vaart gegraven en even oostelijk daarvan de Nieuwslootster Vaart, die zuidelijker een Nieuwslootster Dwarsvaart kreeg.

In de omgeving van de laatste vaarten bestond in het midden van de 19de eeuw een bescheiden nederzetting van een paar streekjes met vrij losse bebouwing. Het buurtje waar sprake was van enige verdichting van bebouwing, werd toen Nieuw Sloot genoemd. In het oosten, aan de uitloop van het uit het noorden gegraven Jonkers Rak en de Oude Jonkerssloot die zich weer in de Jonkerlandvaart voortzette, lag een andere buurt: Dekema. Ten zuiden van dit gebied, net op het grondgebied van de gemeente Schoterland, nu Heerenveen, lag de Schoterlandse Compagnonsvaart.

Jonkerslân is aan de weg tussen Heerenveen/ Langezwaag en Kortezwaag/Gorredijk gegroeid nadat de afgeveende hoogvenen vanaf het einde van de 19de eeuw in cultuur werden gebracht. Dat kon nadat voor het afgeveende land veenpolders met een goede waterbeheersing waren ingericht. Er is in Jonkerslân geen kerk gesticht, de agrarische gemeenschap bleef in Langezwaag kerken. Wel kwam er in Jonkerslân een openbare lagere school. Ten zuiden van Jonkerslân hoort de buurschap met de merkwaardige naam Sing Sang nu bij dit dorp.

Gedurende de 20ste eeuw is het dorp geleidelijk gegroeid; in de naoorlogse jaren is dat proces enigermate versterkt. Daardoor heeft Jonkerslân een gevarieerde bebouwing van boerderijen en woningen uit allerlei perioden. Op de hoek van Fûgelsang en Feanborch is het wit geschilderde dorpshuis het middelpunt van het dorp. De meeste boerderijen zijn bescheiden; er staat ook een aantal grotere boerderijen met voorhuis. Verscheidene woningen hebben het karakter van landarbeidershuisjes, maar er zijn ook brede dwarswoningen te vinden. Aan de Jelle Beenenwei is kort na de oorlog een reeks traditionalistische twee-onder-een-kapwoningen ontwikkeld.

Jorwert is een terpdorp dat werd ontsloten door de Jaanvaart, ook wel de Jorwerdervaart genoemd die met grote slingers door het land loopt en Zwette en Franekervaart verbindt en daarbij de westelijke dorpsgrens van Jorwert raakt. Over de weg zijn er jongere ontsluitingen over de Arsumerdyk naar de Hegedyk, de dijk van de voormalige Middelzee en de Lucht en Veldsterdyk richting Baard.

De kern van Jorwert bestaat uit de hoge, prominente kerkterp met ruim kerkhof rondom. Op het hof een dubbele haag en zomen van iepen, beuken en linden. Het ringpad om de kerkterp is aan de oostelijke en noordelijke zijden tot straat verbreed en overal richt bebouwing zich op deze kern. Aan de kerkbuurt, de Sluytermanwei, staan ten zuiden van de kerk twee grote notabele woningen in mengstijl, de eerste, de pastorie (1871) achter een diepe tuin. Schuin daartegenover rijst het wit geschilderde café op en daarnaast is, flink achteruit gerooid, de befaamde notariswoning te vinden. Befaamd, omdat elk jaar in augustus in de tuin het druk bezochte Iepenloftspul wordt opgevoerd.

Tegenover de kerk strekt zich lage, gesloten bebouwing uit, waartussen een pand van eenvoudige statigheid opvalt door het stoephek dat achterover leunt. Op allerlei plekken in de kerkbuurt zijn steegjes met achterbebouwing van meestal bescheiden, vriendelijke huisjes van gele steen te vinden. De kerkbuurt hoekt vervolgens om het noorden van het kerkhof heen: de bebouwing wordt richting brug over de Jaanvaart informeler. Bij de vaart is een kleine waterbuurt gevormd. Aan de voorkant leidt de Master Fopmawei het dorp in. Daar staat aan weerszijden een rijke verscheidenheid aan woningen, deels met brugjes over de bermsloten, van woningwet- tot notabele woningen. Kerk en toren zijn van tufsteen gebouwd. De kerk is vroeg 12de-eeuws en heeft een verlengd koor voorzien van ongelijke, kleine rondboogvensters. De toren is uit de late 12de eeuw met spaarvelden, keperfriezen en gekoppelde galmgaten met deelzuiltjes. De toren is tijdens de restauratie in 1951 ingestort en herbouwd.

Jouswier is een terpdorp dat door de eeuwen heen het kleinste dorp van Oostdongeradeel was en is gebleven. Rond de terp hebben steeds slechts enkele huizen en boerderijen gestaan. In de omgeving ligt nog wat verspreide agrarische bebouwing. De terp is grotendeels afgegraven en er is geen patroon in de structuur meer te onderkennen. Toch lijkt het erop dat de terp een rechthoekige blokverkaveling heeft gekend. Dat zou een aanwijzing kunnen zijn dat het een relatief jonge terp is. Maar het feit dat het terprestant vrij hoog is – vooral aan de westelijke zijde te herkennen – wijst weer op een hoge ouderdom.

Jouswier ligt vrij dicht bij de Zuider Ee, een voor dit gebied belangrijke ontsluiting. Ten oosten van het dorp ligt de Jouswierster Tille, ook wel de Grote Tille, over dit water. Deze brug verbindt het noorden en zuiden van de grietenij met elkaar. De Bergsmaweg voert naar deze weg die Metslawier met Ee verbindt.

De kerktoren met zadeldak is in 1752 verrezen en kreeg in 1915 een beklamping. Er hangt een oude klok in: in 1395 gegoten door Hermanus. De kerk, oorspronkelijk gewijd aan Petrus, is een eenbeukig gebouw met een vierzijdige sluiting, dat in 1557 tot stand kwam. In de 19de eeuw is er van alles gewijzigd: in 1823 zijn de vensters vernieuwd, in 1858 is het gebouw iets verhoogd en werd een nieuwe kap met een tongewelf aangebracht. In 1876 is het kerkschip bepleisterd. De bepleistering is bij de restauratie van 1978 weer weggehaald op de randen van de dagkanten van de vensters na. De kerk is in 1987 opnieuw gerestaureerd. In het interieur vallen de blakers op de banken en de kaarsenkronen op. De kerk heeft namelijk geen elektrische verlichting. Drie 18de-eeuwse, rijk gesneden rouwborden domineren dit interieur. Ze zijn van Willem Bergsma en Remelia Schik en van hun dochter Lucia Petronella Bergsma. Bergsma had het door handig manoeuvreren met stemmen gebracht tot grietman van Oostdongeradeel.

Kolderwolde is een van de vier dorpen van de streek Noordwolde, waar de oorspronkelijke grietenijnaam ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wees. De hele streek is in 1984 bij Gaasterlân-Sleat gevoegd. De naam kan verklaard worden als het Koudumer wolde, zoals de buurt Kolderwiske ten noorden van dit dorp lag.

Het dunbevolkte streekdorp ligt in het zuiden van een laag gebied. Nadat het land in 1835 bedijkt was, kon in de Groote Noordwolder Veenpolder turf worden gewonnen. Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff is te zien dat de verveningen in volle gang zijn. Op dezelfde kaart staat aan het zuidwestelijke begin van de streek het voormalige kerkhof van Kolderwolde ingetekend. Daar heeft tot in het begin van de 19de eeuw een torenloze kerk gestaan. Nu is daar alleen nog een bosje hakhout te vinden.

Kolderwolde is het zuidelijkste dorp van de Noordwolder reeks. Het ligt niet al te ver verwijderd van De Oorden en De Holken, de zuidelijke uitlopers van de Fluessen. Er is nauwelijks sprake van kernvorming geweest, al staat in het noordwesten een buurtje van nog geen tien eenvoudige huizen. Het dorp bestaat verder uit verspreid staande, soms monumentale boerderijen. In de berm staat bij de bushalte een reeks bronzen beeldjes op sokkels. Het is werk van de in de buurt wonende Evert van Hemert die de reeks ‘De famkes fan Kolderwolde’ heeft genoemd. Zo nu en dan komt er een beeldje bij, van de Woudbrug tot de Bokkeleane.

Kollumerpomp is een streekdorp aan de omstreeks 1315 aangelegde oude dijk die in 1529 slaperdijk werd toen om het Nieuwkruisland een nieuwe dijk was aangelegd. Daarna is bebouwing gekomen in de buurt van de in de 15de eeuw aangelegde duiker in de dijk (de pomp).

Kollumerpomp is lang een buurschap bij Kollum geweest maar heeft nu de status van dorp. De bebouwing kwam aanvankelijk vooral aan de zuidzijde van de dijk, de Foyingaweg. In de oostelijke richting zijn het vooral boerderijen, zoals die op nummer 138 met een verzorgd los voorhuis van het middengangtype, op nummer 108 een vrij gave kop-hals-rompboerderij uit omstreeks 1880 en op nummer 106 een nieuwe expressionistische stelp uit 1937 met een uitgebouwd zomerhuis. Aan de noordzijde van de Foyingaweg staat parallel aan de oude dijk een kop-hals-romp uit omstreeks 1880 in een goede erfbeplanting en verder in het land de omstreeks 1830 gebouwde stelpboerderij Groot Kabel. Deze boerderij met een vrij hoog opgemetselde voorgevel staat op een omgrachte huisterp en de nederzetting bestaat dus al voordat in 1529 de dijk is gelegd.

Na de oorlog kwam er aan de noordzijde een flinke dorpsuitbreiding. De torenloze gereformeerde kerk kwam in 1906 aan de Foyingaweg tot stand. Het jaartal is in de bekroning van de geveltop te lezen. Zij is een zaalkerk met een detaillering die een curieuze stijlvermenging laat zien. De rondboogvensters zijn met spitsbogen omvat en de geveltop bezit een klimmend rondboogfries.

Ten noorden van het dorp staan aan de weg Wester Nieuw Kruisland grote boerderijen. Op de Nieuwe Zee- of Buitendijk staat het contributiehuisje dat het waterschap Zeedijken Contributie Kollumer-land en Nieuw Kruisland in 1828 liet bouwen. Het werd gebruikt als stormwachterhuisje en vergaderruimte. Het huisje heeft een tentdak met een opvallende windvaan. Een spil is verbonden met een windroos onder het plafond: om binnen het ruimen of krimpen van de wind af te kunnen lezen. Om het gebouwtje heen loopt een stelling.

Kollumerzwaag is een streekdorp dat in de Middeleeuwen is ontstaan op de noordelijke rand van een keileemrug die in de 11de/12de eeuw een ontginningsas vormde. De lange Foarwei getuigt daar nog van. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788 dat het dorp: ‘in ’t Zuiden van dit deel gelegen, en zeer vermaakelyk wegens het geboomte, waar mede de huizen en bouwlanden omringd, en de wegen beplant zyn … en onder ’t zelve liggen ten Noorden de watertjes ’t Wydwater, ’t Merrygat en de Gauw.’

In het Aardrijkskundig Woordenboek van Van der Aa uit het midden van de 19de eeuw wordt na de melding van de armoede een aardige sociale schets van de bevolking gegeven: ‘die meest hun bestaan vinden in den landbouw, alsmede in het snijden en verkoopen van dekriet (Phragmites Communis), het verkoopen van jonge stoppel-, els- en berkenboompjes, het maken van roop of strootouw, van roggestroo gedraaid, hetwelk zij bij de bind verkoopen en op hunne hoofden, gelijk heidenbezems en schrobbers, door geheel Groningerland dragen; ook wonen hier vele handelaren in grove Friesche kaas, welke zij op wagens, veelal met oude afgeleefde paarden bespannen, in de prov. Groningen verkoopen, waar zij tevens oude paarden opkoopen of voor kaas inruilen, die in het najaar te Kollumer-Zwaag gedood en gevild worden, waarom de Kollumer-Zwaagsters, in vroegere tijden van vooroordeel, als paardenvillers en roopendraaijers in minachting waren; de kinderen loopen hier des zomers meest allen barrevoets.’

Van deze vroegere armoede is nu weinig meer te merken. De bescheiden woninkjes en boerderijtjes zijn bijna allemaal opgeruimd. Tegenover de kerk is op nummer 120 ‘Willems Húske’ met veel inspanningen blijven staan. Het voldoet volstrekt niet meer aan bouw- en bewoningsvoorschriften, maar als belangrijke getuigenis van hoe hier door keurige lieden op een bescheiden manier geleefd werd is het blijven staan en gerestaureerd. Hier woonden generaties lang de klokkenluiders van de kerk.

Aan de andere zijde van de Foarwei, meteen ten westen van de kerk staan twee woudboerderijen, op 145 een kleine uit 1788 en op 149 een grotere uit 1724. Verder is er niet veel oude bebouwing te vinden. Zelfs van de woningen uit de vroege geschiedenis van de georganiseerde volkshuisvesting is weinig meer over. Aan de helemaal westelijk gelegen Feartwei staan nog twee uit ongeveer 1930.

Aan het einde van de 19de eeuw, maar meer nog aan het begin van de 20ste eeuw is de oude bebouwing vervangen door verzorgde burgerwoningen met hier en daar een winkel of een villa. Van de laatste is in het oosten aan Foarwei 70 de villa ‘Zwagerveen’ een mooi voorbeeld. De woning is opgetrokken in kalkzandsteen met contrasterende kleuraccenten en in vormen van de vernieuwingsstijl. Ernaast staat op nummer 70 een woning uit 1911 die waarschijnlijk een winkelfunctie heeft gehad in eveneens de vernieuwingsstijl. Aan de overkant rijst de gereformeerde kerk op die in 1925 is gebouwd ter vervanging van een voorgangster uit 1894. Het gebouw is voorzien van een portaal en heeft een dakruiter op de voorgevel.

Aan de Tsjerkestrjitte en de Koarteloane is omstreeks 1950 een flinke buurt ontwikkeld van 27 woningen, 24 bejaardenwoningen en een Groene-Kruisgebouw in de traditionalistische vormen van de Delftse School. Daarna is er veel sociale woningbouw in Kollumerzwaag tot stand gebracht, waardoor het dorp na de oorlog sterk is gegroeid en zowel in het noorden als in het zuiden is uitgebreid.

Middelpunt van het dorp is de oude dorpskerk die aan een slinger in de Foarwei op een verhoging staat. Kerk en zadeldaktoren dateren uit de 12de eeuw; het koor is in de 15de eeuw vernieuwd en toen zijn nieuwe vensters aangebracht. De kerk is in 1888 van de ondergang gered omdat de ‘uitvinder’ van de monumentenzorg Jhr. Victor de Stuers vanuit het kurort Marienbad een rapport over de herstelplannen van het kerkje schreef: ‘Deze kerk … verdient in zijn oorspronkelijke karakter hersteld en onderhouden te worden, iets wat zonder veel moeite noch kosten kan geschieden.’

Deze Afsluitdijkdorpen zijn de jongste van de gemeente. Kornwerderzand kan met enige goede wil ruimtelijk en maatschappelijk nog een dorp worden genoemd. Breezanddijk niet, maar het kon deze status om administratieve redenen beter krijgen. De bewoners van Kornwerderzand en Breezanddijk zijn werkzaam aan de dijk en bij de sluizen. Beide dorpen zijn gesticht op werkeilanden van waaruit de Afsluitdijk is aangelegd.

Op Kornwerderzand is een dubbele schutsluis met binnen- en voorhavens en een reeks van tweemaal vijf spuisluizen met spuihavens. Dit complex van schut- en spuisluizen werd gebouwd tussen 1928 en 1932. De sluizen zijn genoemd naar prof. Hendrik Antoon Lorentz. De spuisluizen zijn ontworpen door Ir. Dirk Roosenburg, esthetisch adviseur van Bureau Zuiderzeewerken. Ze zijn een gaaf voorbeeld van het bouwen in gewapend beton. Ter verdediging van de dijk en de daarin liggende sluizen werden vanaf mei 1931 verschillende kazematten gebouwd: de zogenaamde stelling Kornwerderzand.

Tijdens de aanleg van de dijk vormde zich op het eiland van ongeveer 30 ha een dorp van een paar honderd inwoners. De meesten waren betrokken bij de Zuiderzeewerken, maar ook mensen die voor de verzorging nodig waren vestigden zich in de sluisbuurt. Het was een geïsoleerde gemeenschap, verstoken van allerlei comfort. Elektriciteit werd weliswaar door een oude dieselmotor opgewekt, maar telefoonverkeer was niet mogelijk. Er was een ziekenbarak met een dokter en verpleegster, een schooltje en een winkel (annex postkantoor en kapper) die dagelijks levensmiddelen kreeg aangevoerd. Een katholieke en een protestante kerk werden gebouwd, een benzinestation en een houten hotel. Omstreeks 1928 zijn huizen voor het sluispersoneel tot stand gekomen.

Tijdens de bezetting werd de stelling door de Duitsers uitgebreid met een aantal kazematten. Kornwerderzand kwam de oorlog niet ongeschonden door. Zo is het houten hotel in 1940 afgebrand en werden enkele huizen van het sluispersoneel opgeruimd omdat ze in het schootsveld stonden. De schade is hersteld. Breezanddijk is een werkeiland met een haven aan de IJsselmeerzijde; ’s zomers wordt het op een tjokvolle camping bevolkt met sportvissers.

Kortehemmen is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong dat op de vroegste kaarten voorkomt als een agrarische nederzetting in een wirwar aan lanen tussen de akkers. De buurschappen Zandburen en de Galhoeke horen oorspronkelijk bij het dorp, maar zijn er sinds de aanleg van de autosnelweg – met weliswaar een viaduct – van afgesneden.

De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788: ‘dit dorp is klein van omtrek, heeft eene kerk zonder toren. … Onder ’t zelve behoort de Zandbuuren. De landeryen deezes dorps zyn bouwakkers, behalven eenige veenen, aan het watertje ’t Drait, waar door ’t overtollige water der landen naar de Smallen Eester zanding geleid, en dit dorp van de Zuiderdrachten gescheiden wordt. De rydweg van Boornbergum naar Smalle Ee loopt hier, in ’t Noordwesten voorby.’

Van der Aa weet in zijn Aardrijkskundig Woordenboek nog te melden dat de kerkelijke gemeente ‘hier eene oude, doch zeer goed onderhouden kerk heeft, zonder toren of orgel, doch met een klokkenhuis.’ De fraai in het geboomte staande, torenloze kerk is omstreeks 1300 van grote kloostermoppen in gotische stijl gebouwd. De zijmuren zijn geleed door van de grond opgaande spitsbogige spaarvelden, waarvan een paar siermetselwerk bevatten. De rechte koorsluiting dateert van 1620 en ook de frontgevel aan de westzijde is van later toen het kerkje aan die zijde werd ingekort. In de kerk staat onder meer een preekstoel met doophek en lezenaar uit de eerste helft van de 17de eeuw. De kerk heeft inmiddels ook een orgel, in 1935 gebouwd door Bakker & Timmenga. Op het enigszins verhoogde kerkhof staat ten noorden van de kerk een in 1950 vernieuwde klokkenstoel met een in 1750 door Johan Borchhardt gegoten luidklok.

Aan de Boerestreek staan enkele opmerkelijke boerderijen, een mooi ‘boerenspultsje’ uit 1718 en een fraaie kleine kop-rompboerderij uit het midden van de 19de eeuw. De Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers stichtte in 1937 hier een conferentie-oord, dat voor de arbeidersemancipatie en volkseducatie van grote betekenis is geweest.

Het komdorp Koudum was tot de gemeentelijke herindeling in 1984 de hoofdplaats van Hemelumer Oldeferd en ligt op een lange hoge zandrug die op het hoogste punt meer dan zes meter hoog is. En alsof dat niet genoeg was, bouwde men er aan het begin van de 17de eeuw op initiatief van de grietman een toren bij de oude kerk waarvan de romp bijna dertig en de spits nog eens meer dan dertig meter hoog was. In de hele Zuidwesthoek moet het silhouet van Koudum te herkennen zijn geweest. De toren was een baken voor de schippers op de Zuiderzee. Was, want in het midden van de 19de eeuw zijn kerk en toren vervangen door de huidige.

Het dorp lag – en dat is opmerkelijk – in 17de eeuw al breed uitgestrekt op de zandrug, langs drie nagenoeg parallel lopende straten. Dat zijn thans de Bovenweg, de Onderweg en de Onderweg die van Weste naar Ooste ongeveer een kilometer lang zijn. Het is lange tijd veruit de volksrijkste plaats van een wijde omgeving. Er zouden omstreeks 1620 al ongeveer honderd woningen staan en: ‘Ook liggen deeze huizen zeer vermaakelyk in eene zaverige, vruchtbaare en lommerryke landouwe.’ Het belangwekkende dorp trok deftige personen zoals de Galama’s, Epema’s, Donia’s die er hun stinsen en staten bouwden.

De kerk staat aan de zuidwestelijke flank van de zandrug. Zij is in 1857 gebouwd op de plaats van de oude kerk die aan de H. Martinus was gewijd. De nieuwe kerk is robuust maar van architectuur niet bijzonder. De verrassing is in het inwendige te vinden want het bijzondere meubilair is er herplaatst. Vooral de kansel is opvallend omdat het preekmeubel met snijwerk van zuilen, friezen en panelen met bloem- en vruchtenguirlandes, rust op zeven marmeren zuilen in een vorm die ook bekend is uit de Amsterdamse Westerkerk. Er wordt dan ook verondersteld dat de preekstoel uit Holland afkomstig is.

Midden in het dorpsweefsel van kleine straatjes staat aan de Vermaningsweg de bescheiden doopsgezinde kerk. Zij is niet veel groter dan de omliggende huizen, maar onmiddellijk herkenbaar aan de rondbogen van ramen en deur en een groot rond venster in de geveltop. In de naoorlogse periode is Koudum flink in omvang gegroeid. Aan alle randen kwam wel wat woningbouw, maar kloeke dorpsuitbreidingen zijn aan de zuidoostelijke en zuidwestelijke zijden ontwikkeld. Om de kom van het dorp van verkeer te ontlasten is de autoweg met een boog om de bebouwing gelegd.

Meer dan drie kilometer ten noorden van Koudum lag de bij het dorp behorende buurt Terwisga die vanouds Kolderwiske werd genoemd. De buurt lag voor de indijking van het Workumer Nieuwland aan zee. Nu vinden we er nog twee groepen flinke boerderijen met de namen Grote en Kleine Wiske.

Van Hindeloopen tot Hemelum heeft over Koudum eens de Koudumer Slaperdijk (1732) van de befaamde waterstaatkundige Willem Loré gelopen. Bij de afslag naar Hindeloopen ligt bij de Grote Wiske nog een stukje. Het grootste tracé vanaf die kruising tot bij Koudum is onlangs verbreed tot autoweg, zodat daar niet meer van het bijzondere profiel kan worden genoten. Bij het hooggelegen Koudum was de dijk niet nodig, maar zuidelijker werd de waterverdediging weer hernomen, van Galamadammen tot het ook weer hooggelegen Hemelum. Tussen de Morra en de Fluessen met nabije plassen en poelen kwam in 1732 een doorvaart voor het waterverkeer tussen Stavoren en Sneek. Dat gebeurde voor rekening van een raadsheer voor het Hof van Friesland die er vervolgens te eeuwigen dage tol mocht heffen. Er kwam een robuust sluizencomplex: de Galamadammen. Daar ligt nu een brug. Bij de waterwerken stond een buitenplaats en zoals een bron uit het einde van de 18de eeuw meldt: ‘Ook is hier eene aangenaame Herberg, alwaar in den Zomer veel lieden komen om meervisch te eeten, die hier in overvloed te vinden is.’ Het kloeke tolhuis is in 1945 door brand verwoest maar er staat weer een nieuw hotel-restaurant.

Koufurderrige is een zeer jong agrarisch streekdorp, dat pas na de Tweede Wereldoorlog als dorp werd beschouwd. Het hoorde toen nog bij Doniawerstal, een gemeente die verder aan de andere zijde van het Koevordermeer lag. Bij de gemeentelijke herindeling in 1984 is de streek bij Wymbritseradiel ingedeeld, waar het voor de voorzieningen al helemaal op was gericht.

Op de grietenijkaart in de atlas van Schotanus uit 1716 is de streek ten westen van het meer vrijwel leeg. In het noorden staat alleen de buurschap Sand Buiren aangegeven van drie boerderijen en een vogelkooi en veel zuidelijker, ten zuiden van de vaart de Welle, is nog een vogelkooi ingetekend.

De streek had geen zelfstandige status, maar hoorde in parten bij de dorpen aan de andere zijde van het Koevordermeer. Het kleinste, noordelijke deel hoorde met Sand Buiren bij Langweer. Het middelste, grootste, maar wel lege gedeelte hoorde bij Dijken en het zuidelijke part bij Teroele. In de Tegenwoordige Staat van Friesland die aan het einde van de 18de eeuw werd opgemaakt, wordt geen aandacht aan de lege streek besteed.

Op de grietenijkaart in de atlas van Eekhoff uit 1850 staat de rijksstraatweg, die in 1848 van Sneek naar Lemmer is gelegd, aangegeven. Deze is voor de ontwikkeling van het gebied van grote betekenis geworden. In het Langweerder gebied ligt de buurt Zandburen of Zandgaast nog steeds en vlakbij de nieuwe weg en de Jeltesloot is er een boerderij bijgekomen. Aan de oever van het meer is op het gebied van Dijken de boerderij Koesprong gekomen en in het zuidelijke Teroelster gebied kwam bij de vervallen vogelkooi aan de oever van het meer ook een boerderij.

De streek is pas werkelijk ontwikkeld vanaf de tweede helft van de 19de eeuw. Toen is in korte tijd, in de periode 1870 tot 1890, een flinke reeks meest grote boerderijen gebouwd. De meeste aan de oostzijde van de rijksweg, maar ook een drietal aan de westzijde.

Het terpdorp Kûbaard kan alleen over kronkeldijkjes bereikt worden, alsof de toegangen op effect zijn aangelegd. In de kerk is in het begin van de 16de eeuw dan ook Sint-Christoffel afgebeeld, die patroon is van de reizigers en het transport.

Kûbaard heeft een compacte dorpskern: aan dijkjes en vaarten waaiert de bebouwing bescheiden het landschap in. Nieuwbouw is vooral aan de zuidzijde gekomen. Aan de oostzijde van de kern staat de kerk op een ruim kerkhof en tussen een door hoge linden omzoomde kerkbuurt. Tegenover de toren staat het dorpshuis, ooit het dorpscafé, en schuin daartegenover een burgerhuis dat in het verleden de school huisvestte.

In het centrum een kaaspakhuis dat maar kort functioneerde omdat de zuivelhandel zich in grote dorpen concentreerde. Het voormalige doleantiekerkje is een van de kleinste in de provincie. De straat, richting de Swarte Beyen aan de oude, monumentale Slachtedyk, is aan één zijde bebouwd met karakteristieke vrijstaande dorpswoningen uit de periode rond 1900.

De gepleisterde kerk doet niet oud aan, maar de diepe vensternissen in het dikke muurwerk geven aan dat het gebouw uit de Middeleeuwen stamt. De mantel van pleister zit op muurwerk van tufsteen, een aanwijzing dat de kerk van vóór 1200 dateert. In de 19de eeuw is er van alles met de kerk gebeurd. Er kwam een orgel in en recht ertegenover kwam een gigantische kraak. Orgel en kraak zijn twee polen waartussen de Gouden Eeuw is gevangen: prachtig renaissance-meubilair van preekstoel met dooptuin en herenbanken. Daar kijkt Christoffel met welgevallen op neer. Ook aan de buitenkant is veel 19de eeuw te beleven: de bepleistering is uit de eerste, de toren uit de tweede eeuw-helft, net als de deftige pastorie die ten oosten van de kerk in een ruime tuin met oude bomen staat. Daarachter, verder naar het oosten en noordoosten, zijn nog twee laaggelegen buurtjes verstopt.

Langedijke is een oud streekdorp dat zich langs de weg van Makkinga naar Groot Wateren in Drenthe uitstrekt. Het is verreweg het kleinste dorp van Ooststellingwerf. Omstreeks het jaar 1500 wordt het dorp vermeld als een parochie die tot het decanaat Drenthe behoorde. De Tegenwoordige Staat van Friesland noemde het in 1788: ‘een klein Dorpje aan den rydweg van Makkinga naar Appelsche, waar onder maar 12 stemmen behooren; ’t Kerkje zonder toren staat ten Westen van dien rydweg, en verder Zuidwaards vindt men eenige boeren huizen, in ’t geboomte aan de Bouwlanden, loopende tot digt aan Appelsche.’

Erg veel boerderijen stonden er niet, allemaal op rechthoekige, opstrekkende kavels in een regelmatig patroon. Op de grietenijkaart in de Eekhoff-atlas (1849) kunnen niet meer dan tien boerenhoeven worden geteld. De kleine gemeenschap heeft zijn kerk dan ook niet in stand kunnen houden, in het noorden ligt het kerkhof er nog wel. Na het verdwijnen van de kerk werd een klokkenstoel opgericht, waarin de oudst gedateerde luidklok – liefst uit 1300 – van Friesland hangt. Kerkelijk is het al sinds eeuwen gecombineerd met Makkinga en Elsloo.

De vrijwel uitsluitend op deze weg gerichte agrarische bebouwing lag tamelijk verspreid. In het zuiden liep de dorpsstreek uit op de zandduinen van Appelscha die later zijn bebost. Ongeveer 700 meter oostelijk van de oorspronkelijke wegstreek lag een parallelle agrarische streek tussen Boekhorst onder Oosterwolde en Terwischa onder Appelscha die ook bij Langedijke behoorde. Tussen deze twee streken is een verbindingsweg gelegd, de Stokdijk waaraan in 1864 de school werd gesticht en drie jaar later ook de onderwijzerswoning kon worden gebouwd.

In de buurt van de school is na de oorlog sprake geweest van enige komvorming. Daar kwam aan de Weidewijk de nieuwe school en ook het dorpshuis ‘Oons Dörpshuus’ dat onlangs is uitgebreid. Bij het kruispunt van de Klokhuisdijk en Stokdijk is ook enige concentratie, maar verder bestaan de streken van Langedijke nog steeds uit zeer losse bebouwing.

Langelille is een jong streekdorp nabij de Tsjonger die in de Stellingwerven de Kuinder wordt genoemd. De streek van verspreide bebouwing lag aan de zuidoostelijke oever van de oude rivier vanaf Schoterzijl tot aan de aftakking van de Pier Christiaanssloot. De streek werd tot Scherpenzeel en Munnekeburen gerekend en een noordelijk gedeelte bij Oldelamer.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 bij Scherpenzeel gemeld: ‘Aan de Kuinder behoort onder dit Dorp gedeeltelyk eene lange streek huizen, die by Schooterzyl begint, en tot aan de scheiding van Monnikebuuren en Oude Lemmer voort loopt, onder den naam van Lange lille.’ Bij het dorp Munnekeburen staat geschreven dat het grootste gedeelte van ‘Lange lille’ tot dit dorp behoorde. De naam komt op de grietenijkaart in de atlas van Schotanus uit 1716 al voor.

De bebouwing langs de Tsjonger stond toen vooral in het zuidelijke gedeelte. Ter hoogte van Oldelamer staat slechts één huis aangegeven. Op de kaart in de Eekhoff-atlas uit 1850 is het noordelijke gedeelte van de streek Langelille volop in vervening en de in 1748 gegraven Jonkers- of Helomavaart is een nieuwe ontsluiting over water. Ook bij de andere dorpen was de vervening toen in volle gang. Vooral ten westen van Munnekeburen lagen reeksen lange petgaten.

Nabij de dijk van de Tsjonger is de bewoning blijven bestaan. Noordelijk ligt nog steeds veel onland. Zuidelijker is tussen de oude Lindedijk en de Scheen de Grote Veenpolder in Weststellingwerf ingepolderd en in cultuur gebracht. Het omstreeks 1930 gebouwde gemaal aan de Langelilleweg 51 is daar een spoor van.

Op de Eekhoff-kaart staat de Kerkeweg als ‘nieuw’ aangegeven en daaraan is in de 20ste eeuw de bebouwing zich gaan concentreren. In Langelille is geen kerk gekomen, er is wel een school geweest en aan de Langelilleweg bij de kruising met de Kerkeweg kwam een grote zuivelfabriek die in 1971 dicht ging. De gebouwen bieden sinds 1986 onderdak aan een bedrijf van tanktransport en mesthandel.

Langezwaag is een oud streekdorp met al een middeleeuwse oorsprong. De huidige, in 1781 aan ’t Hou gebouwde kerk verving namelijk een middeleeuwse die aan de Heilige Mattheus was gewijd. Het dorp was aan het begin van de 18de eeuw, toen de verveningen ten zuiden van het dorp al aan de gang waren, nog bescheiden van omvang. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788: ‘dit Dorp bevat eene goede uitgebreidheid van landeryen, doch weinig huizen by de kerk …. De Noordelyke landen zyn schoone Weid- en Miedlanden, en de Zuidelyke bouwlanden.’

Langezwaag was wel het centrum van een reeks buurten in het zuidwesten van Opsterland: Wijngaarden – dat eind 18de eeuw een schone buurt werd genoemd – in het westen en Jonkersland en Sing Sang in het oosten. In het midden van de 19de eeuw waren er zowel een scheepswerf als een kalkbranderij in het dorp en aan het einde van die eeuw werd aan de Nieuwe Vaart een zuivelfabriek gesticht.

De eind 18de-eeuwse kerk, enigszins geleed met muurpenanten maar verder hoogst eenvoudig, heeft een driezijdig gesloten koor en een forse, ingebouwde toren met achtzijdige spits, waar de uurwerken voor zijn gemonteerd. De kerk bezit een avondmaaltafel uit de 17de eeuw en de preekstoel dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 18de eeuw; de trap is in Lodewijk XVI-stijl gemaakt. In de kerkvloer liggen gebeeldhouwde 17de- en 18deeeuwse zerken. Naast de kerk staat op de hoek van ’t Hou en de Tsjerkeleane een opvallend verenigingsgebouw uit het begin van de 20ste eeuw met een vriendelijke trapgevel die in kunststeen en met siersmeedwerk is versierd.

Ten noorden van het dorp staat aan de Hegedyk het voormalige, omstreeks 1880 gebouwde, sobere diaconie armhuis. Gedurende de 20ste eeuw is het dorp ten noorden van ’t Hou uitgebreid, vooral na de oorlog. Ook aan de noordelijk gelegen Hegedyk kwam meer bebouwing en aan De Plasse is een reeks landarbeiderswoningen gebouwd, die in 1988 in traditionalistische stijl is vernieuwd.

Legemeer is een dunbevolkt streekdorp van middeleeuwse oorsprong tussen Sint-Nicolaasga en Langweer. Het ligt vrij hoog en de naam Legemeer is dan ook een raadsel. De bouwlanden van Legemeer waren omvat door een dijk die op de grietenijkaart van Schotanus duidelijk is aangegeven. Aan de oostzijde lagen uitgestrekte heidevelden.

De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788: ‘Legemeer … is, ten grooten deele, beslooten binnen een zeshoekigen dyk, en hoog land, dat veelal dor is, en echter bebouwd en beplant wordt. … De kerk is zonder toren. Buiten den Dyk, ten Oosten, behoort hier onder een zandig heidveld, dat tot bosch is aangelegd, en zich uitstrekt tot aan den Lemster rydweg, alwaar, in ’t buurtje de Ryl, het zogenoemde Huis ter heide staat, eene bekende Herberg, alwaar ’s Zomers eene menigte rydtuigen stil houden. Dit huis is meest nieuw opgebouwd, .. staande met den Voorgevel recht tegen over de groote Allee die naar Langweer leidt.’

De aangeplante bossen waren een attractie voor burgers uit de omgeving om zich er te verpozen. Er werd toen zelfs een kolfbaan aangelegd. De recreatie in de Vegilinbosschen is gebleven, maar herberg Huis ter Heide en kolfbaan zijn verdwenen. De buurschap Huis ter Heide is bij Sint-Nicolaasga gevoegd en van Legemeer bleef weinig meer over dan een streek van verspreide boerderijen, waar zelfs geen buurt valt te bespeuren. Bij de hoek met de Bredyk richting Langweer staat een grote stelp uit het begin van de 20ste eeuw met een opvallend oranjerood pannendak. Even verder is een stelp met flinke nieuwbouw omgeven door golfvelden.

Middenin een volgend stuk bouwland rijst een groen eiland op. Het is het tamelijk hoge kerkhof met klokkenstoel, rijkelijk door struiken en bomen omzoomd. Een smal betonpad voert ernaartoe en een dam met hek en voorhek bewaken de toegang. De klokkenstoel uit het begin van de 18de eeuw heeft een helmdak en een klok die in 1722 door Jan Crans is gegoten.

Lekkum is een terpdorp dat voor de Middeleeuwen is ontstaan op de oeverwal van de Ee, een nederzetting met een agrarisch karakter. In het midden van de 19de eeuw stelde het dorp niet veel voor met zes woningen in de kerkbuurt maar wel met een oliemolen en een steenbakkerij. De bij het dorp horende waterbuurt aan de Ee, Snakkerburen, telde toen 31 woningen. In de tweede helft van de 19de eeuw is de terp grotendeels afgegraven en wel zo diep dat het dorp er een diepliggende ijsbaan aan overhield. De hoogte van de terp is over het Michaëlpaed en Weme nog het best te voelen.

Sindsdien is Lekkum gegroeid, na de oorlog zelfs flink en het werd zo een forensendorp voor Leeuwarders. Al verloochent het zijn afkomst niet dankzij boerderijen die het dorp omkaderen. De oude kerk die in 1606 en 1657 was opgeknapt, is in 1778 vervangen door een nieuw bedehuis. De zadeldaktoren met een elegant gebogen ojiefgevel moest het in 1896 ontgelden. Sindsdien vormen ze een sober geheel. Het schip heeft vier door lisenen gelede traveeën en een driezijdig gesloten koor. In de eerste schiptravee staat de rondbogige toegang en de kerkruimte is met grote, rondbogige vensters geopend. De toren kreeg net als de kerk lisenen die op de hoeken als dunne steunberen driemaal versneden zijn en een achtzijdige, ingesnoerde spits. De preekstoel bezit op de kuip enig ornament van bloemen en bladeren in de Lodewijk XV-stijl. De overhuifde herenbank in Lodewijk XVI-stijl moet ook uit die bouwtijd dateren. Op de hoek van het Tsjerkepaed en Weme staat de gepleisterde voormalige pastorie uit ongeveer 1875.

Ten oosten van het dorp staat aan de Canterlânswei de forse kop-hals-rompboerderij Eeburgh Zathe uit 1871. Aan de rand van de bebouwing staat Sjoerdsmastate uit 1933, een boerderij van het type slak, ontworpen door M.O. Meek in expressionistische vormen. Aan de andere kant van het dorp staat de boerderij Mearsterpaed; het dwarshuis heeft een 17deeeuwse kern.

Lemmer is een groot dorp, een vlekke met stedelijke allure en veruit de grootste nederzetting van de gemeente, waar het altijd de hoofdplaats van is geweest. De nederzetting is ontstaan bij een flauwe baai van de voormalige Zuiderzee. Dat gebeurde in de vroege Middeleeuwen bij de uitgang van de Lemsterrijn en de Zijlroede. Het ontwikkelde zich in de 16de en vooral 17de eeuw tot een belangrijke havenplaats. De structuur werd daarbij bepaald door de lange, nagenoeg parallel aan de kust verlopende Zijlroede – waarvoor een binnenhaven werd gemaakt – en de haaks daarop staande Lemsterrijn.

Vooral aan de Zijlroede ontwikkelde zich een gevarieerde bebouwing van representatieve woonhuizen en bedrijfsgebouwen. In 1887 is een buitenhaven met sluizencomplex aangelegd waarbij tevens een havenachtige verbinding werd gemaakt met de Lemsterrijn. Het indrukwekkende sluiscomplex werd ontworpen door S.J. Vermaas, hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaat. Het sluiswachterhuis en peilschaalhuisje op de sluishoofden en de dienstwoningen op de wal, alle in neorenaissancestijl, vormen met de sluizen een indrukwekkend en tegelijk sierlijk ensemble. Sluis en havens gaven de plaats een stevige impuls. De visserij werd belangrijk en ook visverwerkende bedrijven werden gesticht. Spoedig werd Lemmer als knooppunt in het verkeer over water naar Amsterdam belangrijk en het kreeg een tramverbinding met het Friese achterland.

Bij de binnenhaven en de Zijlroede staan de meeste monumentale gebouwen. Daarvan vormt de hervormde kerk het hoogtepunt. De kerk staat wat scheef in een schilderachtige positie nabij de flauwe bocht in de Zijlroede. Het is een zaalkerk uit 1716 die een oudere kerk uit de 16de eeuw verving. Zij heeft een driezijdige sluiting en aan de noordzijde is in 1759 een dwarsbeuk aangebouwd die ook driezijdig is gesloten. De toren is in de westelijke partij van de kerk verwerkt en hij heeft een achtzijdige houten lantaarn met daarop een opengewerkt paviljoen met koepel. Inwendig is het houten tongewelf versierd met een geschilderde voorstelling van de sterrenhemel, vogels en wolken. De barokke preekstoel is van Gerben Nauta (1745). Lemmer heeft nog twee kerktorens.

Aan de oostkant rijst aan de Schans de roomskatholieke neogotische Willibrorduskerk op. De kerk – met door meubels en glas-in-lood rijk interieur – en toren zijn in 1897-1901 gebouwd naar ontwerp van de uit Sneek afkomstige Nicolaas Molenaar. In het noorden staat aan de Nieuwburen – de entree van Lemmer met veel representatieve bebouwing – de in 1889 naar ontwerp van de uit Gorredijk afkomstige Tjeerd Kuipers gebouwde gereformeerde kerk. Molenaar en Kuipers waren specialisten die elk voor hun kerkgenootschap overal in Nederland kerken ontwierpen.

De dorpsuitbreidingen vonden vanaf de jaren dertig vooral ten noorden van de Zijlroede plaats. Vanaf de jaren zestig ook in het oosten en aan de andere kant van het restant van de Lemsterrijn zelfs het zuidoosten, buiten de vroegere zeedijk. Nadat de Zuiderzee met de Afsluitdijk getemd was, ging de betekenis van de visserij achteruit zonder geheel te verdwijnen. Industrie kwam ervoor in de plaats met onlangs een aanzienlijke scheepswerf. Ook het toerisme van water- en kustrecreatie bloeide na de oorlog op en kreeg de afgelopen decennia een nieuwe impuls, omdat de waterrecreatie zich uitbreidde naar het IJsselmeer. Ten westen van de havens is een strand aangelegd dat ’s zomers druk wordt bezocht. Aan de westzijde kwamen niet alleen uitbreidingen van woonwijken, maar ook uitgestrekte jachthavens en recreatienederzettingen.

Ten westen van Lemmer staat over het stroomkanaal het D.F. Woudagemaal, het grootste stoomgemaal ter wereld. Het is op de werelderfgoedlijst van de Unesco geplaatst. Het stoomgemaal is in 1917/’18 gebouwd naar plannen van de hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat, de naamgever. De lange machinehal in verzorgde, rationalistische architectuur staat op de waterkering met acht tunnels. Haaks hierop staat het ketelhuis waarin de koleninstallatie is vervangen door oliestook. Daarbij rijst de schoorsteenpijp op die zowel op het land als vanaf het IJsselmeer een karakteristiek baken is. De machinerie in werking zien is verbazingwekkend: wat suizen en tikken is alles wat de gigantische centrifugaalpompen met hun vliegwielen laten horen.

Leons is een terpdorp ten zuiden van de Bolswardertrekvaart waar het een opvaart naar toe had. Aan de andere kant van de Panwurksbrêge over de vaart ligt een buurtje dat tot het tweelingdorp Lúns behoort. Dat Leons een terpdorp is kan ondanks de uiterst dunne bebouwing goed in het landschap worden herkend. De ringstructuur is te beleven en de meeste van de vijf boerderijen en drie woningen liggen nog aan die ring. Hoewel de ring vrij uitgestrekt is en de terp dat ook geweest moet zijn, is Leons qua bebouwing en bewoning een van de kleinste dorpen van Friesland.

Leons is oud: er is een Romeins bronzen beeldje gevonden van de godin Fortuna. De terp is grotendeels afgegraven, maar in het midden staat de kerk nog op de kunstmatige hoogte. Aan de zool staat de in 1878 gebouwde pastorie, een kenmerkende middengangwoning. Vanaf de ontsluitingsweg voert een dwarsweg naar het ‘centrum’. Om de pastorie loopt een betonnen reed van de oostelijke boerderij. Ook de zuidelijk gelegen en de noordoostelijke boerderij en het nabijgelegen huis hebben eigen ontsluitingspaden, zij het onverharde. Aan de positie van de bouwwerken is de historische ringvormige structuur met radiale paden nog te beleven. Er slingeren door dit dorpsgebied ook enkele kleine vaartjes.

Het dorpslandschap van Leons is gevarieerd en levendig. De kerk is nog van romaanse oorsprong en opgetrokken van voornamelijk gele moppen. Binnen heeft de noordmuur een nissenstructuur en er zitten kleine, rondgesloten vensters met kraalprofielen. In deze muur zitten twee met kleine rode steentjes dichtgezette ingangen, de westelijke korfbogig met een rondstaafprofiel, de andere vlak met een rondboog. De kerk zal uit het begin van de 13de eeuw dateren en bezit een driezijdig gesloten koor dat ooit overwelfd is geweest. De zuidelijke muur is in de 19de eeuw vernieuwd en in dezelfde tijd is de toren ommetseld en van een spits voorzien. De toren is met allerlei rondpasvakken versierd en in de onderste geleding staat de toegangspartij.

Lichtaard is een klein terpdorp dat enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling is ontstaan. Er wordt verondersteld dat Lihdanfurth, genoemd in de uit de 10de eeuw stammende lijst van kloosterbezittingen van Fulda, de aanduiding van Lichtaard is. Het is met Ginnum, Jislum en Reitsum een van de vier zogenoemde Vlieterpen. Het is een radiale terp die nauwelijks meer als zodanig kan worden herkend. Omstreeks 1900 is de schaars bebouwde terp namelijk sterk afgegraven. Daardoor lijkt ook de kerk op het terprestant vanaf de doorgaande route omhoog te rijzen en het kerkpad aan de noordzijde als een oplopende dijk naar de kerk. Aan deze noordzijde is de ringweg met een onregelmatig beloop ook nog wel te herkennen.

Lichtaard was over water ontsloten dankzij de oostelijk lopende Holwerdervaart waar even ten noorden van Lichtaard ook de vaart uit Blije op uitkomt. Er was ook al vroeg een landweg naar Ferwert die bij Lichtaard door het land kronkelde maar even verder noordwestelijk tamelijk strak richting de hoofdplaats liep. De doorgaande route van Dokkum over Lichtaard en Ginnum naar Ferwert is omstreeks 1867 rechtgetrokken, verhard en verbreed. Deze weg ligt net buiten de zuidelijke rand van de oorspronkelijke terp. Aan deze weg is sindsdien de meeste, hoogst eenvoudige bebouwing tot stand gekomen.

Het eenbeukige zaalkerkje is in het midden van de 16de eeuw met hergebruik van ouder bouwmateriaal opgetrokken op de plaats van een voorgangster en werd in 1642 omklampt. Zij heeft een vijfzijdige koorsluiting. De zadeldaktoren is ingebouwd en verschillende keren op veel plaatsen met kleine steen gerepareerd en vernieuwd. Zo gebeurde dat in 1851. De toren is aan de noord- en zuidzijde met houten delen bekleed. Wellicht omdat de diepe nissen die op een van de historische portretten zijn te zien moeilijkheden veroorzaakten. In de toren hangen een mogelijk 14de-eeuwse klok en een klok uit 1404. De in 1973 gerestaureerde kerk bevat een preekstoel uit 1642, die overeenkomsten vertoont met die van Reitsum.

Lioessens is een dorp met een kleine terp in het oosten dat zich vooral in westelijke richting naar een splitsing van wegen heeft ontwikkeld. De tweelingdorpen Morra en Lioessens zijn sociaal en maatschappelijk aan elkaar gebonden, maar ze verschillen historisch, geografisch en stedenbouwkundig sterk. De landschappelijke ruimte tussen de dorpen, een afstand van ongeveer 500 meter, toont een opmerkelijke overgang van het lage weidegebied rond Morra in het zuiden naar het ruim een meter hoger liggende akkerbouwgebied rond Lioessens. De tot Dijkstervaart getemde kwelderslenk vormt er ongeveer de grens van.

Aan de westzijde van de Skyligerwei/Moarsterwei tussen de dorpen staat het gebouw van de halte 3e klasse (1909) van de Noord Friesche Lokaal Spoorweg. Het tracé, dat ruim na de sluiting van de spoorweg in 1935 nog als een halve maanboog ten noorden van Morra liep, is intussen wegverkaveld. Aan de andere zijde van de weg staan de fronten van kantoor en directeurswoning van de daarachter gelegen en in 1915 gestichte zuivelfabriek Dongeradelen. De fabriek is bij de vaart, de spoorweg en tussen de dorpen op een uitgelezen plek komen te liggen. De fabriek is in de loop van de 20ste eeuw verschillende malen vergroot, waardoor het complex verdicht is tot een boeiend, rommelig kluwen van bouwelementen. De directeurswoning en het kantoorfront kregen met zorg gestalte. De fabriek is in 1973 gesloten.

De oude dorpskerk is eenbeukig met een driezijdige koorsluiting. Op de westelijke partij staat een flinke houten toren uit 1827, toen de kerk ook van steunberen werd voorzien. In de westelijke torengevel zit tufstenen muurwerk uit de 12de eeuw verstopt. De 13de-eeuwse kerk is nog te beleven aan de noordzijde waar het muurwerk van kloostermoppen met lisenen en beschadigde tandlijst in het zicht is. Aan het einde van de 15de eeuw is de kerk verbreed en verhoogd in gotische vormen. De gereformeerde kerk is in 1927 naar ontwerp van Ane Nauta in expressionistische trant gebouwd aan de westelijke uitvalsweg.

Lippenhuizen is een streekdorp dat al in de Middeleeuwen is ontstaan – met toen de naam Kobunderhuzen – op een zandrug die van Gorredijk naar Hemrik en verder loopt. De nederzetting lag tussen de heide in het noorden en de venen in het zuiden. De kaart van Schotanus (begin van de 18de eeuw) laat de buurt van Lippenhuizen als gesloten bebouwing zien. Er lagen ten zuiden van het dorp ‘boekweiten ackers’ en verder venen. Ten noorden lag na een strookje cultuurland verder heide.

Twintig jaar later werd de Opsterlandse Compagnonsvaart gegraven waarop de turfwinning begon. Een herinnering is het verlaat bij Vosseburen, de tweede sluis in de vaart die in 1736 werd aangelegd. De sluis is in 1858 in steen vernieuwd, wat in 1902 nogmaals gebeurde. Met de uit omstreeks 1880 daterende sluiswachterswoning vormt het een fraai ensemble. In de Tegenwoordige Staat van Friesland stond in 1788 vermeld dat Lippenhuizen bestaat uit: ‘een dubbele buurt huizen aan den rydweg. De Noordelyke landen, waar eertyds de Kerk gestaan heeft, loopen tot aan ’t Konings Diept, en zyn gedeeltelyk bouwlanden, gelyk ook de Zuidelyke, dewyl het Veen onder dit Dorp vergraaven is.’

De huidige kerk staat aan De Buorren en is het resultaat van de herbouw in 1860 van de in 1743 op een verhoogd kerkhof gebouwde kerk. De 17de-eeuwse preekstoel dateert uit de oude kerk. De kerk heeft een driezijdige koorsluiting en een houten, met leien beklede geveltoren met naaldspits.

Ten noordwesten van het dorp staat aan de verbindingsweg met Beetsterzwaag, de Sweachsterwei, een uit omstreeks 1860 daterend tolhuis. Aan de oostzijde van De Buorren vormt de uit 1932 daterende watertoren het hoogtepunt van het dorp, een in expressionistische stijl gebouwd kloek bouwwerk. Bij de onderkant van de reservoir-ommanteling kraagt het metselwerk van de schacht in een dubbele beweging uit om de hoeken op te vangen. De vorm van de toren gaat dan over op een achtkantig systeem. De liggende vensters ontvingen op de hoeken gemetselde cilindertjes: art déco-ornamentiek.

Het terpdorp Loënga behoort tot de ‘Sneeker-Vijfga’ omdat het met Offingawier, Scharnegoutum, Goënga en Gauw de groep Wymbritseradeelster dorpen vormt die ten noorden van Sneek lagen. De laatste drie zijn dat nog steeds, maar in 1984 zijn Loënga en Offingawier bij Sneek gevoegd.

De ontsluiting was in vroeger eeuwen een eigen opvaart naar de Sneeker Oudvaart. Het dorpsgebied is vrij uitgestrekt geweest, maar nu is de fraaie herenboerderij Haubois zelfs ingebouwd geraakt aan de rand van de nieuwe stadswijk Pasveer van Sneek, genoemd naar de Loëngaster buurschap, waar buiten de grasdrogerij nauwelijks meer iets van resteert. Er staan verspreid in het land boerderijen waar de meeste Loëngasters wonen. De oude kern bestaat uit enkele woningen terzijde van het hoge kerkhof, de rest van de terp. Het vormt een oase van rust nabij de drukke stad Sneek. Het kerkhof heeft een dubbele haag en een zoom van bomen. De kerk die toegewijd was aan Sint-Nicolaas en in elk geval dateerde uit de vroege 14de eeuw, is in het midden van de 18de eeuw afgebroken. De kleine gemeenschap heeft een klokkenstoel opgericht om de kerkklok in op te hangen, die op gezette tijden te luiden en de doden naar hun graf te begeleiden. Het is een hoge klokkenstoel met een zadeldak gedekt met leien en versierd met aardige details in de topgeveltjes: makelaars en dakranden. De klok uit 1670 is door de bezetter meegenomen. In 1950 kon een nieuwe klok worden geluid, wat tegenwoordig tweemaal daags gebeurt.

De tekst op de klok luidt dan ook:

Myn wente stiet yn Loaijingea,
Myn lûd heard Snits oant Goaijingea.
Ik loovje hjir mei myn gebrom
It Fryske lân fol ear en rom.
Ik rop ta wurk,
ik rop ta rêst,
En hâld it leauen oan God fêst.

Op het kerkhof ligt onder anderen dominee Sipke Huismans begraven, de mede-oprichter van het Kristlik Frysk Selskip en een pleitbezorger van de Friese taal in de kerk.