Dijk en Wad bij Zwarte Haan, noordelijke van Sint-Jacobiparochie

Noard 5: woonhuis
Dicht bij het marktplein, aan de hoofdstraat van Workum ligt het pand Noard 5. De hoofdstraat van Workum bestaat uit twee huizenrijen aan weerszijden van de in 1875 gedempte Wijmerts, die in verbinding stond met de Zuiderzee. De bewonersgeschiedenis van het huis is niet verder bekend dan 1749. De gevelsteen geeft echter aan dat het in 1663 gebouwd is. In 1792 werd het huis verkocht aan Daniel Bonifatius de Haer,die sinds 1785 eigenaar van het buurpand Noard 3 was. Hij gebruikte Noard 5 als koetshuis, stal en knechtenwoning bij zijn woonhuis, hetgeen met een ingrijpende verbouwing gepaard ging. Tot 1933 was het pand in gebruik als koetshuis.
De gevel vertoont een merkwaardige combinatie van een trapgevel en een gevelindeling door middel van pilasters. De pilasters zijn zeer rijk gedecoreerd met gebeeldhouwde festoenen welke geleverd werden door een beeldhouwer uit Leeuwarden. In 1792 werden grote staldeuren in de gevel geplaatst die tijdens de restauratie van 1985 weer werden verwijderd. De middelste pilasters werden aangeheeld maar niet voorzien van beeldhouwwerk zodat het verschil tussen oud en nieuw zichtbaar is.

Duinkersoord 33: reddingboothuis
Het reddingboothuis van de Noord- en Zuid-Hollandsche Redding Maatschappij staat vlak voor de laatste duinenrij ten noorden van het dorp Oost-Vlieland. Vanaf de oprichting van de maatschappij in 1825 was er een reddingboot op Vlieland gestationeerd in een loods in het dorp. Bij alarm moest een soms vier uur durende tocht met slede en vier paarden naar het strand worden afgelegd. Hier kwam in 1894 (zie gevelsteen) verandering in door de bouw van een nieuwe loods.
Het gebouw is opgetrokken in baksteen onder een ver overstekend zadeldak met Friese pannen. De voor- en achtergevel bezitten dubbele deuren onder een brede toog in twee kleuren metselwerk met daarboven een band die bedoeld was voor een gevelopschrift en een achthoekig bovenlicht. De daklijst is aan alle zijden voorzien van een zaagtand hetgeen, in combinatie met het overstekende dak, aan het geheel een chaletachtig voorkomen verschaft.
Het interieur was één grote ruimte. Een paar houten wanden scheidden de kleedruimte en het toilet voor de bemanning af. Een zolder boven de loods was voor de opslag van materialen. Tegenwoordig is er een kunstenaarsatelier en woning in gevestigd.

Dorpsstraat 99: woonhuis
Dit in 1575 gebouwde huis werd in 1596 overgedragen aan de Admiraliteiten van Amsterdam en het Noorderkwartier. Volgens overlevering verbleven beroemde zeehelden als Maarten Harpertsz en Cornelis Tromp hier wanneer de oorlogsvloot aan de rede van Vlieland voor anker lag. Door de aanleg van het Noord-Hollands kanaal en de stichting van Den Helder als marinebasis verloor Vlieland haar betekenis voor de scheepvaart. In 1830 werd het ‘Landshuis' dan ook door de marine afgestoten en in gebruik genomen als woonhuis.
In 1896 brak een nieuwe episode aan toen de schilderes Betzy Berg, leerlinge van de zeeschilder H.W. Mesdag, het huis betrok en omdoopte in ‘Tromp's Huys'. In de tuin liet zij een atelier bouwen met uitzicht op zee. Na haar dood in 1922 werd het een woonhuismuseum waar men haar werk kon bewonderen. De collectie is tegenwoordig uitgebreid met historische voorwerpen en maritieme kaarten. In 2001 droeg de gemeente Vlieland het Tromp's Huys over aan Vereniging Hendrick de Keyser, samen met het voormalig Raadhuis (Dorpsstraat 148) en de reddingbootschuur (Duinkersoord 33).
Het gebouw had al in de 17de eeuw een behoorlijke omvang gezien het feit dat er drie stookplaatsen waren. Bij de restauratie van 1958 werd, ten behoeve van de museale functie, de tussenkamer voorzien van tegeltableau's, een hangschouw en een bedsteewand. De voorkamer bezit een zeer fraaie wandbetimmering met pilasters en alkoofnis voor een bed.

Dorpsstraat 148: raadhuis
In 1855 werd het oude raadhuis uit 1598 vervangen door een nieuw gebouwtje. Van een welvarende gemeenschap van 4000 personen in de zeventiende eeuw, waren er in de negentiende eeuw slechts 500 inwoners over. Vlieland had toen zijn betekenis voor de internationale scheepvaart verloren door verzanding van het zeegat en de aanleg van het Noord-Hollands kanaal. Twee gevelstenen herinneren aan het oude raadhuis: een jaartalsteen (1598) en het gemeentewapen (een loodsboot in volle zee).
Het nieuwe raadhuis kreeg een dwarsgeplaatst schilddak, hoekschoorstenen en een klokkentoren afgedekt met een markante houten pet. Links van de entree bevond zich de burgemeesterskamer en rechts de raadzaal. In 1899 werd pal naast het raadhuis een dorpsschool gebouwd die inwendig met het raadhuis werd verbonden.
In 2004 werd de binnenzijde van het gebouw geheel gerestaureerd en de raadzaal, die nog steeds dienst doet als trouwlocatie, zoveel mogelijk teruggebracht naar de oorspronkelijke toestand. De witmarmeren schouw was bewaard en lag gedemonteerd op zolder.

Vallaat 22: woonhuis
De geschiedenis van Vallaat 22 is 260 jaar verbonden geweest met de familie Kingma. De Makkumer schipper, reder, fabrikant en koopman Hylke Jans Kingma legde de basis van diverse bedrijven en het familievermogen. In 1748 bouwde hij het huis aan de Vallaat, waarschijnlijk met behoud van delen van een zeventiende eeuws woonhuis. Het huis kreeg een getrapte halsgevel met sierlijke ornamenten in natuursteen, in een ‘Friese variant' van de toen achttiende eeuwse Lodewijk XIV-stijl. Op de zolder van het huis werd een zeilmakerij ingericht, die later verplaatst werd naar een pakhuis. In 1773 en 1839 volgden ingrijpende verbouwingen van het huis en interieur.
Het huis werd bewoond door diverse generaties Kingma, tot het in 1951 overging naar Kingma's Bank. De bank, opgericht in 1869 als ‘kassierbureau van de Gebroeders Kingma', verbond het huis met buurpand Vallaat 20. Ook Vallaat 18 behoorde tot de firma. In 1952-1953 werd een restauratie en verbouwing uitgevoerd. Er werden historische bouwfragmenten, waaronder een 18de-eeuwse bedstedewand met porseleinkast, uit andere huizen ingebracht en het pand werd ingericht als deftig bankkantoor. Midden in Vallaat 22 werd een brandvrije bankruimte gebouwd en in de kelder kwam een betonnen kluis. De bank bleef in het huis gevestigd tot 1986 toen het in gebruik werd genomen als bestuurshuis van de Stichting Monumenten Makkum.
Eind 2009 kwam het huis in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser. Een restauratie is in voorbereiding. De betonnen kluis en de bankruimte in het huis zorgen voor bouwkundige problemen. Zo rusten de eeuwenoude balklagen op de zware kluis die het huis doet zakken. Ook is het houtwerk van de balklagen aangetast.

Turfmarkt 5: woonhuis
In de dorpskern van Makkum staat, tegenover de oude waag, het pand Turfmarkt 5. Het huis heeft een rijk behandelde lijstgevel uit het midden van de negentiende eeuw. Typisch voor Friesland is het driehoekige dakschild aan de voorzijde, dat wordt bekroond door een gemetselde schoorsteen. Achter de ngentiende eeuwse voorgevel gaat een zeventiende eeuws huis schuil.
Het pand werd gebouwd in 1669 en in 1699 gekocht door Freerk Jansz Tichelaar en zijn vrouw Jouwer Ymes Kalkbrander. Zij legden hier de basis voor de beroemde Makkummer aardewerk- en tegelfabriek van Tichelaar. De wanden werden in de loop der tijd door de Tichelaars voorzien van geschilderde tegeltableaus en decortegels uit eigen bedrijf, uit verschillende perioden. Hierdoor groeide het huis uit tot één van de rijkst betegelde woonhuisinterieurs van Nederland.
In de achttiende eeuw werd het bedrijf uitgebreid door het buurhuis, Turfmarkt 7, erbij te kopen. Aanvankelijk was dit het magazijn voor lood en tin, stoffen die gebruikt werden voor het kleuren van de tegels. Gaandeweg werd de feitelijke productie overgebracht naar een fabrieksterrein in Makkum. Nadat de huizen waren losgekocht van het bedrijf werden ze begin jaren '90 geheel gerestaureerd in opdracht van dhr P.J. Tichelaar.

Sint Jacobstraat 13: woonhuis met winkel
Dit monumentale huis aan een van de voornaamste straten van Leeuwarden werd in 1638 gebouwd voor de boekdrukker Dirck Albertsz uit Deventer. In het fries boven de winkelpui staan voorstellingen van het boekmakersambacht.
In 1705 werd het huis gekocht door Hendrick Frieswijck, vanaf 1722 burgemeester van Leeuwarden. Hij bracht zijn wapenschild aan boven de ingang en liet het huis inwendig verfraaien tot een van de deftigste huizen van de stad, wat nog is af te lezen aan het fraaie portaal tussen hal en gang. Vanaf het midden van de 19de eeuw was een bakkerij in het pand gevestigd en was het huis weer een bedrijfspand.
De rijk gedetailleerde gevel is verwant aan gevels in Amsterdam, Hoorn en Enkhuizen van omstreeks 1620 in de late renaissancestijl, de stijl van de stadsbouwmeester Hendrick de Keyser. Karakteristiek zijn de gekoppelde bogen gedragen door enkele en dubbele pilasters en de beeldhouwwerkjes in de boogvelden boven de vensters.

Grote Hoogstraat 14: woonhuis 'De Fette Os'
In de zestiende eeuw vestigden zich voornamelijk middenstanders in deze straat, waaronder veel vleeshouwers die hun waar verhandelden in het nabijgelegen vleeshuis aan de Eewal. Volgens het stadsarchief stond in 1586 op deze plek een bedrijfsruimte van een vleeshouwer en ook in 1703 woonde hier een slager. Het bouwjaar 1664 laat onvermeld welke persoon het huis bewoonde, maar aannemelijk is dat het ook toen een vleeshouwer was. Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw woonden er voornamelijk bakkers, waarna het in de negentiende eeuw door verschillende beroepsgroepen werd gebruikt.
Op de begane grond was de kamer door een insteekvloer plaatselijk verdeeld in twee lagen. Daardoor had het achterhuis twee niveaus. Tegen de achtergevel lagen boven elkaar twee stookplaatsen. In het voorhuis was aan de linkerzijde een kleine zijkamer afgescheiden met een hangkamertje. Hier zat een extra venster, waarvan de geblokte ontlastingsboog bewaard is gebleven. De tussenwand bestond uit een rijk gedecoreerde bedsteewand die bij de restauratie als kolenhok op zolder werd aangetroffen en weer is teruggeplaatst.

Eegracht 31: woonhuis
Dit huis aan de Eegracht werd in 1669 gebouwd als woonhuis. Over het gebruik is pas vanaf de 19de eeuw iets terug te vinden. In die tijd was de landbouwer Hartman Dirks Talsma eigenaar. Links van het huis is een gang, die toegang geeft tot een achterterrein, dat in die tijd in gebruik is geweest als boomgaard.
In 1886 werd het huis verkocht aan de Algemene Armvoogdij van IJlst, die in een grote schuur tegen de achtergevel vier armenhuizen inrichtte. Het huis zelf was in gebruik als opzichterswoning en gemeenschappelijke keuken. Toen het pand in 1919 in handen kwam van Vereniging Hendrick de Keyser waren er maar liefts zeven armenwoningen in het pand.

Noorderhaven 106: pakhuis
Dit pand in renaissance-stijl werd in 1657 gebouwd als pakhuis. Aan weerszijden van de ramen op de eerste verdieping bevinden zich gevelstenen met voorstellingen van Venus (godin van de liefde, Ceres (godin van de akkerbouw), Bacchus (god van de wijn) en Fortuna (godin van het toeval, zowel geluk als ongeluk). Het pand werd al in 1930 verworven door Vereniging Hendrick de Keyser en werd in 1978 gerestaureerd.

Zuiderhaven 2: woonhuis
Dit oude huis ligt op de hoek van de Zuiderhaven en het Havenplein. Het is gebouwd op de plaats van het ‘Blokhuis', een voormalige dwangburcht, gebouwd rond 1500 om de haven te beschermen tegen aanvallen van buiten af. Na de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel gesloopt en ontstond op deze plaats een nieuwe wijk, de 'Zuider-Nieuwstad'.
De kern van het huidige huis dateert van omstreeks 1600. In 1716 was de gehele bebouwing op deze hoek in handen van Reinier Fontein. Hij bezat hier vijf luxe huizen voor de verhuur. Het huis werd omstreeks 1730 verbouwd en uitgebreid. De gevel kreeg een ouderwetse tweede trapgevel, maar ook een voordeur met zijlichten en stoephek in de voor die tijd moderne Lodewijk XIV stijl. Later in de achttiende eeuw werd het huis verder verfraaid. Het was in 1751 aangekocht door de huurder Johannes Dronrijp. De hoekkamer met de vensters op de Zuiderhaven en het Havenplein is vermoedelijk door hem voorzien van een marmeren schoorsteenmantel in Rococo stijl. Tijdens de restauratie van 1961 werd achter het behang een schilderstuk met een Italiaans landschap teruggevonden. Onder de hoekkamer bevindt zich een grote betegelde kelderkeuken met een houten bedsteewand.

Voorstraat 61: woonhuis met winkel
Dit pand in renaissance-stijl werd in 1657 gebouwd als woonhuis met winkel. Het heeft een trapgevel met waterlijsten en geblokte ontlastingsbogen. Het werd in 1955 verworven door vereniging Hendrick de Keyzer en tie jaar later gerestaureerd.

Havenplein 28: woonhuis
Het huis aan het Havenplein grenst aan de zijgevel van Zuiderhaven 2. Lange tijd kenden beide panden één eigenaar. Tot een algehele uitbreiding en verbouwing van het huis aan de Zuiderhaven in 1730, was het huis aan het Havenplein het belangrijkste perceel. In 1768 werden de huizen van elkaar losgemaakt en vermeldt het belastingkohier de Admiraliteit als eigenaar van het pand. Het huis bevatte '`t Comptoir van de Convooijen en Licenten' en bleef tegelijk bewoond. Vanaf 1832 fungeerde het als douanekantoor. In 1964 kwam het huis in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser.
De gepleisterde lijstgevel met hardstenen stoep dateert uit de tijd dat het pand dienst deed als belastingkantoor. Hierachter staat een dwarshuis met verdieping. Onder de balklaag zijn tegen de achtergevel een drietal consoles bewaard, die duiden op een datering in de eerste helft van de zeventiende eeuw.

Havenplein 14: woonhuis
Waarschijnlijk is de kern van dit huis 17de-eeuws. De huidige gevel dateert echter van 1728 en moet gebouwd zijn door Hendrik Coops van der Woude. Hij was kapitein op het transportjacht van de admiraliteit. Vermoedelijk stelt het zeilschip dat afgebeeld staat in de gebeeldhouwde cartouche op de gevel dit schip voor. De decoraties zijn een vroeg voorbeeld van de Lodewijk XIV-stijl in Friesland.
Het huis bestaat uit twee delen, die waarschijnlijk niet gelijktijdig zijn opgetrokken. Het voorgedeelte is vermoedelijk in de zeventiende eeuw gebouwd als dwarshuis met een zijkap. In 1728 werd dit bouwdeel voorzien van een nieuwe voorgevel en verder naar achter uitgebouwd. De achtergevel kreeg een hoge kap met puntgevel.
In de negentiende eeuw was het huis in gebruik als huurhuis voor vier gezinnen. Het kwam in 1963 in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser. Tijdens de restauratie van 1970 werden de empire vensters vervangen door vensters met een kleinere, achttiende eeuwse, roedeverdeling.

Rijksstraatweg 24: woonhuis Abe Bonnema
Het woonhuis van architect Abe Bonnema behoort tot de meest opmerkelijke voorbeelden van de naoorlogse villabouw in Nederland. Het ontwerp zette een belangrijke stap in de Nederlandse functionalistische traditie, voortbouwend op de avant-gardistische experimenten van het Nieuwe Bouwen van architecten als Gerrit Rietveld en Jan Duiker.
Tot de innovaties die zijn toegepast, behoren de thermische isolatie, een gevelbekleding van onbehandeld redwood en een stalen draagconstructie. Op ontnuchterend eenvoudige wijze zette Bonnema zeven stalen spanten op gelijke afstand naast elkaar, legde er vloeren en een dak van beton op en plaatste binnen dat geheel een gemetselde kern. Hiermee creëerde hij een flexibel indeelbaar woonblok.

Raadhuisplein 13: woonhuis
Dit huis is het kleinste huis aan het Raadhuisplein in Franeker. Doordat het pand Voorstraat 6 ver naar achteren doorloopt heeft het geen eigen erf.
Het pand heeft een bijzondere klokgevel met een gebroken fronton met een vrouwenbuste. De gevel is geïnspireerd op de Lodewijk XIV stijl. De gebeeldhouwde cartouche vermeldt het jaartal 1734 en de initialen C.G.M. Vermoedelijk verwijzen deze naar de toenmalige bewoonster, de weduwe van Ate Pieters Wijnia.
Het huis werd vooral bewoond door middenstanders. In 1969 bevond het huis zich in een dermate vervallen staat dat tijdens de restauratie de voorgevel grotendeels gereconstrueerd moest worden. Als uitgangspunt voor de reconstructie werd de 18de-eeuwse situatie genomen.

Eise Eisingastraat 2: woonhuis
In 1745 werd door Pieter Adema, een koopman in koloniale waren, een huis gekocht tegenover het stadhuis. Adema bouwde bij wijze van geldbelegging en gebruikte het pand voor de verhuur. Het was een deftig huis wat onder andere blijkt uit de huurders waaronder diverse hoogleraren van de Franeker Universiteit.
In de negentiende eeuw werd de koffiebranderij van de firma Van Balen er gevestigd. Het voorhuis werd in gebruik genomen als winkel en de branderij werd ondergebracht in een werkplaats van de sterrenkundige Eise Eisinga op het achterterrein.
In 1895 liet Sybren Gerrits van Balen zijn huis verbouwen. Er werd een winkelpui in Neorenaissance-stijl gebouwd en het bovengedeelte van de gevel werd opnieuw opgetrokken waarbij de oorspronkelijke klauwstukken en bekroning in Lodewijk XIV-stijl werden hergebruikt. Het vrijstaande achterhuis met verdieping werd toen verbouwd tot een grote salon in de vorm van een verlengde achthoek met koofplafond en erker met openslaande deuren. Het Neorenaissance ontwerp is van de architect N.J. Adema die 15 jaar later het ontwerp leverde voor het winkelinterieur. De winkel is uitgevoerd in een zeer rijke Art Nouveau-stijl met hardhouten kastenwanden, toonbanken voorzien van koperornamenten en kleurrijke tegeltableaus.
De firma bleef tot 1977 een familiebedrijf in koffie en thee welke onder eigen merknaam werden geëxporteerd. In 1985 kocht Vereniging Hendrick de Keyser het huis en een groot gedeelte van het erf. Sinds 2007 is het pand samengevoegd met het ernaast gelegen Koninklijk Eise Eisinga Planetarium.

Tsjerkebuorren 12: woonhuis
Dit pand in neoclassicistische stijl werd in de eerste helft van de achttiende eeuw gebouwd als notariswoning. Later was er een bakkerij gevestigd. Het is het geboortehuis van de schilder Laurens Alma Tadema.

Keppelstraat 40: Kollumer Veerhuis
Dit huis, tot het eind van de 19de eeuw gelegen aan de rand van Dokkum dicht bij de stadswal en de Woudpoort, was het eerste huis dat men zag wanneer men de stad binnenkwam. Het staat van ouds bekend als het ‘Kollumer Veerhuis', een wachtlokaal met logement en stalling bij de aanlegplaats van de veerdiensten met de dorpen in de omgeving. De functie van herberg en koffiehuis lijkt echter niet verder terug te gaan dan het tweede kwart van de 19de eeuw.
Het huis dat een gemetselde trapgevel heeft dateert vermoedelijk uit het midden van de 17de eeuw. Omstreeks 1800 was het het woonhuis van Jan Suiderbaan, 'advocaat voor den Hove van Vriesland te Dokkum'. In 1832 was het eigendom van Jetze de Vries. Het werd toen verhuurd aan de weduwe Sijke Gerrits Hofman die er een koffiehuis dreef. Achter het huis lag een grote wagenloods met stal. Toen het huis in 1963 verworven werd door Vereniging Hendrick de Keyser bevatte het huis nog steeds een koffiehuis met bovenwoning.

Van Swinderenstraat 7: woonhuis
Van Swinderenstraat 7 was het stamhuis van de familie Poppe. Het werd in 1789 gebouwd op de plek van een ouder huis dat al sinds 1727 in bezit was van deze familie. Dat de familie Poppe rijk geworden is van de boterhandel is terug te zien in het familiewapen aan de rijk gedecoreerde gevel met Lodewijk XV elementen. Het wapen bevat een koe, botervaatjes en botergoot en het botermerk van de familie met drie geschakelde driehoeken. Opvallend aan de gevel is het grote aantal rozetvormige ankers. Deze waren nodig om de lichte gevel goed aan het huis vast te zetten. In het huis zijn veel 18de-eeuwse elementen bewaard gebleven. Ook de indeling van het huis is nog grotendeels 18de-eeuws.

Raadhuisstraat 11: woonhuis
Boterkoopman Hans Ygrams bouwde dit huis in 1793 op de plek van een ouder huis. Het pand is voorzien van een fraaie klokgevel met gebeeldhouwde aanzetstukken en topafdekking. Het familiewapen met daarin een afbeelding van botertonnen refereert aan de boterhandel. De voordeur heeft een fraai gesneden bovenlicht. Voor het huis ligt een oude hardstenen stoep met stoeppalen en smeedijzeren kettingen.
De indeling van het huis wordt gekenmerkt door niveauverschillen. Het lange woonhuis is in de lengte ingedeeld in drie compartimenten. Deze indeling kwam vaak voor in lange woonhuizen in Friesland.

Weaze 30: woonhuis
Aldeboarn was vroeger een belangrijk plaatsje dat leefde van scheepvaart en visserij. In de achttiende eeuw zorgden de veenafgravingen voor werk. De bebouwing langs de Boarn, een oude waterloop die in de middeleeuwen in open verbinding stond met de zee, draagt een enigszins stedelijk karakter.
Weaze 30 werd in 1760-1762 gebouwd voor Klaas Teunis de Jong, veenbaas te Gersloot, en Marijke Klazes, zijn echtgenote. Het huis kreeg een klokgevel met gebeeldhouwde aanzetstukken en topafdekking. Van 1956 tot zijn overlijden in 1972 woonde de Friese componist Paulus Folkertsma in het huis.
Doordat van de oorspronkelijke inrichting veel bewaard is, geeft het huis een uitstekend beeld van het Friese woonhuis in de achttiende eeuw. Zo zijn de houten vloeren en grenen balken bewaard, evenals de aankleding met houten schouwtjes, bedsteewanden en tegellambrizeringen. De opkamer heeft prachtige tegeltableaus met voorstellingen van de vier seizoenen, met verwijzingen naar het beroep van de bouwheer. In de kamer is ook een oude kastenwand die mogelijk de administratie van de veenbaas bevatte.

Harlingen, Stationsweg 6: spoorwegstation

Dit station van de Staatsspoorwegen was het eerste station dat in Friesland werd gebouwd, en wel in 1863. De spoorweg moest de zeehaven verbinden met Oost Europa waardoor Harlingen een schakel zou worden in het internationale verkeer over land en over zee.

Het station der 3de Klasse in eclectische trant is geheel gepleisterd. Het bestaat uit een hoofdgebouw met een middendeel van twee bouwlagen met schilddaken en langgerekte lage zijvleugels. Aan de spoorzijde overdekt een luifel op gietijzeren zuilen het perron.

Zwaagwesteinde, Voorstraat 35-37: confectieatelier en woonhuis met kantoor

Zwaagwesteinde is onder meer bekend vanwege de vele rondtrekkende handelslieden die daar vroeger woonden. Sommige bedrijfjes wisten uit te groeien tot belangrijke ondernemingen, zoals bijvoorbeeld de door de heren Baarsma in 1906 opgerichte 'N.V. Handelsvereeniging v/h R. Baarsma'. Deze firma liet aan de Voorstraat een aantal markante bedrijfspanden bouwen. In 1911 verrees het hoofdgebouw met magazijn. In 1927 werden door A. Pijkstra uit Leeuwarden ontwerpen gemaakt voor een confectieatelier en een woonhuis met kantoor. Op de foto is links het woonhuis met kantoor afgebeeld, terwijl rechts een klein deel van het langgerekte atelier zichtbaar is.

De fabricage van confectie was in 1921 in het klein gestart. Reeds voor de Tweede Wereldoorlog was deze branche uitgegroeid tot 'een electrisch gedreven fabriek van groot formaat, welke tot de best ingerichte van het Noorden des lands wordt gerekend'.

Workum, bij Noord 175: monument

Het anonieme graf van de belangrijkste weldoeners van de katholieke kerk te Workum wordt gesierd met een neogotisch monument. Onder het gietijzeren baldakijn, samengesteld uit architectonische elementen, staan twee heiligenbeelden. Het zijn de patroonheiligen Bernardus en Cecilia van de kinderloze echtelieden Bernardus Fluitman en Sytske Fluitman-Ydema. De beelden zijn afkomstig uit de ijzergieterij van A. van Aerschot in het Belgische Herentals.

Wommels, Terp: Oranjelinde en bank

Ter gelegenheid van de kroning van prinses Wilhelmina in 1898 werd in het plantsoen bij de kerk een lindeboom geplant. De jonge aanplant werd beschermd door een gietijzeren hekwerk van de 'Doetinchemse IJzergieterij', waarop medaillons zijn aangebracht met een jeugdportret en profil van Wilhelmina, alsmede een gekroonde banderol met het opschrift Koningin Wilhelminaboom 1898. In 1937 liet de Vereniging Dorpsbelang aan de straatzijde een rustbank metselen.

Wolvega, Domeinenweg: spoorbrug

De spoorlijn van de voormalige staatsspoorwegen kruist even ten zuiden van Wolvega het riviertje de Linde. Hierover ligt de enige vaste oeververbinding van de spoorwegen in Friesland, alle overige zijn beweegbare bruggen (geweest). De constructie van de dubbelspoorsbrug dateert uit 1923-1924 en bestaat uit geklonken vakwerkliggers met een overspanning van ongeveer 25 meter.

De normalisering van de Linde in de periode 1922-1927 werd ter plaatse aangepast aan de situering van de oude brug. De NS was niet bereid de brug te verplaatsen, maar wilde deze slechts vervangen. Het constructiebedrijf Kloos uit Kinderdijk voerde het werk uit.

Welsryp, bij Heechhout 1: betonnen hooghout

Hooghouten zijn oorspronkelijk, zoals het woord zelf min of meer aangeeft, hoge houten bruggetjes. Het zijn vaste voetgangersbruggen met aan beide zijden trappen. Het brugdek ligt hoog boven het water om de hoogopgetaste schepen ongehinderd doorgang te verlenen.

De voetgangersbrug bij Welsryp is omstreeks 1930 over de Franekervaart geslagen en verbindt het dorp met het nabijgelegen buurschap Heechhout, dat is genoemd naar het hooghout. Het bouwmateriaal is eigentijds, namelijk beton, maar de vormgeving van de brug is ontleend aan de houten voorganger.

Witmarsum, P. Mulierlaan 4: electriciteitsfabriek

Buiten Witmarsum werd in 1911 door de 'Coöperatieve Vereeniging voor Electrische Verlichting' een opwekkingsfabriek gesticht voor het verzorgingsgebied Witmarsum, Pingjum, Arum en later ook Achlum.
De centrale werd in 1919 buiten gebruik gesteld nadat het gebied was aangesloten op het net van het PEB, maar functioneerde daarna nog als laagspannings-distributiebedrijf. Op het terrein staat nog een oude electrische straatlantaarn.

Wierum, Haadstrjitte 17: gereformeerde kerk

De Afgescheidenen van het vissersdorp Wierum aan de Friese noordkust, realiseerden in 1875 een eigen kerkgebouw. Door de ligging ver achter de rooilijn, de eenvoudige hoofdvorm en de geringe hoogte valt het gebouw nauwelijks op tussen de omringende bebouwing. Aan de ramen is te zien dat het hier een kerk betreft.
Op de gedenksteen boven de toegangsdeur staat het opschrift: `samuel nam nu eenen steen en stelde dien tusschen Mizpa en tusschen Sen en hij noemde diens naam Eben Haëzer ... 1875'. De tekst geeft blijk van het toenmalige gevoel voor de reikwijdte van de Afscheiding door deze in het perspectief te plaatsen van de tijd van de bijbelse richter Samuel, die na een overwinning van de Israëlieten op de Filistijnen een gedenkteken oprichtte. Indien men de kerk als synoniem beschouwt voor de steen, dan is er weinig fantasie voor nodig om te beseffen wie de Afgescheidenen als de Filistijnen beschouwden.

West-Terschelling, Haven: roeireddingboothuis

Het reddingstation van West-Terschelling werd opgericht in 1824. Het boothuis uit 1904 was oorspronkelijk in het water van De Kom bij de haven opgetimmerd. De chalet-achtige behuizing heeft een levendige gevelindeling met stijlen en regels, met daartussen horizontaal, vertikaal of diagonaal geplaatste houtpanelen.

De stationering van de motorreddingboot 'Brandaris' maakte het oude onderkomen overbodig. Het werd verplaatst en doet thans dienst als verenigingsgebouw van de duikvereniging van het eiland

Bildtdijken

De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep.

Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied.

Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond.

De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Westergeest, E. Meinertswei 31: stjelpboerderij

'De Greidpôlle', een relatief recente stjelp, werd in 1935 gebouwd naar ontwerp van architect S. van der Molen uit Visvliet. De bouwstijl is typerend voor de jaren dertig. De prominente bouwonderdelen, zoals de erkers in de voorgevels, die tot in de zijgevels doorlopen, worden als decoratieve onderdelen gebruikt, net als het verfijnde metselwerk. Het dak op het voorhuis is gedekt met geglazuurde pannen, het dak op de schuur met riet. Dit alles resulteert in een imposante en stijlvolle bouwmassa.

Wergea, Kerkbuurt: toegangshek

De algemene begraafplaats te Wergea werd in 1870 gesticht. Op de dam over de omgrachting verrees een toegangshek met in sierlijke letters het opschrift: 'Gedenkt te sterven'. De hekstijlen vormen een staalkaart van de funeraire symboliek: een uil in een lauwerkrans, een gevleugelde zandloper, gekruiste zeisen, een staartbijtende slang en dovende fakkels.

Het hekwerk lijkt direct ontleend aan de modelboeken van de firma L.I. Enthoven & Co. uit Den Haag, zodat kan worden aangenomen dat het hekwerk uit de Pletterij Den Haag afkomstig is.

Waaxens, Tjessenswei 8: pastorie

Ook voor deze pastorie in een klein dorp in het noorden van Friesland, heeft de ontwerper zijn best gedaan om mooi werk te leveren. Aannemer J. Faber uit Lioessens heeft in 1894 de pastorie gebouwd in traditionele stijl, volgens het ontwerp van G.A. van der Meulen, timmerman-molenaar uit Leeuwarden.

De decoratieve elementen zijn aan de neo-renaissancestijl ontleend. De hele voorgevel is een aaneenvoeging van siermotieven: rusticablokken, diepreliëf, diamantkoppen, een panelen-fries, mozaiek-trommelvelden, putti en dergelijke.

Bildtdijken

De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep.

Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied.

Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond.

De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Terwispel, De Streek 25: hervormde kerk

'Anno 1864 .. . is de oude kerk te dezer plaatse afgebroken en dit gebouw gesticht . . .', vermeldt de gedenksteen boven de westelijke toegangsdeur. Het werk werd uitgevoerd door de timmerlieden Van der Sluis, Posthuma en Egbert Roel Kuiper. Het ontwerp is in grote lijnen gebaseerd op de tradionele kerkarchitectuur. Op 11 december, exact een half jaar na de eerste steenlegging, werd de kerk ingewijd.

De zaalkerk is vier traveeën diep, heeft een driezijdige koorsluiting en een vrijwel omsloten torenlichaam. De inrichting is contemporain en bestaat uit een bankenplan geschilderd in een houtimitatie en een zwart gebeitste preekstoel met versierd klankbord. Op de galerij staat een orgel uit 1885 van L. van Dam te Leeuwarden.

Terherne, Buorren 35: doopsgezinde kerk

Met hooggestemde verwachting over een toename van het aantal lidmaten werd aan de architect A. Breunissen Troost, die tevens directeur was van de gasfabriek te Sneek, de opdracht gegeven om een nieuwe doopsgezinde vermaning met bijbehorende kosterswoning te ontwerpen. De kerk werd in 1864-1865 gebouwd in een eclectische trant, waarin door de toepassing van de Tudorbogen invloed van de Engelse gotiek valt te ontdekken.

De doopsgezinde voorganger H.G. Dornseiffer liet, ten behoeve van de vele schipperlidmaten, onder de kerk een kelder aanbrengen waarin zij hun aardappelen konden opslaan zolang zij onderweg waren. Ter ere van zijn inspanning voor het onderwijs aan schipperskinderen is in 1922 een monumentje voor hem opgericht, dat te vinden is op het gazon buiten het hekwerk van de kerk.