Balk
Balk is fan oarsprong in streekdoarp oan it wetter dat him ta in komdoarp mei in wat stedsk karakter ûntwikkele hat, in soarte flekke. It is frij sekuer om 1300 hinne begûn by de brêge oer de Luts yn it belangrike lânpaad fan Wikel nei Harich.
Fanwege de suvel groeide Balk. Fan de 15e oant de 18e ieu wienen Balk en Sleat de sintrums fan de bûterhannel foar de hiele Súdwesthoeke. De krusing waard it brânpunt; dêr wei krige de bebouwing oan beide kanten fan de Luts stâl. Mei namme nei it súdwesten ta wreide de bebouwing him behoarlik út. De sintrale posysje krige yn 1615 op it skarnier fan de delsetting, by de brêge oansluting mei in fraai riedhûs yn renêssânsestyl. It histoaryske sintrum fan Balk is oanwiisd ta beskerme doarpsgesicht.
Fan de twadde helte fan de 19e ieu ôf wreide it doarp him út by de wegen nei Wikel en Harich lâns, wêrtroch ‘t Balk de foarm krige fan in bajonet. Nei de oarloch binne flinke wenwiken oanlein oan de noard-, mar foaral oan de súdkant. It riedhûs op de hoeke fan de Dubbelstraat hat in hichte fan twa folsleine ferdjippings. It krige in elegante dakruter mei liedklok en oerwurken en oan de Dubbelstraatkant in heech tagongsbordes mei liuwen mei skylden. It meast opfallende oan dit represintative gebou binne de ankers mei safolle krollige fersierings, dat de stichtingsdatum yn 1615 amper mear te lêzen is. Op de oare hoeke fan de Dubbelstraat, tsjin it riedhûs oer, stiet it yn 1878 boude postkantoar yn eklektyske foarmen en in ôfrûne hoeke, einliks in Ljouwerter spesjaliteit. Arsjitekt wie dan ek Jacob Douma út Ljouwert. It gebou is yn 1989 restaurearre en fiif jier neitiid makke it diel út fan it gemeentehûs. Foar it riedhûs stiet oan de Luts in byldsje fan de dichter Herman Gorter, dy ‘t him oan ’e ein fan de 19e ieu by it skriuwen fan syn ferneamde gedicht “Mei” ynspirearje liet troch Balk.
Oan de Luts bleau alles wat lytsskalich omdat dêr net safolle huzen en bedriuwsgebouwen kommen binne mei mear as ien folsleine ferdjipping. Útsûnderings binne bgl. twa deftige wenhuzen mei ynswinkte halsgevels, skean tsjin mekoar oer oan de Luts. Beide wurde se treflik beheard troch de feriening Hendrick de Keyser. Oan wjerskanten fan it wetter is in keur oan fersoarge pânen út alderhande stylperioaden te finen.
De herfoarme tsjerke út 1728 past moai yn it strjittebyld fan de sletten bebouwing, mar falt op troch syn grutte omfang en mei it tuorke op de foargevel. Neffens it brânskildere rút is de bou fan de tsjerke begelaat troch master timmerman Roelof Saegman. Oan de oare kant stiet it yn 1852 boude meniste tsjerkje en fierder nei it westen ta de roomsk katolike Sint Ludgerustsjerke, in neo-goatyske, trijebeukige basilikale tsjerke mei in hege toer, boud yn 1883 nei in ûntwerp fan Alfred Tepe. Yn ‘e tsjerke binne skilderings fan Johannes Ydema en it grutte alter komt út de sloopte Michaëlskerk yn Swol.
Om 1925 hinne is yn it midden fan Balk in smelle izeren flapbrêge foar fuotgongers oer de Luts lein, dy ‘t yn 1994 fernijd is. Yn it westen leit in like âlde izeren flapbrêge mei fakwurk, dy’t de Erasmusstraat en de Wilhelminastraat mei elkoar ferbynt.
Der stiet op ‘e hoeke fan de Van Swinderenstraat in hotelkafee mei in pei fan om-ende-by 1900, dêr ‘t yn de bôgetrommels boppe de ruten mei tegeltablo’s yn de sjarmante Jugendstil de namme: Garage-, Stalhouderij-Hotel Teernstra te lêzen is.
Oan de oare kant fan it âlde Balk is oan it begjin fan de Dubbelstraat ek noch in aardich etablissemint fan likernôch 1890. Oan de Lytse Side yn it noarden riist in stoere eardere “coöperatieve veevoederfabriek De Volharding” op. De Volharding datearret út ein19e ieu en dêrnjonken stiet in direkteurswenning yn eklektyske styl. De suvelfabryk yn it westen is koartlyn tichtgien. Nije bedriuwichheid fynt men oan de westkant fan Balk.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
