Eanjum komme we yn de boarnen foar it earst tsjin healwei de 10e ieu. It is in âld terpdoarp yn de noardeastlike hoeke fan Fryslân. De terp is al in pear ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien op in kwelderwâl en útgroeid fan in rûne radiale terp oan ‘t in flink doarp, wat te ûnderfinen is oan de ticht beboude strjitten Tsjerkepaed en Foarstrjitte en sydstrjitten.

Eanjum wie in foarnaam plak en oant de splitsing fan de Dongeradielen ta it haadplak fan de gritenij. De measte grietmannen wennen op de yn 1831 sloopte Holdingastate, in kastieleftich bouwurk. No stiet der oan de Singel buorkerij Ny Holdinga mei in wyt bepleistere foarein út healwei de 19e ieu. Eanjum wie fan 1912 oant 1936 ta it ein fan de Noord Friesche Lokaal Spoorweg. In oantinken hjiroan is it ta wenhûs ferboude stasjon bûten de noardwestlike râne, Boppe it doarp riist de doarpstsjerke út. It gebou is wijd oan de Hillige Michaël en fertoant noch belangrike spoaren út de 12e ieu, mar is nei de tiid noch al ris ferboud. It is in mânske ienbeukige tsjerke mei in westwurk mei ynboude toer. De toer hat krekt boppe de oankaping fan it skipdak in fraaie rûnbôgeFries, dy ‘t weromkomt boppe yn de kleurige romp fan de bakstiennen toer.

Yn de 13e ieu is de tsjerke oan de eastkant ferlinge, twa ieuwen letter breder makke en fersjoen fan in nij koar. It opfallendste elemint fan it fraaie ynterieur is it 16e-ieuske sakramintshúske yn flamboyante gotyk. Mûne “De Eendracht” is in nôt- en pelmole út 1889. De achtkante boppekruier fan hout mei in mei reid dutsen romp en kape, hat in hege mitsele ûnderbou. De flecht fan de wjukken is goed 22 meter.

Eanjum hat him nei de oarloch mei namme oan de eastlike en súdlike kant útwreide. Yn de santiger jierren hat op de westlike flank fan de op dat plak foar in grut part ôfgroeven terp, in opmerklike doarpsfernijing syn beslach krigen, dêr ‘t karakteristike nije wenningen oan in tizeboel fan strjitten en paden delset binne.

Wânswert is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is. It moat in terp fan it radiale type west wêze, mar dêr is no net folle mear fan te bespeuren. Allinne oan de noardkant binne noch twa radiale paden te sjen en in stikje fan de ringwei. Dat makket no diel út fan de yn de twadde helte fan de 19e ieu rjocht lutsen trochgeande dyk fan Burdaard nei Ferwert. Dêrfoar gie dizze dyk súdlik om Wânswert hinne. It doarp wie al earder ûntsletten troch in opfeart nei de Hearreweister Feart. De hege terp is oan it ein fan de 19e ieu foaral oan de súdkant ôfgroeven. Fan it suden út is de hichte fan de tsjerketerp goed te sjen.

Wânswert is in oersichtlik doarp mei in flinke tsjerke en in relatyf hege toer. Noardlik fan de tsjerke leit in kompakt buertsje dat mei de bebouwing der om hinne oan de radiaalpaden nei de trochgeande dyk in karree foarmet. By de noardlike diken lâns lizze wat streekjes mei hjir en dêr notabele wenningen. It agrarysk ferline lit him noch sjen: der binne trije grutte houten skuorren yn de kearn te finen.

De ienbeukige doarpstsjerke is oarspronklik wijd oan Sint-Petrus. It skip is yn de 16e ieu boud tsjin it yn 1335 wijde, smellere en fiifsidich sletten koar dat yn de 18e en 19e ieu ommitsele rekke. De foarse sealdaktoer fan fjouwer segminten ferriisde wer letter as it skip. It tsjerkhôf is oan de doarpskant omfette troch in izeren stek en oan de oare kant is in kearmuorre mitsele.

Noardwestlik stiet it tsjerkelokaal út 1928 en oan de trochgeande dyk de legere skoalle dy’t twa klassen hat (1887) mei in middenportaal. De noardlike bebouwing fan Burdaard oan de Ie hearde as “Wânswert oan de Streek” by it doarp Wânswert. Yn 1973 is de namme fan it gehiel Burdaard wurden en by de gemeentlike weryndieling yn 1984 is dit Burdaard by Ferwerderadiel foege.

Wyns (by Bartlehiem) is in terpdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is by de kant fan de Dokkumer Ie lâns. Yn dizze Midsieuwen wie Wyns in sintrum foar de wide omkriten en is it it haadplak west fan it distrikt Wininge, neamd nei it doarp. It kaartbyld yn de atlas van Schotanus út 1716, toant in lytse kearn en fersprate bebouwing oan ‘e kant fan de Ie, dy ‘t doe al ta in trekfeart ferbettere wie. Yn it noarden einicht it doarpsgebiet mei de buertsjes Tergrêft oan de Ie en mear it lân yn Wrâns.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786 dat “Wyns, gelegen aan de Ee of Dokkumer trekvaart, 1600 Koningsroeden van Leeuwarden, is niet groot van omtrek. (...) De landerijen, onder dit dorp behoorende, zyn weid- en hooilanden en loopen in het Oosten tot aan de Mork. In ‘t Noorden der kerk ligt eene uitwatering, de Uilemeer genoemd. Door dit dorp loopt ook, over de mieden, een rydweg van Leeuwarden naar Oudkerk en Oenkerk, die alleen geduurende den Zomertyd bruikbaar is. Eindelyk ligt, niet verre van de Oudkerkster miedweg, een zeer vischryk meertje, Antje Jetses meer genoemd.”

De doarpstsjerke is oarspronklik wijd oan Sint-Vitus en sil sa om 1200 hinne boud wêze. It is in ienbeukige, romaanske tsjerke mei in smeller en heger koar, dat fiifdielich sletten is mei kraalprofyl op de hoeken. Binnenyn is it koar healrûn. De toer fan twa segminten is út de 13e ieu. Dat is oan ien kant te sjen omdat de oare kanten folle letter beklampe binne.

Oan de Ie is de wetterherberch – mei in pontsje – wer folop yn gebrûk, faak ek troch fytsers út Ljouwert.

Yn, by en bûten it doarp stiet in tal nijsgjirrige pleatsen: Wyns 5 út koart nei 1900, is in buorkerij mei in dwers pleatst foarein. Op Wyns 28 stiet in kloeke kop-hals-rompbuorkerij. De terp fan it eardere kleaster Bethlehem is al sûnt jierren in flinke agraryske delsetting fan pleatsen mei skuorren. Oan de Ie stiet ek it eardere suvelfabryk út 1893. Yn 1997 is it gebou ferboud ta in skipstimmerbedriuw . Dêrnjonken stiet noch in rige arbeidershuzen.

Driezum is in streekdoarp yn it easten fan Dantumadiel en it meast eastlike doarp op de sânrêch fan de Dokkumer Wâlden. It is in doarp mei in manifeste ûntwikkelingsas, wêr ‘t letter in oantal dwersstrjitten op oanlein binne. De Voorweg en de Achterweg komme hjir bijelkoar en op dy moeting is in doarpskom ûntstien. Eastlik fan it doarp, rjochting Strobosser Trekfeart lei de agraryske buert Eastwâld mei flinke, soms monumintale pleatsen út de 19e ieu. De buorkerijen oan de Achterweg binne ienfâldiger, mar ek âlder. Oan de râne fan de doarpskearn, de H.G. van der Veenstraat, stiet in ûnferwacht jong eksimplaar mei in foarein yn art nouveau-styl, dêr ‘t mei namme de elegante daklistfersiering by opfalt.

De Herfoarme tsjerke is yn 1713 boud as ferfanging fan it ferfallen tsjerkegebou. Boppe de noardlike yngong sit de yn it Latyn stelde earste stien en boppe de súdlike yngong in sinnewizer. De toer is yn 1876 ferriisd. Oan de binnekant binne yn de damen tusken de finsters byldhoude wapen-cartouches pleatst; in pear dêrfan datearje út de 16e ieu (1581). It meubilêr mei in nachtmielstafel en in hearebank fan de famylje Van Sytzama datearret foar in grut part út de 18e ieu. Oare hearebanken binne út de boutiid fan ‘e tsjerke en ien fan ein 18e ieu. Efter de tsjerke stiet it skoalhûs dat nei in brân yn 1787 opnij boud is. It is in dwershûs mei sealdak mei in ta halsgevel oplutsen middenpartij.

Eastlik fan de doarpskom leit Rinsmastate, wêr ‘t de namme fan de Sytzama ‘s oan ferbûn is. De state is faak feroare en yn 1843 ferfongen troch in neoklassicistysk gebou mei fleugels. It middengebou waard yn 1944 troch bommen troffen, mar de fleugels koene behâlden bliuwe. It haadgebou is yn 1947-1948 yn bakstien ferboud en waard fan 1972 oant 1999 brûkt as gemeentehûs. Sawol foar as efter binne lânskiplike romantyske tunen út de 19e ieu mei wetterpartijen, âlde beammen en stinzefloara oanlein. Oan de Van Sytzamaweg stiet ek de út om-ende-by 1883 datearjende túnmanswenning fan Rinsmastate.

Wâlterswâld is in feanûntginningsdoarp dat by twa ûntginningsassen lâns, de Foarwei en Koaileane/Achterwei, ta ûntwikkeling kommen is. It is it iennichste doarp fan de Dokkumer wâlden wêr’t de kearn rûnom de tsjerke oan de Achterwei kommen is. Oan dy wei en de Koaileane binne de spoaren fan de âlde agraryske bebouwing te finen. Oan de Achterwei in midden 19eieusk wâldpleatske, oan de Koaileane itselde type en in foarse kop-hals-romppleats út it lêste kwart fan de 18e ieu. Oan de Foarwei steane in tsiental ferskillende en frij geve buorkerijen út it lêste kwart fan de 18e en út de 19e ieu.

De herfoarme tsjerke stiet oan de Achterwei op de krusing mei de Tsjerkeleane, earder de Woutersleane. De ienfâldige sealtsjerke mei in trijesidich sletten koar en yn ferhâlding lytse rûnbôgefinsters ferfong yn 1805 in oare tsjerke. De preekstoel is ek út dy boutiid. De toer is in yn de 17e ieu oplutsen fan âlder, wer brûkt boumateriaal en wurdt dekt troch in wat ynsnuorre piramidale spits. Oan de Achterwei stiet de karakterisearre pastorije yn de lette 19eieuske mingde styl. Tsjinoer de tsjerke stiet it ferieningsgebou Maranatha út 1926. It falt op troch it foarútspringende middenpart mei in tradisjonele trepgevel.

Oan de Foarwei oan de Driesumer kant stiet de yn 1922 nei ûntwerp fan Ane Naut (1882-1946) boude grifformearde tsjerke. Sy ferfong in ienfâldige foargongster út de 19e ieu, hat in T foarmige plattegrûn en klimmende finsterrige yn de geveltoppen. Westlik fan de leech útboude yngongsportyk riist de yn segminten ferdielde toer op mei in list op de oergong fan romp nei fjouwersidige spits.

De eardere sûkereifabryk oan de Foarwei hat de foarm fan in grutte buorkerij: it is ien fan de iennichste spoaren fan de yn de 19e en betide 20e ieu bloeiende teelt en ferwurking fan dit gewaaks yn Dantumadiel. It ensemble mei direkteurswente is fan ûngefear 1920. Tsjintwurdich is it in grûnferset en houtferwurkingsbedriuw.

Jellum is in streekdoarp mei in terp-ferline. It doarp is goed in kilometer lang en it fertoant op in pear plakken wat konsintraasje, mar fierders hat it in losse struktuer. Jellum hat him ûntwikkele by de Hegedyk lâns, de dyk fan de eardere Middelsee. Yn it noarden, op de gemeentegrins mei Menameradiel, krúst it spoar Ljouwert-Snits de Hegedyk en op dat plak wie destiids it stopplak Jellum-Boksum. Súdliker stiet by de krusing mei de Smidshoeke rjochting Hilaard flink wat bebouwing. Der binne kreaze middengongwenningen en arbeidershuzen by en oan de nijlânskant, yn de Jellumer- en Bearsterpolder, boppedat flinke boerepleatsen.

Even fierderop, dêr‘t fierder gjin bebouwing is, stiet westlik fan de dyk de fraaiste notabele wenning fan it doarp. It brede middengongpân is omseame troch in parkeftige tún dêr‘t noch in hege wier yn oanwêzich is. De wenning is yn in dekorative mingstyl boud mei profilearre listen mei kúfstikken fan pleisterwurk as wynbrauwen boppe de finsters en mei orizjinele blinen. De doar fan de wenning én dy fan it moai detailleare koetshûs ha beide roasters fan getten izer. De Lytse Dyk fiert nei in grutte kop-hals-rompbuorkerij yn it âldlân mei in opmerklik hege molkenkelder.

Noch wat mear nei it suden ta leit de tsjerkebuorren, wêr by‘t de tsjerke op in wat ferhege hôf oan de kant fan it âldlân stiet. De rige huzen oan de oare kant is yn it nijlân telâne kommen. Ek hjir wer inkele middengongwenningen, mar ek lytsere soarten huzen. It tsjerkhôf is omseame troch in hage fan bûke-, line- en liedlinebeammen.

Jellum hat in kreaze, mar net sa‘n spannende 19e-ieuske sealtsjerke, dy’t âldere tsjerken ferfangt. De foarige toer moat benammen in flink hege spits hân ha, mar dy is yn it jier 1832 troch ûnwaar ferwoeste; der moast it nije toer boud wurde. De toer hat foar de 19e ieu kenmerkjende fersierings, sa as rûnbôgefriezen. It skip fan de tsjerke hat grutte rûnbôgefinsters mei izeren trasearringen. Op it dak lizze blau glazuere Fryske dakpannen.

De Jouwer is in delsetting mei in lytsstedsk karakter, in flekke. De flekke is as buorskip fan Westermar yn de 15e ieu ûntstien op in sânrêch. Westermar wie yn de Midsieuwen ien fan de doarpen fan it Hasker Fiifgea, de rige fan fiif tsjerkedoarpen op in heger lizzende sânrêch yn Haskerlân. Fan Westermar resteart allinne noch de 13e-ieuske toer: de tsjerke is, doe’t se yn ferfal rekke, yn de 18e ieu ôfbrutsen. De toer is fan kleastermoppen en lytsere roaswinkels boud en is foarsjoen fan sparfjilden mei rûnbôgefriezen. De toer is no de wachter op it grutte tsjerkhôf.

Even bûten Westermar lei it buorskip De Jouwer. Foar de ûntwikkeling fan hannel en bedriuwichheid lei it geunstich oan de rydwei nei Gaasterlân en oan in goed farwetter, de Sylroede en de feart mei de namme Aldewei. Oan it ein fan ‘e Sylroede waard yn 1614 in haven groeven, de Kolk en de Overspitting koenen no oan de efterkant de streek ûntslute. Joure oerfleugele yn de 17e ieu it memmedoarp Westermar yn in rap tempo. Nei de herfoarming is it net mear de muoite wurdich om de tsjerke fan Westermar foar de nije earetsjinst yn te rjochtsjen: yn De Jouwer bart dat nei 1580 wol.

De flekke hie neffens de Tegenwoordige Staat van Friesland al yn 1788 alluere: “Joure is allengs van een klein beginzel opgekomen: ‘t zelve was reeds in de zestiende eeuw vry aanzienlyk, doch is na dien tyd nog vergroot. Thans telt men daar ruim 330 huizen, alle voorzien met meer of minder groote tuinen, doorgaans van 130 tot 140 voeten lengte .... Het aanzienlykste deel deezes Vleks is eene dubbele en byne rechte streek huizen ..., evenredich gebouwd ter lengte vanongeveer 900 treden .... Ook zyn de straaten zeer net gevloerd met Keisteenen, in den jaare 1615, gelyk in ‘t midden des Dorps in eene straat met witte Keisteenen is afgebeeld. Langs de huizen zyn de straaten gevloerd met klinkerd steenen, zo net als in eenige Stad plaats heeft: ook worden ze niet minder zindelyk onderhouden.”

Dat De Jouwer yn dy tiid al in warber doarp wie waard ek opmurken: “Het ontbreekt de Joure aan geene Konstenaars en Ambachtslieden: men vindt ‘er vier Smeden, verscheiden Timmerlieden, Kast-, Kist- en Uurwerk maakers, welke laatste hunne huisklokken alom verzenden.Ook vindt men hier eene Lynbaan en twee vermaarde Scheepstimmerwerven .... Hier zyn insgelyks twee Pottenbakkeryen, welke eene inzonderheid een’ grooten naam heeft .... Insgelyks zyn er twee Brouweryen ... en daarenboven verscheiden bloeiende Winkels in allerhande waaren, die hunne goederen onmiddelyk van Amsterdam krygen, met den Beurtman, die alle weeken ... derwaarts vaart.”

De Jouwer is in plak fan ambacht en yndustry bleaun. Yn de Midstrjitte foarmet de yn 1628 boude mânske doarpstoer it hichtepunt. Hy wurdt bekroand troch in brede balustrade en in lantearnekoepel. Op de ferdjipping is de keamer fan de fjouwerskaar ûnderbrocht.

De twa-beukige tsjerke is yn 1644 efter de toer oplutsen yn giele stien. Grytman Hobbe Baerdt wie de inisjatyfnimmer, sa as it poartsje oan de Midstrjitte fertelt. Tusken de grutte, troch reade stien omliste finsters yn stean steunbearen yn de foarm fan pilasters. De twa ûngelikense, ynwindich troch fiif kolommen en skiedingsbôgen yndielde beuken wurde mei elkoar troch ien mearsidich koar sletten. De menisten bouden yn 1824 bûten de roailine, in sealtsjerke yn in ynbannich neoklassisisme.

Mear nei it easten ta kaam de roomskkatolike tsjerke krekt yn 1952-1953 ta stân efter in toer út 1866-1867. Se is in trijebeukige basilyk mei kenmerken dy‘t ferwize nei de ier-kristlike tsjerkebou. It haadgebou fan it âldereinhûs De Vlekke, ea wenning en letter ek riedshûs, is in deftich neoklassicistysk pân mei in balkon en in fronton op pylders. De Midstrjitte wurdt oan de iene kant flankearre troch de Merk en it parkje fan Ter Huivra mei meastal resinte bebouwing, oan de oare kant troch it park fan it ferskate kearen fernijde Heremastate, no it gemeentehûs. De flekke is yn it earstoan benammen oan de súdwestlike kant útwreide, letter ek oan de noardeastkant.

Even eastlik fan Easterbierrum hat Kleaster Lidlum of Mariëndal stien. It wie tige ier, yn 1182, stichte troch de norbertijnen fan út it memmekleaster Mariëngaarde by Hallum. Yn it earstoan stie it tichteby de kust, mar fanwege de risiko‘s fan heech seewetter is it kleaster yn 1234 mear it lân yn ferpleatst.

Yn de hichten by de Kleasterwei en Westerbuorren is it plak fan it grutte kleaster noch te werkennen. It hat in grutte bloei kind; in ieu nei de stichting hat it sa wat 600 bewenners. Mariëndal stichte ferskate úthôven, in nonnekleaster yn Baaium en op it hichtepunt wienen der achttsjin parochy’s ûnderhearrich oan dit kleaster. It hie in refugy-hûs yn Frjentsjer. Mar lykwols, de bloeiperioade hie ek misstannen fan gefolgen, wat yn 1322 sels útrûn op de moard op abt Eelco Liauckama dy‘t ôfkomstich wie út in aadlike famylje út it oanbuorjende Seisbierrum. Yn 1572 is it kleaster troch de geuzen gruttendiels ferwoeste. Nei de herfoarming yn 1580 is it opheft.

It kleaster hat mooglik in feart rjochting Waadsee hân, rjochting de buert Koehoal, dêr‘t ek noch in slûs lein hat. Yn it ferline binne dêr spoaren fan opmurken, mar no is der neat mear fan te finen.

It doarp Kleaster Lidlum, besteande út in oantal ferspraat steande buorkerijen oan de Mûntsewei, bewarret de namme. It begjin fan de Mûntsewei wurdt markearre troch in grut bedriuw dat jirpels ferwurket, in belangryk agrarysk produkt út dizze omkriten. Fuort dêrnei folget in buorkerij mei de namme Kloosterhoeve. De lannerijen wurde foar de lânbou, mar ek foar de feehâlderij brûkt. Hoewol‘t it kleaster earder by it doarp Tsjummearum hearde, is it administratyf in selsstannich doarp en binne de hjoeddeiske bewenners maatskiplik mear rjochte op Easterbierrum.

Easterbierrum leit op de noardlikste fan de kwelderrêgen dy’t diagonaal troch it noardwesten fan Fryslân rinne. Fan de doarpenrige fan de Bouhoeke, de boulânhoeke, leit Easterbierrum it tichtste by de Waadsee. By’t simmer bloeit en groeit it gewaaks yn de omjouwing dat it in aard hat en winterdeis liket Easterbierrum omjûn troch in grize see fan omploege ikkers, dêr’t kloeke boerepleatsen út oprize sa as it âlde Haerdastate en de jongere Doniastate en Doumastate. Noardlik fan it doarp is in oantal glêstúnboubedriuwen te finen. Westlik rint de âlde binnedyk, de Slachtedyk, út op de seedyk.

Easterbierrum hat in ûnregelmjittich pleatste en skildereftige bebouwing wêrtroch’t by de Haerdawei har midden troch it doarp skeane, pleineftige romten foarme hawwe. Dêrefter, benammen oan de noardeastkant, hat Easterbierrum syn beskieden nei-oarlochske útwreidings krigen. Oer ien fan dy pleintsjes hinne fiert in twatal smelle strjitsjes nei de Buorren en de wenbuert noardliker, dêr’t ek it grutte doarpshûs, It Mienskar, stiet.

Sint-Joris hâldt dat allegearre by elkoar. Dizze yn it noarden seldsume hillige bekroant as wynwizer, in ridder op it hynder, de machtige tsjerketoer. Efter de toer stiet in stevige tsjerke fan romaanske oarsprong. By de resinte restauraasje is in seldsume, kleurige mozaykflier út de 13e ieu foar it ljocht kommen. De eastlike partij, it koar mei in sluting dy’t fiif kanten fan in tsienhoeke sjen lit, datearret mooglik út 1335. De tsjerke is yn de 15e of 16e ieu ferhege wêrby’t doe nije, grutte finsters yn de muorren oanbrocht binne. Oan de súdkant is yn 1709 njonken it koar in konsistoarje tsjin de tsjerke oanboud. Oan de noardkant sit de yngong yn in nijsgjirrige neogoatyske poarte. Binnenyn hat de tsjerke bysûnder ryk en geef meubilêr fan preekstoel (1713), doopstek, lessener, doopbekken en tekstbuorden, famyljebanken en ek in oargelgalerij út it begjin fan de 18e ieu. Sels de tsjerkebanken krigen útsnijde wangen en knoppen. Tsjerke en toer eagje sa tichte by see steech en dreech; binnenyn is de Gregoriustsjerke ûnferwachts deftich.

It doarp Skiermuontseach, ek wol Oosterburen neamd, is in streekdoarp op it eilân dat neamd is nei de Cisterciënzer muontsen yn harren grize pijen, dy’t fan it kleaster Klaarkamp út in úthôf op it eilân stichte hienen. Nei de ferwoasting fan in âlder doarp is Oosterburen yn it midden fan de 18e ieu stichte. Yn 1638 krige de famylje Stachauer de hege hearlikheid fan it eilân yn besit. Nei wikseling fan eigenaren konfiskearre de Nederlânske Staat it eilân daliks nei de oarloch.

Yn 1726 waard it rjocht, rieds en posthûs stichte, dat ta sintrum fan it nije doarp útgroeie soe. De kearn fan Hotel van der Werff hat noch dielen fan dit gebou. Yn de taapkeamer is de gevelstien mei it wapen Stachauer. De rjocht sletten tsjerke is yn 1866 boud op it plak fan in foargongster út 1762. Yn 1908 kaam de opbou fan de toer mei nullespits ta stân.

It doarp krige in regelmjittige struktuer fan trije, ûnderling wat ferskode lange strjitten fan west nei east: de Middenstreek en Langestreek, dy’t mei in bajonetbeweging en in brinkeftige romte fan inoar skieden binne, en de Noorderstreek. Tusken de lêste twa rint it paad Langestreek om’ e Noord troch. Oan dizze streken steane noch in protte karakteristike, fan giele stien en mei tutegevels mei beitelingen boude eilanner wenhuzen út de 18e ieu. De Langestreek rint fier nei it easten troch rjochting Huis Rijsbergen. Dit mânske gebou dat tsjintwurdich as jeugdherberch yn gebrûk is, is yn 1757 stichte troch de Stachauwers en it waard om 1860 hinne ta syn tsjintwurdige uterlik ferboud. Oan de Nieuwestreek is yn 1857 it riedshûs boud.

Yn de noardwestlike dunen is yn 1854 de rûne, koanyske fjoertoer boud. De fan bakstien oplutsen en pleistere toer hat in hurdstiennen foet. De wachterswenten der tsjinoer kamen om 1880 hinne ta stân. Noardlik fan it doarp kaam yn itselde jier in soartgelike fjoertoer, dy’t yn 1911 bûten gebrûk steld is en fan 1950 oant 1992 tsjinst die as wettertoer.

It terpdoarp Winaam leit by de hieltyd útwreidzjende havengebieten fan Harns. It hat in romroft ferline: der binne bysûndere argeologyske fynsten dien. Yn de ôfrûne jierren wie de terperige op de pôlen eastlik fan Winaam spearpunt yn dat ûndersyk. Op de westkant fan dizze argeologysk spannende rêch stie in tal staten, nei alle gedachten hearebuorkerijen. Der sie sprake fan Oudehuis, Nyehuis, Swingma en Tjitsma; oan it ein fan de 18e ieu wienen it al buorkerijen.

It doarp hat in kearn mei strjitsjes wêr’t de bebouwing him oan gjin roailine hâlden hat. It binne huzen fan in inkele boulaach dy’t benammen boud binne fan giele bakstien. In hûs fan twa boulagen is fan stien yn appelbloeiselkleur. Oan de noardeastkant fan de bebouwing leit in moai keatsfjild. De let goatyske tsjerke oan de súdkant fan de kearn is oarspronklik wijd oan Sint Andreas. It tsjerkeskip wie ea pleistere, mar lit nei restauraasje wer syn wiere aard sjen dy’t pronket mei in moai finsterritme. De wrakke toer stoarte yn 1684 folslein yn en waard dêrnei wer boud. Dy waard yn 1904 ferfongen troch in toer fan it ûntwerp fan de Ljouwerter arsjitekt Jurjen Bruns. Yn it moaie ynterieur mei meubilêr út it twadde kwart fan de 18e ieu is de preekstoel út 1728 it keunstsinnige middelpunt. It snijwurk fan de kûp mei wrongen en omranke korintyske hoekpylderkes is yn 1728 útfierd troch Arjen Lous. Op de panelen binne bibelske tafrelen snien. Mei lambrisearring, doophek mei doar, froulju en mânljusbanken is it in bûtengewoan ryk ynterieur. Súdlik fan de tsjerke stiet de 18eieuske konsistoarje en eastlik “t Slotsje”, in grutte pastorije yn in aardige mingde styl.

Winaam is oan de eastkant ûntsletten troch in dyk dy’t by it buorskip Foarryp nei Getswerdersyl lâns rint. By Foarryp leit yn it midden fan de hege ikkers in lyts natuerreservaat fan jong kultuerbosk, leech gerslân en in dobbe mei slykwallen. De fegetaasje hat in sâltich karakter.

It terpdoarp Tsjummearum heart by de agraryske doarpen fan de ‘Bouhoeke’ fan it âlde Barradiel. De Waadsee joech earder ek fiskers in (meastal skraal) ynkommen: de buorskip Koehoal oan de seedyk is der in spoar fan. De Fiskersfeart leit as ferbining tusken it doarp en Koehoal. Tsjummearum leit op in hege kwelderwâl, in profyl dat op de brede Buorren dúdlik te merkbiten is. Dêr hat it doarp in echt kompakt sintrum mei frij ienfâldige, benammen 19eieuske bebouwing en op nûmer 70 in hiel âld hûs.

Oan de noardkant fan de Buorren stiet op in rom tsjerkhou de opmerklike tsjerke. De boufallige tsjerke mocht yn 1877 allinne ferfongen wurde as dit barde yn de styl fan de âlde. It resultaat is in frjemde neimakke gotyk. It falt op omdat de mei fijne nissen en trasearings fersierde mânske toer út de let goatyske tiid der noch wol stiet. It romme en heech lizzende tsjerkhou is fan de Buorren ôfgrinze troch in izeren stek yn neogotyske foarmen. Even fierder stiet it út de 19e ieu ôfstammende kafee Het Wapen van Barradeel yn in typyske mingde styl. Eastliker stiet in moaie lytse filla yn neorenêssânse styl. Wer eastliker stiet in mânske buorkerij mei foarhûs yn de fernijingsstyl. Noch eastliker, in kilometer bûten it doarp, hat it nonnekleaster Bethanië stien; it rêsthûs Nij Bethanië is hjir nei ferneamd. Oan de westkant fan it doarp steane de betreklik geef bewarre gebouwen fan de gasfabryk.

Tusken de nijbou fan it doarp oan de noardeastlike râne is in opmerklik monumintaal gebou ferdwaald rekke. Dêr stiet oan de Stasjonswei yn oarspronklike steat it eardere stasjon fan de Noord Friesche Lokaal Spoorweg-Maatschappij mei foar in grut part noch de orizjinele ynrjochting oant de loketten ta. It bouwurk is yn fernijingsstyl boud. Op it sealdak lizze grize, smoarde, Fryske rûneftige dakpannen mei in rútmotyf. It stasjon is nei’t it syn funksje ferlern hat, bewenne bleaun en de bewenners ha sa sanearjen foarkomme kinnen.

It terpdoarp Seisbierrum wie ea it doarp fan de Liauckama’s. Harren state stie noardlik fan it doarp: it terrein en de fraaie stinspoarte bestean noch. Liauckamastate wie ien fan de grutste staten fan Fryslân. Yn 1824 is it kastiel sloopt wêrnei der yn 1862 in grutte kop-hals-romppleats fan giele stientsjes op it terrein boud is. Boppe de slotgrêft stiet in machtige stinspoarte. Dy is fan 1604, mar kin yn earste oanlis âlder wêze: oan de ûnderkant sitte friezen en dêr boppe giele stientsjes. De poarte hat oeral gatten foar dowen, want de adel hie dizze fûgels foar sawol de dong as foar de konsumpsje.

Even eastliker leit de net sa grutte, mar skildereftige buorkerij Lutmastate op in fraai omseame en beplante hiem en mei in sierlik blanket foarhûs út ± 1870. Nei it easten ta stiet de nôtmole mei stelling De Korenaar út 1868 en de glêzen piramide fan Aeolus, in technysk edukatyf sintrum. De Adelenstrjitte, flankearre troch karakteristike wenningen fan reade parsstien út de tuskenoarlochske perioade, liedt nei it doarpssintrum. Yn it sintrum stiet hotel kafee restaurant De Harmonie âld te wêzen. Yn de Alde Buorren steane aardige, meast âlde húskes yn ferskate stilen. De grifformearde tsjerke yn Amsterdamske Skoalle styl wêrfan de earste stien op 19 maaie 1927 lein is, is sintraalbou eftich.

It sintrum wurdt dominearre troch de herfoarme tsjerke dy’t yn de Midsieuwen oan de hillige Sictus wijd wie. De ienbeukige tsjerke mei rûnsletten koar ferberget har hege leeftyd (13e ieu) efter in pleisterlaach. De toer is ek âld, mar dy krige yn 1904 in nije mantel. It ynterieur hat orizjineel, oermjittich meubilêr. De kânsel, dooptún, doopbekkehâlder en tekstbuorden binne yn 1768 troch Johannes Georg Hempel yn in oerdiedige rococo styl snien. De kûp fan de kânsel liket fergroeid mei in beamstam, mei takken dy’t it klankboerd op syn plak hâlde. De lambrisearring soarget foar in ienheid mei de ein 17eieuske hearebanken en de prachtige oargelwand.

Aldhoarne is in streekdoarp dat nei alle gedachten yn de 18e ieu ûntstien is oan de Binnenweg dy’t no as Schoterlandseweg fan Aldskoat ôf oer de hiele lingte fan de gemeente It Hearrenfean de fernaamste ûntslutingswei rjochting Donkerbroek wurden is. It doarp leit yn in lânskip dêr’t yn it noarden it heechfean ta turf wûn is en dat dêrnei yn kultuer brocht is. Súdlik lizze de lege healannen fan de fallei fan de Tsjonger dy’t dêr oant de kanalisearring yn 1886/1888 as in echte rivier meändere en in grillige grins foarme mei Eaststellingwerf.

De Sevenaerswyk is mei in fjouwertal ferlaten tusken de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en de Tsjonger yn groeven en oan de Buitenweg hat him it buertsje Sevenaer foarme. Hjir lei eartiids it bûten Sevenaer, dat ein 18e ieu al net mear bestie. Oan it Sevenaerspad stiet alhiel yn it suden in slûswachterswenning, dy’t om-ende-by 1890 boud is by de 1e slûs yn de Kúnder of deTsjonger. It gebou heart by in rige wachterswenningen oan de Tsjonger, dy by de brêge fan Mildaam en de slûs 1 ûnder Aldhoarne, slûs 2 ûnder Jobbegea en slûs 3 ûnder Donkerbroek. Mei de slûs en smelle brêge, in flapbrêge mei homeie foar fuotgongers en fytsers, foarmet de wenning yn sjaletstyl in monumintaal ensemble.

It streekdoarp sels bestiet út tige ienfâldige bebouwing fan frijwol útslutend 20e-ieuske huzen oan wjerskanten fan de Binnenweg, dêr’t ek de ienfâldige grifformearde tsjerke dy’t yn 1924 boud is, opfalt. It is in rjochtsletten sealtsjerke dêr’t de wanden smelle rûnbôgefinsters yn pearen hawwe. Op de foargevel mei in útboud portaal stiet in houten dakruter.

Fierder nei it easten ta stiet op in sfearfol tsjerkhôf in yn 1920 boude dûbele klokkestoel fan wapene beton, dêr’t twa klokken fan fuort nei de oarloch yn hingje. Krektlyk as yn Ketlik is de tradysje fan it Thomaslieden hjir noch yn eare. Fan 21 desimber oant nijjier wurde de klokken eltse wurkdei let troch de ynwenners.

Oranjewâld is in jong doarp fan inkele streken en strjitten mei wenningen en bûtenhuzen middenyn de bosken. Oarspronklik is it in buorskip by it fuortrekke doarp Bronnerga. De Tegenwoordige Staat van Friesland hat yn 1788 te melden dat dit in âld doarpke by Oranjewâld is, dat it fermaaklik leit en yn it earstoan wol lyts wie, mar dat der troch de opkomst fan de ferfeanings yn syn doarpsgebiet in nije buert ûntstie, Nieuw Brongerga of de Knipe. By Aldskoat wurdt meld: “Hier is overvloed van geboomte en een vruchtbaare Zandgrond. Ten Noordoosten van Oudeschoot, in de buurt Schooterwoud, ligt de vermaaklyke lustplaats van Z.D. Hoogheid, den Heere Prinse Erfstadhouder, het Oranjewoud genaamd. ... Ten Zuiden van ‘t zelve vindt men een’grooten uitgestrekten Tuin, voorzien met allerley Vruchtboomen, Planten en Bloemen. Ten Noorden, achter de huizing, is eene Oranjery, ... terwyl men ten Oosten een vermaaklyk Sterrebosch en Doolhof ziet. Daarenboven is deeze Heerlykheid omringd met verscheiden Boschen, waar in veel Wild en zingend Gevogelte wordt gevonden; gelyk ook met sierlyk beplante cingels, aangenaame wandel- en rydwegen, benevens bekoorlyke Weid- en Korenlanden.

Albertine Agnes hie it bûtenferbliuw kocht, har opfolchster Henriëtte Amalia liet dêr yn de jierren om 1700 hinne in paleis bouwe dat begjin 19e ieu al wer op ôfbraak ferkocht waard. De parken en bosken binne bleaun. It gebiet waard yn flinke kavels ferkocht, dêr’t nei de tiid bûtens en útspannings ferriisden. It neoklassicistyske hûs Oranjewoud mei syn opmerklik frontale portico mei kolommen falt wol it measte op, mar Oranjestein yn mingstyl en it sa moai lizzende Klein Jachtlust binne fraai blankette eleminten yn it grien. Hjirneist binne yn Oranjewâld ek wenstrjitten ûntwikkele, de al wat âldere Krukmanslaan mei frijsteande wenningen yn alderhande styl, de Koningin Julianaweg mei nochal wat nei-oarlochske bungalows en de Prins Bernhardlaan mei ûnder mear inkele monumintale pleatsen. By it fuortwurden Brongerga stiet in klokkestoel op it tsjerkhôfke en riist in betonnen belvedêre (1924) boppe de beammen út.

Nijhoarne is in streekdoarp dat yn de 18e ieu ûntstien is by de splitsing fan de Binnenweg, dy’t no as Schoterlandseweg fan Aldskoat ôf oer de hiele lingte fan de gemeente It Hearrenfean de belangrykste ûntslutingswei rjochting Donkerbroek wurden is. En by de foar it trochgeande ferkear net sa belangrike Buitenweg dy’t in wat súdliker koers oanhâldt.

It doarp leit yn in lânskip dêr’t heechfean ta turf wûn is en dêrnei yn kultuer brocht is. Súdliker lizze de leechlizzende healannen fan de fallei fan de Tsjonger dy’t dêr oant de kanalisearring yn 1886-1888 as in echte rivier meändere en in grillige grins foarme mei West- en Eaststellingwerf. It doarp hat him ûntwikkele op it plak dêr’t fan de Skoatterlânske Kompanjonsfeart ôf út it noarden de Fjirde Wyk rjochting Binnenweg rûn.

Dêr kaam ek de doarpstsjerke. De tsjintwurdige tsjerke, mei der omhinne in tichte beammeseame datearret út 1778 en is destiids boud yn opdracht fan grytman Daniël de Block van Scheltinga. De tsjerke is healwei de 19e ieu hersteld, mar it stichtsjen is mooglik âlder omdat der yn de toer in klok hinget, dy’t nei alle gedachten getten is yn de 15e ieu troch Johannes van Bomen. De tsjerke is in ienfâldige sealtsjerke mei in trijekantige koarsluting en boud fan giele stientsjes yn in ritme fan ferdjippe traveefakken, dêr’t om en om rûnbôgige finsters yn stean. De foargevel is pleistere yn blokfoarmen, foarsjoen fan tichte rigen muorre-ankers en op de hoeken pilasters dy’t diamantkoppen fertoane. Op de gevels stiet de houten toer mei oerewurk, galmgatten en in ynsnuorre spits.

Yn de buerten by de wegen lâns stiet nochal wat bebouwing út it lêst fan de 19e en it begjin fan de 20e ieu, mar Nijhoarne eaget as in jong doarp. Nei de Twadde Wrâldoarloch is it doarp foaral tusken de twa wegen yn ynfold, benammen ek mei folkswenten dy’t de wenningbouferieningen dêr ûntwikkelje. Lykwols, Nijhoarne is gjin komdoarp wurden, it is altyd noch in streekdoarp.

Mildaam is in streekdoarp oan de Schoterlandseweg fan Aldskoat nei Donkerbroek dat yn de 18e ieu ûntstien is by in plak dêr’t de Tsjonger oerstutsen wurde koe. Dêr tanket Mildaam ek syn namme oan. Der leit no in izeren flapbrêge. De Tegenwoordige Staat van Friesland naam yn 1788 net de muoite om it doarp apart te fermelden, mar fette de doarpen Brongerga, de Knipe en Mildaam gear. Wol stiet der te lêzen: “Mildam is eene niet onvermaaklyke buurt, welke, voorzien met eene Kerk en Windkorenmolen, in grootte veele Dorpen overtreft, en gelegen is aan den rydweg tusschen Oude Schoot en Nieuwe Horne, op den wal van den dikwyls gemelden Kuinder stroom.”

De ienfâldige doarpstsjerke is yn 1726 boud, sûnder muorrefakken en fan in pear rûnbôgefinsters foarsjoene sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar. Neist de toerleaze tsjerke stiet in al krekt sa‘n ienfâldige klokkestoel mei sealdak. Dêr hinget in yn 1688 troch Petrus Overney getten klok yn, dy’t ôfkomstich is út de yn 1972 ôfbrutsen klokkestoel fan Hoarnstersweach. Oan de Schoterlandseweg stiet ek de herberch ‘Het Wapen van Schoterland’, rigen âldere (1922) wenningwetwenningen en de grifformearde tsjerke út 1857 mei in yn 1950 fernijde gevel. By de flapbrêge oer de Tsjonger, Bruggelaan 10, stiet in wyt ferve wat sjalet-eftich brêgewachtershûs yn eklektyske styl. De rige wachterswenningen by de yn 1886-1888 kanalisearre Tsjonger of Kúnder, de brêge by Mildaam en de slûzen ûnder Aldhoarne, Jobbegea en Donkerbroek binne fan itselde type. De wenning foarmet mei de izeren flapbrêge in monumintaal ensemble.

Oan de Aaltjelaan (moat wêze: IJntzelaan - red.) kocht keunstner Louis le Roy oan it begjin fan de santiger jierren in fjouwer hektare grut terrein by Mildaam, in oerbedonge kultuersteppe, dy’t hy op goed gelok ynsiedde. De restanten, mear as 15.000 ton pún fan stêdlike kultuer binne stoart om dêr in eko-katedraal stâl te jaan. It is in komplekse woekering mei trochtochte struktueren fan terrassen, treppen, tuorren, poarten, gongen en stegen

Ketlik is in streekdoarp fan ferskate streken, dat yn de lette Midsieuwen noardlik fan de Tsjonger ûntstien is. Folle letter, yn de rin fan de 17e en 18e ieu is noardlik fan it doarp, likernôch op de grins fan Skoatterlân en Opsterlân de Skoatterslânske Kompanjonsfeart groeven. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland stiet yn 1788 te lêzen dat Ketlik: “bestaat uit drie buurten. De eerste en Oostelykste ligt ten Noordwesten van Nieuw-Horrne, onder den naam van Groot Katlyk; nog Noordwestelyker heeft men Klein Katlyk. De beide eerste buurten liggen zeer aangenaam in ‘t geboomte en bouwlanden; doch ‘t laatste ligt aan de Knype vaart, en is als een vervolg van de Knype. “

Nieuw Katlijk oan de Kompanjonsfeart is as namme ferdwûn, it wurdt al lange tiid Bontebok neamd en krige yn 1980 de status fan selsstannich doarp. De streken fan Groot Katlijk, dy‘t ek wol de ‘boerenstreek’ neamd wurdt en dat is de W.A. Nijenhuisweg en omjouwing, en Klein Katlijk, de Weversbuert en omjouwing, bestean noch. Mear nei it suden ta is der dan ek noch bebouwing te finen oan de Schoterlandseweg. De buerten binne mei elkoar ferbûn troch de Kerkelaan dêr‘t de tsjerke mei klokkestoel stiet.

De letgaoatyske tsjerke is ien fan de âldste tsjerken út de wide omkriten en it gebou is mooglik om 1525 hinne oprjochte. Se is in ienbeukige sealtsjerke dy‘t ritmearre is mei flinke steunbearen. Yn de gevelfekken stean om en om rûnbôgige finsters dy‘t yn de 18e ieu oanbrocht binne en de tsjerke hat in trijekantige koarsluting. De westlike gevel mei lytse skouders is yn de 17e ieu fernijd. De tsjerke besit in 17e-ieuske preekstoel.

Njonken de tsjerke stiet in foarse dûbele klokkestoel mei in sealdak. Der hingje twa frij jonge klokken yn. Krektlyk as yn Aldhoarne hâldt men de tradysje fan it ‘Thomasluiden’ hjir noch yn eare. Fan 21 desimber oant nijjier ta liede doarpsbewenners de klokken op elke wurkdei oant acht oere jûns ta.

Jobbegea is in dûbeld streekdoarp dat yn ‘e rin fan de 17e ieu ûntstien is. Earst as agrarysk doarp oan de ferbiningswei fan Aldskoat nei Donkerbroek yn Eaststellingwerf dy‘t eartiids de Binnenweg neamd waard en no de namme Schoterlandseweg hat. It wie de ûntsluting foar de ferspraat steande bebouwing. Súdlik fan dizze as leit ek noch de bûtenwei, mar dy wie healwei de 19e ieu al wer ferfallen.

Yn it suden strekke har healannen nei de fallei fan de Tsjonger út. Dit part fan it doarp hjit Jubbega-Schurega. Dêr hat yn it easten de tsjerke stien, mar dy is al gau ferfallen en ôfbrutsen sadat it tsjerkhôf oer bleau. By de trijesprong fan de frij nije dyk nei de Gordyk is yn de 20e ieu fertichting yn de bebouwing groeid. Der waard yn opdracht fan grytman Martinus van Scheltinga yn 1713 oan de Kerklaan in nije tsjerke boud: in ienfâldige sealtsjerke mei in trijekantige koarsluting. It houten tuorke is krekt yn 1910 op de foargevel kommen. Fuort yn ‘e buert stiet de kloeke pastorije yn in opmerklike mingstyl fan tradisjonalisme en ekspressionisme, yn 1920 boud nei it ûntwerp fan P.H. van Lonkhuyzen. Oan de Schoterlandseweg 55 stiet de lange legere skoalle mei in skoallehûs út 1917 dy’t yn de details sierlikheden fertoant fan Jugendstil. Oan it begjin fan de P.W. Janssenweg is yn 1933 in ambachtsskoalle mei masterswenning boud. Oan de Schoterlandseweg stean fierder ûnder mear freonlik eagjende boargerswenten út de tusken-oarlochske jierren, bgl. in rychje mei brutsen kapen. Dêr njonken stiet op nûmer 93 in blokfoarmige wenning, nei alle gedachten ea in winkel, út ûngefear 1930 mei opfallend útkragend read mitselwurk en in brutsen kape. By de krusing foarmje oan de Gorredijksterweg twa rigen fan tradisjonalistyske dûbele wenningen út om-ende-by 1948 in freonlik oandwaande begelieding. Dit type wenningen is ek fierderop oan dizze dyk, de nûmers 60-66 en 75-77, te finen, by de krusing mei de Skoatterslânske Kompanjonsfeart dêr‘t ek de suvelfabryk, dy‘t wylst net mear yn gebrûk is, boud waard. Yn de lânerijen súdlik fan Jubbega-Schurega stean inkele buorkerijen.

Oan de Nijeberkoperweg stiet by de in de jierren 1886-1888 kanalisearre Tsjonger in wyt ferve slûswachtershûs yn de sjaletstyl. It is ien fan de rige fan soksoarte wachtershuzen dy‘t om 1890 hinne oan de Tsjonger boud binne. It wachtershûs leit by de twadde slûs yn de Tsjonger, dy‘t wol feroarings ûndergie, mar mei wenning en in slanke, izeren flapbrêge in fraai ensemble foarmet. Noardlik fan de dyk leinen hege feanen en dêr kaam yn ‘e rin fan de 18e ieu as gefolch fan de turfwinning in twadde wenkearn ta ûntwikkeling by de yn 1774 boude tredde slûs yn de Skoatterslânske Kompanjonsfeart.

Oan de wiken dy‘t it fean yngroeven waarden om foar ûntwettering en ferfiers-ynfrastruktuer te soargjen, setten de feanarbeiders har te wenjen yn heidehutten. Dêrtroch waard it gebiet tusken de Binnenweg en de Skoatterslânske Kompanjonsfeart, de saneamde Kompenije, in streek fan sprekwurdlike earmoede. Hjir hat de P.W. Janssen’s Friesche Stichting om 1900 hinne goed wurk dien troch arbeidershuzen en lytse boerespultsjes foar de lânarbeiders te bouwen. Der stean ek noch in pear oan de P.W. Janssenweg by de krusing Luxemburg. Nei de aktiviteiten fan dizze filantropyske stichting namen de wenningbouferienings nei it yngean fan de Wenningwet inisjativen. Ek de spoaren fan de iere organisearre folkshúsfesting waarden geandewei minder. In fraaie rige folkswenten út om-ende-by 1930 stiet noch oan de Belgyske wyk. Oan de Skoatterslânske Kompanjonsfeart is yn de tusken-oarlochske jierren bebouwing ta stân kommen. Oan de súdkant frij sletten bebouwing fan benammen wenhuzen, oan de noardkant losser en mei in tal buorkerijen. Nei de Twadde Wrâldoarloch, doe‘t dizze streek in streekrjochte ferbining mei de Gorredijksterweg krigen hie, binne oan de súdkant fan de streek flinke útwreidings groeid. Dit wie foar in grut part te tankjen oan de wenningbouferiening dy‘t hjir grutte oantallen wenningen boud hat. Yn de Kompanjonsfeart binne dammen lein en mei it omseamjen fan beammen is it al mei al in sfearfolle wengrêft wurden.