Koarnjum is in terpdoarp dat foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is op in kwelderwâl eastlik fan de Middelsee. Súdlik fan de terp foarme de Koarnjumer Feart in wetterferbining mei de Dokkumer Ie. Ein19e ieu is de terp frijwat ôfgroeven, benammen oan de noardwestkant.

Oan de noardeastkant stiet al sûnt de Midsieuwen it Martenahûs. Yn 1584 waard Martenastate nei fernieling opnij boud ta in grut gebou fan fleugels. Ein 19e ieu wie it yn ferfal rekke. De lêste bewenner legatearre Martena oan it tsjerkebestjoer, dat de state yn 1899 ôfbrekke liet. Arsjitekt W.C. de Groot krige yn 1900 op opdracht om in lyts bûten te ûtwerpen en by de bou ek gebrûk te meitsjen fan aardige ûnderdielen fan de âlde state. De nije Martenastate is in miniatuerkastieltsje yn renêssânse-styl wurden. It is in L-foarmich wenhûs fan mar ien boulaach heech, mei aardich detaillearde trepgevels en in toer yn de oksel fan de fleugels, dy ‘t in sipelfoarmige spits hat. Skyldhâldende liuwen binne spoaren fan de âlde state, krekt as it alliânsjewapen mei opskrift út 1687.Om it stateterrein hinne steane beamsingels. Oan de noardkant fan it hûs leit it om in royale fiver hinne groepearre park, dat wol taskreaun wurdt oan Roodbaard. Oan de foarkant fan it park is yn1955 de yn1620 makke barokke poarte fan it Lânskipshûs yn Ljouwert, pleatst.

Yn ‘e midden fan it net ôfgroeven diel fan de terp stiet de herfoarme tsjerke, dy ‘t yn 1873 nei in ûntwerp fan F. Brouwer boud is op it plak fan de midsieuske Sint-Nicolaaskerk. De nije tsjerke hat in fiifkantige koarsluting, sydgeveltoppen, grutte finsters mei neo-goatyske trasearings fan getten izer en in geveltoer mei ynsnuorre spits. De tsjerke befettet noch iere 17e-ieuske ynterieurûnderdielen.

Súdlik fan de kearn fan it doarp waard yn de earste helte fan de 20e ieu lintbebouwing ûntwikkele oan de Martenaweg en nei de oarloch kaam der in nije wenwyk oan de westkant, de David van Goirlestrjitte en omjouwing.

It streekdoarp Ychten hat in midsieusk ferline en leit oan de âlde dyk Lemmer-It Hearrenfean. It doarp hat in tichte bebouwing op de krusing mei de Middenweg – mei in rige nei-oarlochske wenten – en even fierderop mei de Middenfeart. Oan de feart foarmje de ienfâldige huzen in aardige wetterbuert. Even fierder nei it easten ta leit it streamkanaal nei it eardere stoomgemaal oan ‘e kant fan de Tsjûkemar, dat it wetter yn de Feanpolder fan Ychten op peil hâlde moast.

Fan it begjin fan de 19e ieu ôf hat, yn it súdliker lizzende, útstrekte Ychtenerfjild nammentlik ferfeaning plakfûn, wêrnei ‘t de grûn yn kultuer brocht is. It gemaal is yn 1913, nei plannen fan de polderopsichter L. Lourens boud yn in freonlik eagjende fernijingsstyl mei heal bepleistere gevels. De skoarstienpiip is ôfbrutsen. Ychten hat nochal wat fearren litte moatten. Fan it omfangrike feangebiet súdlik fan ‘e Tsjûkemar hearde it Ychtenerfjild – en dat besloech hast de helte-, by Ychten. Op dat plak ûntwikkele him de delsetting Bantegea, dat de status fan selsstannich doarp krigen hat. Oan de eastkant hat it buorskip Ychtenbrêge it ek brocht ta selsstannich doarp en is it it memmedoarp sels boppe de holle út groeid.

By de krusing fan Hoofdweg en streamkanaal stiet de doarpstsjerke. Dizze oan de Hillige Lautentius wijde tsjerke wurdt al yn 1245 yn de boarnen neamd. It gebou datearret út de 13e ieu, mar is healwei de 17e ieu ommitsele en krige in segmint yn pilasters. Sadwaande ferlear de tsjerke har midsieuske karakter. De sealtsjerke hat in trijekantige sluting. De slanke toer hat inkele opmerklike kenmerken. Yn de westgevel fan de toer kaam in flink grut roasfinster en dêrboppe binne dekoratyf omliste galmgatten pleatst. Op de romp folget in mei laaien dutsen achtkantige bekroaning mei oerwurken, dêr‘t de spits op pleatst is. De westlike gevel en de toer binne yn 1879 ta stân kommen. Yn de toer hinget in klok, dy ‘t yn 1597 getten is troch Cornelis Ameroy.

Miedum is in terpdoarp dêr’t yn ‘e rin fan de tiid net folle fan oerbleaun is. Lykwols oan de uterste noardlike râne fan de gemeente Ljouwert hat it wol in markante skeane wachter, in toer krekt sa skean as de Aldehou. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland út 1786 is te lêzen: “Dit kleine Dorpje heeft een Kerk met een toorntje, is de 16e eeuw getimmerd. Even ten Noorden van hetzelve loopt eene dwarsvaart uit de Ee naar de wateren van Tietjerksteradeel.” Fyftjin jier letter hie it doarp 64 ynwenners.

Healwei de 19e ieu wit it Aardrijkskundig Woordenboek: “Vroeger stond hier eene kerk, met een torentje, doch zonder orgel, welks omstreeks het jaar 1630 gesticht werd. Zij is voor eenige jaren afgebroken, doch de toren is alleen blijven staan.” De tsjerke is yn 1834 ôfbrutsen: de lytse mienskip koe de ûnderhâldskosten nei alle gedachten net mear opbringe. Nettsjinsteande syn ferware uterlik stiet de toer der noch proastich by. It is in karakteristike sealdaktoer mei skouders op de hoeken en in izeren krús op it dak. Oan ‘e westkant sit in ienfâldige doar yn in nis, dy’t krekt even spitsbôgich is en oan de eastkant is ûnder in spitsbôgenis te sjen. Faaks is de toer al boud yn de 14e, mar wierskynliker yn de 15e ieu. Ut de Midsieuwen is net folle mear te sjen, want de toer krige yn de 19e ieu in nije mantel, oan trije kanten fan graubrune en oan de eastkant fan giele stientsjes. Underyn sitte âldere ferrassingen: in soarte fan plint fan stiennen yn flinke ôfmjittings, moppen en roaswinkels dy’t út de lette Midsieuwen stamme. Mooglik dat dit materiaal is fan de tsjerke dy’t yn 1834 ôfbrutsen is.

Oan it Wynserbinnenpaed 22 stiet in boerepleats dy’t nei in brân yn 1962 yn tradisjonele foarmen opnij opboud is. De nije kop-hals-rompbuorkerij, yn eigendom by it Sint-Anthony-gasthûs yn Ljouwert is troch P. Kingma Lzn. ûntwurpen en faaks wol de lêst boude yn syn soarte.

Waaksens is in frij lang terpdoarp dat yn de twadde helte fan de 8e ieu as Wacheringe foar it earst yn boarnen foarkomt. De hast fiif en in heale meter hege terp kin inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien wêze en hat troch de ieuwen hinne in lytse bebouwing hân. Noch yn de bebouwing, noch yn de ferparte stikken grûn is wat systematyk te ûntdekken, al liket it der wol op dat de mar in bytsje ôfgroeven terp in min of mear rjochthoekige omfang hân hat.

It doarp hat gjin wetterferbining mei de omjouwing, ûngefear 800 meter noardlik rint de Opfeart nei de westliker lizzende Holwerter Feart. De Opfeart rûn nei de eardere state Tsjessens dy’t yn in moai park – roaid yn de twadde wrâldoarloch – lein wie. De dyk fan Holwert nei it suden meändere ynearsten noardlik om de terpfoet fan Waaksens hinne. De trochgeande dyk dy’t om 1860 hinne tusken Holwert en Dokkum oanlein is, kaam oan de súdkant oer de terpflank te rinnen.

Westlik fan de dyk stiet de stinspoarte fan Sjucksmastate. De poarte stiet op in skean ferskode rjochthoekige plattegrûn en de bôgen ha foarmen fan ferskode ellipsen wêrtroch de skeante optysk korrizjearre wurdt. Oan de fjildkant in maskaron op de slútstien en in stien út 1668 mei de wapens fan Harinxma en Botnia. Oan de kant fan it hôf is de geveltop trochsingele mei dowegatten. Njonken de tsjerke stiet de pastorije mei in foargevel dy’t foarsjoen is fan neorenêssânse sierwurk, sa as rustikablokken, djipreliëf, diamantkoppen, in panelefries, boogtrommels mei mitselmozayk en putti.

De goatyske tsjerke hat in koar mei trijekantige sluting en in slanke yn it tsjerkelichem opnommen sealdaktoer. De tsjerke is yn de earste helte fan de 15e ieu fernijd mei gebrûk fan it âlde boumateriaal. De westgevel is modern: it tsjerkje is yn 1962 restaurearre. It ynterieur hat sfearfol 17eieusk meubilêr en der is in ferrassende epitaaf fan sânstien foar Douwe van Aylva, dy’t yn 1592 foar Dimter foel.

Warfstermûne is in streekdoarp dat ûntstien is oan de oanleine âlde seedyk om 1315 hinne.

Nei alle gedachten nei’t yn 1529 de nije dyk om it Nijkrúslân oanlein wie. It elemint “warf”yn de namme tsjut in hûs op de dyk oan wêr’t de dykgearkomsten hâlden waarden en de “mûne” yn de namme komt al yn 1574 foar yn de boarnen.

Warfstermûne is lang in buorskip by Boerum west mar wurdt no as selsstannich oanmerke, hoewol it noch troch in tsjerke, noch troch in skoalle of oare gebouwen mei bysûndere foarsjennings aksintuearre wurdt. Eastlik fan it doarp, yn de buert Halfweg, op’ e hoeke fan de Leegsterwei en de Eeuwe Enneswei, stiet in ûnderwilens bûten gebrûk stelde skoalle. Yn Warfstermûne stiet wol in doarpshûs.

It doarp bestiet út in nochal sletten lintbebouwing oan benammen de súdkant fan de âlde dyk en in beskieden doarpsútwreiding fan nei de oarloch oan de súdkant, de Warf en omjouwing, wêr’t de trochgeande dyk lein is. Ek oan de Gruytswei is nei de oarloch noch folkshúsfesting kommen wêrtroch de delsetting oan de dyk in goede gearhing fertoant. De lêste jierren is de noardlike berm fan dizze dyk simmers in blommewielde. De measte wenningen, ôfwiksele mei dwers – en lânskappen en út ferskillende bouperioaden, stamme fierder meastal út it ein fan de 19e en de earste helte fan de 20e ieu. It nochal heech oplutsen stjelpbuorkerijke op nûmer 68 kin út de earste helte fan de 19e ieu datearje. De dwers pleatste middengongwenning op nûmer 66 datearret ek út dy perioade, mar sjoen it grutte bakstienmateriaal kin it ek noch wol earder west wêze.

Yn it lân om it doarp hinne steane pleatsen, wêrûnder mânske eksimplaren. Oan de Eeuwe Enneswei by Halfweg stiet in grutte kop-hals-romp. By de Kolk yn it noarden oan de Olde Borchweg in buorkerij mei in foarhûs út 1927 yn ‘Amsterdamse Schoolstijl’. Op ‘e hoeke fan de Gruytswei en Leegsterwei in kop-hals-romppleats út de earste helte fan de 19e ieu mei in túnhûs op it foarhiem.

Warstiens is in lyts terpdoarp dat folslein op it agraryske bedriuw rjochte is. De kom, foar safier der oer praat wurde kin, wurdt dan ek foar it wichtichste part bepaald troch mânske pleatsen en de tsjerke. Warstiens kin allinne út Wergea berikt wurde oer in smelle dyk.

It doarp is fan âlds goed ûntsletten troch twa koarte opfearten nei it Langdeel, it belangrykste farwetter fan Ljouwert nei Warten. Hoewol’t it lytse Warstiens maatskiplik folslein op Wergea rjochte is, wie der in tsjerklike bân mei Warten. Kontakten fûnen oant fier yn de 19e ieu oer it wetter plak. Warstiens hie wol in eigen tsjerke, in gebou mei in sealdaktoer. De tsjerke is yn 1844 noch ris opknapt, mar wie yn 1882 kenlik sa boufallich dat dy doe ferfongen is troch in nij eksimplaar. De gewoanlik objektive encyclopedie van Friesland út 1958 oardielde: “Hervormde kerk zonder architectonische waarde.” Dêr wurdt in lytse heale ieu letter oars oer tocht. De tsjerke is fan in ûntwerp fan de Ljouwerter arsjitekt Hendrik H.Kramer dy’t him doedestiids ta de meast foaroansteande boumaster fan Fryslân ûntwikkele. En oan de Warstienser tsjerke is dat te sjen: dy is wier riker útdost dan in protte tsjerken út deselde tiid. It is in sealtsjerke mei grutte rûnbôgefinsters tusken slanke steunbearen en dekorative friezen en oar siermitselwurk. Tsjin it front oan stiet in slanke toer mei listwurk mei in ynsnuorre spits. Oan de efterkant is in fersmelle en ferlege koarpartij dy’t it gehiel opfleuret.

Oant 1784 lei de Himpenser Mar westlik fan Warstiens. Yn 1779 wie de oktroai oanfraach om de mar droech te meallen en yn 1784 wienen se yndie mei it wurk oan’ e gong. It barde yn opdracht en foar risiko fan fjouwer Makkumer ûndernimmers: Eibert Dirks, de bruorren Jan en Marten Kingma en Yme Tichelaar. Der kaam in dyk en in ringfeart om de hiele droechmakkerij en der waard in mole pleatst dy’t de 90 hektare droech mealde.

Warten is in âld wetterdoarp yn it noardeasten fan de gemeente oan it belangrike farwetter it Langdeel en nei it súdeasten de Rochsleat. Dêrtroch hat Warten goede ferbiningen mei sawol Ljouwert as it efterlân. It Langdeel ferbredet him flak foar Warten oan it Wartenster Wiid ta, wêr’t al yn de 17e ieu in buert, de Midsbuorren, ûntwikkele wie dy’t fan it ein fan de 19e ieu ôf stadichoan in warber karakter - mei skipfeart en suvelfabryk krige.

De kearn fan it doarp lei eastliker, by de tsjerke en brêge, wêr’t it ferkear oer de dyk foar de oanlis fan de krap om de súdlike râne fan it doarp rinnende Rûnwei, oerhinne moast. De tsjerke is yn 1780 fernijd ta in sealtsjerke mei grutte korfbôgefinsters wêrfan leafst seis fan brânskildere glês foarsjoen binne, yn it boujier makke troch Ype en Jurjen Staak. Foar de tsjerke stiet in foarse toer dy’t it doarpsgesicht foaral fan it westen út behearsket. Oan dy kant fan de Haadstrjitte stiet in tal deftige doarpswenten, wêr’t in mei dekoratyf pleister ferrike notabele wenning tusken stiet. Oan it wetter is foaral noardwestlik fan de brêge in freonlike wetterwyk foarme. Yn Warten stiet de lêste langhúsbuorkerij fan Fryslân, it oertype wêrby it dak fan foarhûs en skuorre trochrint en dy’t as museum ynrjochte is.

De earste folkshúsfesting fûn yn 1920 oan de Easterbuorren plak, in rige fan tsien huzen. Nei de oarloch koe al yn 1948 in achttal tradisjonalistyske wenten oan de Haadstrjitte boud wurde en yn de fyftiger jierren folge de wenningbou yn de strjitten tusken de âlde doarpskearn en de Rûnwei.

Fan de sechstiger jierren ôf kaam der in nijbouwyk noardlik fan sawol it wetter as fan it Nijpaad en de Haadstrjitte. Beskriuwingen út eardere ieuwen ha it oer in aardich bloeiend stedsje Warten dat troch in fûle stoarm tusken 1220 en 1240 fernield wêze soe en wêrfan soms noch spoaren fûn binne. Ynmiddels is fêst komme te stean, dat it ferhaal op in misferstân berêst.

Waskemar is in karakteristyk en jong feankoloanjedoarp, in streekdoarp by de Kompanjonsfeart en de Haulerwykster Feart lâns. De feart waard yn 1756 troch de Drachtster Compagnie groeven op it doarpsgebiet fan De Haule, twa en in heale kilometer noardlik fan dit doarp. De delsetting waard fan it ein fan de 18e ieu ôf Beneden Haulerwyk neamd en krige pas nei de Twadde Wrâldoarloch de status fan selsstannich doarp. It waard der ek de Cruijmte of de Krompten neamd, nei de kromming yn de feart. In strjitte by de bocht fan de Haulerwiekster Vaort nei de Mandefeart bewarret dizze namme. De lêste feart fiert mei wat bochten nei Bakkefean.

Doe’t it yn 1953 de status fan doarp krige, is it neamd nei in poel yn de Duerswâlder Heide, dy’t westlik fan it doarp op it grûngebiet fan Opsterlân leit. Yn 1849 blykt op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff dat der oan beide kanten fan de feart al kilometers lange, frij regelmjittige bebouwing groeid is. De westlike hoeke fan Beneden Haulerwyk is dan noch net ticht beboud.

Ungefear in heale ieu letter kaam der op dizze hoeke in koöperative súvelfabryk ta stân. Wer in lytse ieu letter is de fabryk, dy’t troch konsintraasje yn it suvelbedriuw al stillein wie, ôfbrutsen om romte te meitsjen foar wenningbou.

Súdwestlik fan it doarp binne om 1900 hinne op inisjatyf fan de filantroop Pieter Wilhelm Janssen ûntginningsplakken ta stân kommen. Janssen hie fortún makke yn Ynje en luts him de minne wengelegenheid yn Fryslân oan. Wenningferbettering keppele er yn súdeast Fryslân, ûnder mear yn Beets, Jobbegea-Skuorregea, Terwispel en Waskemar, oan de ûntginning fan de útfeane grûn. By de pleatskes hearde ûngefear tsien hektare yn kultuer te bringen grûn. By Waskemar bestiet de noch reedlik geve Janssenstichting út njoggen fan dizze pleatsen. De boerebuorskip leit súdlik fan de Leidyk by de Duerswâlder Heide lâns. Oan wjerskanten fan dizze Leidyk is tsjin it doarp oan yn de ôfrûne tsien jier in bedriuweterrein oanlein.

Wergea is as in agraryske delsetting op in lytse terp tusken inkele marren ûntstien. Dizze marren, de Grutte Wergeaster Mar, de Jorniahúster Mar en de Himpenser Mar, binne allegearre droechmeald.

It doarp hat syn ûntwikkeling foaral te tankjen oan de geunstige lizzing foar it ferkear. It leit oan de Wergeaster Feart, in eardere drokke rûte dy’t Ljouwert mei it suden ferbûn.

De lêste desennia is it wer drok op’ e feart, mar dan troch de wetterrekreaasje. By beide kanten fan de feart lâns is sûnt de 16e ieu seambebouwing ûntwikkele: oan de Grutte Buorren, de Lytse Buorren en letter oan de Nije Hoeke. It begjin fan de Grutte Buorren rint as brede kade foar it front fan de doarpstsjerke lâns. Efter de tsjerke stiet heech de eardere pastorije yn in romme tún.

Dêrnei bûget de Grutte Buorren tusken de bebouwing troch, wêrfan de wenten en eardere winkels oan de westkant deun by it wetter stean. Der steane nochal wat brede wenningen fan it notabele type, op’ e hoeke fan de Giele Eker in pân út 1668, bekend as de âlde bakkerij. De tutegevel hat foar dy tiid karakteristike beitelingen. Under is de yndieling feroare, mar op de ferdjipping sitte de rûne ûntlestingsbôgen mei negblokken boppe de finsters. Kordonbannen fan natuerstien jouwe de boulagen oan en de gevel wurdt bekroand troch in op in konsole mei kopke rêstende útmitsele pinakel. Fierder súdlik leit in lytse izeren flapbrêge oer it smelle dwersfeartsje en dan folget de Hillebuorren by it wetter fan de Wergeaster Feart lâns.

De foar in grut part sletten bebouwing by de smelle kade fan de Lytse Buorren lâns is út de desennia om 1900 hinne. De measte huzen binne in inkele laach mei in kap heech, mar soms is der ien heger. Yn de gevelwand falt it brede Popmagasthûs op, it yn 1664 stichte widdohofke dat yn 1864 fernijd is. Boppe de doar fan de foar it dak útboude middenpartij is de grutte wapenstien fan stichtster Vrouk van Popma en har man wer pleatst. Oan de noardkant fan de brêge is de gong by it wetter lâns, de Nije Hoeke, noch smeller. Dêr stiet wol de grutste en mei sierpleister eleminten oerdadich fersierde notabele wenning. De wenning is boud troch in hiele ûndernimmende man yn de desennia om 1900 hinne: Abraham Keimpes Hoekstra. Hy wie bouûndernimmer fan huzen, pleatsen en molens. Fierder wie er jildsjitter en technysk adviseur fan de boeren dy’t yn 1886 de Vereniging Coöperatieve Zuivelfabriek “Warga”oprjochte ha, de earste fabryk fan it lân dy’t sa organisearre wie. Boppedat waard er in ferneamde redensfabrikant. Dêrmei hold er syn feinten yn de sloppe wintertiid oan it wurk. Oan it begjin fan de 20e ieu produsearre er om deselde reden semintstiennen, wêrtroch der yn Wergea en omjouwing in protte gebouwen opfallend fan dit materiaal boud binne. Heaks op it wetter kamen ynearsten allinne beheinde buertsjes by paden en wegen lâns, wêrfan de Giele Eker de belangrykste is. Dêr steane inkele huzen út it ein fan de 18e ieu en notabele wenningen.

De roomske Martinustsjerke mei hege toer is yn 1862 ferriisd nei ûntwerp fan H.J.Wennekers yn in betide neogotyske styl en hat in komplete ynventaris yn dy styl. De herfoarme tsjerke, ek mei toer, ferriisde yn 1872 en is tsjintwurdich yn gebrûk as doarpshûs De Bidler.

Yn de twadde helte fan de 19e ieu waard de weiferbining fan Ljouwert út troch de doarpen lein. Hjirtroch kaam der ek mear bebouwing by de Tsjerkebuorren, Ljouwerterwei en de Wartensterdyk lâns, wêr’t ek wer notabele en lytse boargerhuzen boud waarden. Oan de westlike râne fan de doarpsbebouwing stiet it saneamde “Ald Slot”. It bûtenferbliuw is yn 1787 boud as foarhûs fan in pleats, mar hat in skiednis dy’t wêrom giet oant 1423 ta mei in lytse sealstins dy’t as Ald Roarda bekend is. Yn dat slotsje is organist en komponist Reynoldus Popma van Oevering om 1700 hinne opgroeid. It hjoeddeistige slot kaam mooglik mei gebrûk fan fûneminten en âld materiaal ta stân.

Westergeast is in streekdoarp dat yn de betide Midsieuwen ûntstien is op in sânplaat noardwestlik fan de hege grûn fan de Wâlden en dy’t dêrfan skieden is troch in leech gebiet, de Warren. It doarp wie op wat ôfstân yn noardlike rjochting oer wetter ûntsletten troch de Swemmer en letter troch it ferbettere kanaal fan de Nije Swemmer. Oan de súdkant is yn 1654/56 de Strobosser Trekfeart groeven.

It doarp hat him ûntwikkele by twa parallelle wegen lâns: de tsjintwurdige Eelke Meinertswei en de Bumawei. Oan de wegen en wat sydpaden is de bebouwing stap foar stap fertichte, wêrtusken relatyf in protte pleatsen en wenbuorkerijkes.

Nei de oarloch is yn it westen de doarpsútwreiding ta stân kommen. Noardwestlik heart de buorskip Keatlingwier, dy’t rjochting Dantumadiel rint, by Westergeast. Súdlik hat De Trieme by dit doarp heard, mar dat doarp is no selsstannich. Fan it suden út wurdt it doarp ynlieden troch “De Greidpôlle”, in jonge stjelpbuorkerij, yn 1935 boud nei ûntwerp fan arsjitekt S. Van der Molen yn in ekspressive styl. Foaral de hoekerkers oan it front falle op.

Oan de oare kant fan de Eelke Meinertswei stiet de mânske doarpstsjerke op in heech tsjerkhou yn in tichte beammerâne. It romaanske gebou is yn ferskillende fazen om 1200 hinne yn bakstien oplutsen om in foargonger fan dowestien te ferfangen. De toer is foar in part yn de westgevel opnommen en hat in koarte ynsnuorre spits. It skip fertoant rûne grute bôgen en in rûnbôgefries en ek de wat ynspringende healrûne koarpartij hat gevelflakken mei rûnbôgefriezen. Ek yn it ynterieur is de midsieuske sfear noch hielendal te priuwen. Earst falt de fan in heal koepelferwulf fersjoene absis op mei in moai blokte triomfbôge. Der binne mei wat muoite noch fragminten fan yn registers komponearre muorreskilderingen te besjen.

Fierder yn it doarp binne foaral oan de Eelke Meinertswei in stik as wat geve buorkerijen en op nûmer 15 in skuorre mei foarhûs út sawat 1905 dat as kafee tsjinst die.

Westernijtsjerk is in streekdoarp dat mooglik yn de folle Midsieuwen ûntstien is op in kwelderwâl en tsjin in dykkompleks oan, de Hege Hearewei, as in nije (it “nij”yn de namme) delsetting by it folle âldere Marrum, wêr ta it faak as buert rekkene wurdt. De Romaanske tsjerke wiist op in nochal hege âlderdom. De tsjerkestichting wurdt wol yn ferbân brocht mei state Jepma of Jeppema, dy’t wilens ferdwûn is dy’t noardeastlik fan de tsjerke op in romme omgrêft en as tún ynrjochte terrein lei. De nije parochy soe troch de Jeppema’s befoardere wêze en de tsjerke op harren grûn boud, wêrtroch in sekere beskerming bestien hat.

De doarpsbebouwing leit súdwestlik fan de tsjerke. De tsjintwurdige, foaral agraryske bebouwing leit ferspraat by de Hege Hearewei lâns; by de bajonetbocht is der sprake fan wat fertichting, in streek dy’t yn it ferline wol Lutkeburen neamd waard. Yn de 17e ieu moatte der om de tsjerke hinne ek huzen stien ha. Jepmastate is nei alle gedachten oan it ein fan de 18e ieu ôfbrutsen. De Ljouwerterdyk dy’t om de bebouwing fan Marrum lutsen is snijt de terreinen fan de eardere state troch. Foar de tsjerke leit in grut parkearterrein.

De tsjerke mei trijekantige koarsluting is wijd oan Sint-Oswaldus. De tsjerke hat in sealdaktoer út de 15e ieu mei twa âldere klokken (1385 en 1405). It let Romaanske skip is yn de earste helte fan de 13e ieu mitsele fan âlde friezen. It koar is tagelyk oplutsen en fertoant op de hoeken mitsele kolonetten mei ringfoarmige kapitelen. De tsjerkekap is om 1500 hinne fernijd: it houten tonferwulf mei trekbalken is doe oanbrocht. It skip krige om 1800 hinne steunbearen en de finsters binne doe fan nije dagkanten foarsjoen. Tusken it evenwichtige meubilêr falle de 17eieuske hearebank, de barokke preekstoel en foaral de heech goatyske bankwangen op. Se binne snien mei moai detaillearre en útienrinnende briefpanelen en bekroaningen en binne út de earste helte fan de 16e ieu.

Westhim is in lyts kompakt terpdoarp fan midsieuske oarsprong mei in buert tichtby de Himdyk. Dizze dykstreek wurdt de Kat neamd en de terp Feytebuorren. Op de gritenijkaart fan Wymbritseradiel yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet it doarp tekene mei in fjouwertal buorkerijen om de tsjerke hinne mei de Westhimster Opfeart nei de Wimerts . In opfeart dy’t yn it suden by de Kat in slûs, in syl, yn de Himdyk hat, wêr’t ek noch twa huzen steane. De Himdyk leit noardlik fan de yn 1633 droechmealde Atsebuorster mar. De polder hat in merkber leech nivo.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: ‘Westhem, een klein dorp … in ’t Westen tegen den Hemdyk gelegen, gelyk Oosthem in ’t Oosten: hier onder behoort het droog gemaalen Atsebuurster meer, liggende samen met Sensmeer, tot Wonzeradeel behoorende, in den zelfden Dyk, als ook het buertsje de Graauwe Kat, alwaar men een Sluisje in de Hemdyk heeft, waar door men te scheep uit de Buitendykster landen, door dit Dorp, in de Bolswerder vaart kan komen. Ook ziet men hier twee Wieren, overblyfzels van oude Staten.’ It buertsje heart koartsein de Kat neamd te wurden, Grauwe Kat leit ûnder Arum.

De dykbuert mei yn de rêch de opfeart is ûnderwilens mânsker as it oarspronklike terpdoarp útgroeid. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff yn 1851 is dy ûntwikkeling te sjen, al is de groei minder sterk dan dy fan Blauhûs, even westliker, eartiids in buorskip dat ûnder Westhim hearde. It buertsje by de slûs wurdt De Kat neamd en de syl Katsyl. It kafee midden yn de dykbuert fan Westhim hjit De Kot, wêrby de stavering de útspraak folget. Noardlik fan de tsjerke, bûten de terp steane in pear huzen en buorkerijen.

De tsjerke is in trijekantige sletten sealtsjerke dy’t yn 1708 boud is om in midsieuske foargonger te ferfangen. De sealdaktoer is 13eieusk. Der hingje klokken yn wêrfan de iene út 1353 is en de oare yn 1639 troch Jacob Noteman getten is.

De Westhoeke is in streek dy’t noch mar krekt de status fan doarp krigen hat. It is it westlikste diel fan de earste Bildtdyk, dy’t yn 1505 opsmiten is fan Dykshoek ôf, wêr’t er oansleat op de Griene Dyk fan it eardere Barradiel, oant de Noarderdyk fan Ferwerderadiel. Dêrmei waard it Oud Bildt ynpoldere. Het Bildt krige doe fan de Saksische Heer van Friesland de status fan gritenij, de jongste fan Fryslân. Nei’t yn 1600 de Nijebiltdyk ta stân kommen wie, waard de âlde dyk slieperdyk en begûn de ûntwikkeling ta in opmerklike wenbuert.

De namme De Westhoeke waard jûn oan dit stik fan de alve kilometer lange bebouwing oan de Aldebildtdyk ter ûnderskieding fan de Oasthoek, de buert op de krusing fan de dyk mei de Kouwe Faart dy’t yn de Waadsee útwettert by Swarte Haan. Tusken De Westhoeke en De Oasthoek lei rjocht noardlik fan St.Jabik ek noch de buert dy’t Spitsroeden neamd wurdt. Hjir stiet in belangrike masinefabryk mei in museale ôfdieling fol stoommasines. Krekt as by oare streken by de dyk lâns bestiet de bebouwing oan de noardkant tsjin de dyk foaral út arbeiderswenten, mar der binne ek in stik as wat pleatsen te finen.

Súdlik fan de dyk en de dykfeart lizze de pleatsen yn it lân. It binne meastal monumintale buorkerijen, wêrûnder inkele fan it winkelheakmodel. Der stiet boppedat in yn 1899 stichte iepenbiere legere skoalle yn de foar doe karakteristike sierstyl. Yn de op de dyk rjochte koarte gevel sitte boppe yn gevelplaten mei Openbaar Lager Onderwijs en leger platen mei Anno en 1899 oan wjerskanten fan in grutte yn in nis pleatste plaat mei in gemeentewapen. Op it dak lizze de moaie Lucas IJsbrandpannen. Hielendal yn it westen fan De Westhoeke stiet in Yndonesysk restaurant. Noch westliker giet de Biltdyk oer yn de Armen- of Statendijk dy’t op de âlde Griene Dyk oanslút. De âlde herberch dy’t hjir stie is ferdwûn.

Wetsens is in radiaal terpdoarp wêrfan de ovale ringwei noch foar mear as de helte bestiet. De rest fan de omfang fan de oarspronklike terp is oan in stik ringsleat en de perseelsgrinzen te werkennen. Oan de ringwei leit de bebouwing, foar in grut part pleatsen, dy’t oan de noardlike en oan de súdwestlike kant wat fertichting te kennen jout. De terp is grut west, mar is yn 1892 en 1896/97 foar in grut part ôfgroeven. Hjirtroch is de tsjerke fjouwer meter heech op in skerp ôfgroeven restant kommen te lizzen en is de Opgong frij steil. De pleats dy’t oan de súdwestlike kant binnen de ringwei stiet, leit op in net ôfgroeven part fan de terpsoal.

Eastlik hat it doarp mei it Jellegat in goede ûntsluting oer wetter: yn noardlike rjochting nei de Peazens en yn súdlike rjochting nei de Suderie. It Jellegat is lang de wichtichste wetterlossing foar West Dongeradiel west en faak oarsaak fan konflikten tusken de Dongeradielen. De wetteroerlêst koe der fan West nei East Dongeradiel ferpleatst wurde. By ekstreme waarsomstannichheden wie it Jellegat as in wetterfal.

Wetsens is sa geef bleaun troch de ôfsidige lizzing fan de ferbiningswei fan Dokkum nei Mitselwier en Easternijtsjerk. De oan Sint-Vitus wijde lytse tsjerke is út dowestien boud en is út de 12e ieu. De koarpartij, ynwindich heal rûn, útwindich fiifsidich, is út de earste ieuhelte. De hoeken binne aksintuearre troch pilastereftige kralen fan Bremer sânstien. It skip is yn de twadde ieuhelte boud. Beide sydgevels binne oer de hiele djipte fersierd mei in sparfjild dat oan de boppekant bekroand is troch in rûnbôgefries. Der binne spoaren fan oanbouwen mei kapellen, oan de súdkant bine dizze it dúdlikst. De tsjerke is yn it begjin fan de 16e ieu mei bakstien ferhege. Doe binne de ferwulven fuorthelle, spitsbôgefinsters oanbrocht en kaam oan de noardkant in let-goatyske yngongspartij. Yn 1842 is de sealdaktoer ynstoart en de westlike partij ferfongen troch in trijesidige sluting mei in lytse hingjende klokkestoel.

Wier is in terpdoarp dat mooglik oan it begjin fan de jiertelling ûntstien is by de mûning fan de Middelsee. It doarp komt yn de boarnen fan de 13e oant it begjin fan de 16e ieu foar as “Weer”. It doarp is nea grut west en ek it doarpsgebiet yn de úterste noardpunt fan Menameradiel, tusken Aldmear en de âlde seedyk, de Hegedyk, wie beheind.

De fiskers hienen troch de Wier- en de Balksyl tagong ta de Middelsee. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1786: ‘Weleer lag dit dorp ook aan zee, en werd toen, waarschynlyk, bewoond door Visschers, die door de Wierzyl gemaklyk in zee konden komen, en van daar naar hun visch, door de Ried, naar Franeker en elders brengen. By onzen tyd lag hier nog de fraaie State Lauta, bestaande in een schoon Heerenhuis en zwaaren toren, omringd met diepe graften en ene ruime hovinge.’

De state is mei it pachtersoproer yn 1748 yn de brân stutsen. Lautastate hearde ta de moaiste staten van Fryslân. It terrein fan Lauta is noch te werkennen.

It doarp hie mei it Moddergat in wetterferbining mei Berltsum. Nei it tichtslykjen fan de Middelsee is Wier in folslein agrarysk doarp wurden. Dat is oan de mingde bebouwing fan pleatsen en wenten te sjen mei in konsintraasje oan de Hegedyk. Oan it Tsjerkepaed stiet de neoklassistyske pastorije út it midden fan de 19e ieu. In twadde middengongwenning stiet oan de Hegedyk, mar dan yn mingde styl. It is de skoalmasterswenning dy’t yn 1874 tagelyk mei de middengongskoalle, dy’t út twa klassen bestiet, boud is.

De bakstiennen tsjerke is út it midden fan de 12e ieu. Om 1800 hinne is de súdgevel beklamme en fan steunbearen foarsjoen. Yn 1881 is nei ûntwerp fan F.Brouwer in toer fan trije segminten en in ynsnuorre nullespits oplutsen en dêryn is in astronomysk oerwurk pleatst. Yn it koar waard yn de 19e ieu in bysûnder orizjinele rûne nachtmielsromte makke.

Wierum is in terpdoarp dat op in kwelderwâl flak by de see yn de betide Midsieuwen ûntstien is.
Dizze gefaarlike lizzing is net sûnder gefolch west. It noardeastlike part fan de rjochthoekige terp is yn see ferdwûn en oan dy kant sil ek in stik fan it doarp troch de weagen opslokt wêze. De tsjerke liket tsjin de hege seedyk oan te leunen.

Fan âlds is Wierum troch dizze lizzing in fiskersdoarp west. Oan it begjin fan de 19e ieu joegen tsien skippen oan fyftich fiskers wurk en yn 1882 telde de float fyftjin aken dy’t fan in bun foarsjoen wienen, wêrtroch de skol yn farsk wetter nei de wâl ferfierd wurde koe. Yn in fleanende stoarm op 1 desimber 1893 fergienen trettjin fan de santjin skippen: 22 fiskers ferdronken. Op de dyk docht in monumint tinken oan it doarpsdrama. De fiskerij hat dit nea wer ferhelpe kinnen. Der binne in protte karakteristike fiskershuzen ferdwûn. Oan it plein tsjinoer de tsjerke is it fiskershûs út 1823, no wetterskipshûs, wol in oantinken oan de maritime skiednis. It is in wat plechtich gebou fan fiif finsterflakken breed en twa boulagen heech mei in omliste tagong en in foar it dak útboude kajút.

De doarpstsjerke stiet no oan de noardlike marzje fan it út ticht beboude strjitten besteande doarp. De oan Maria wijde tsjerke is út de 12e ieu. It tsjerkeskip mei koar út 1912 is troch in nij gebou ferfongen, wêrtroch in opmerklik stik skiednis weifage is. De dowestiennen toer út de 12e ieu is wol bestean bleaun. Hy foarmet mei de oangrinzjende sydromten dy’t ûnder en op de ferdjipping mei de toerromte ferbûn binne, in westwurk. Oan de bûtenkant is de toer fersierd mei sparfjilden en rûnbôgefriezen en boppe op it sealdak stiet in aak as wynfaan te pronk.

Noch foar de Doleânsje stichten de Ofskiedenen yn 1875 in eigen tsjerkegebou, efter de roailine yn de Haadstrjitte. It beskieden bouwurk makket syn tsjerklike funksje allinne mar kenber mei de tsjerkefinsters.

Baaium is in terpdoarp. It hat net in kompakte bebouwing; it liket wol as binne buertsjes en buorkerijen om de lytse kearn mei de tsjerke hinne, hjir en dêr it lânskip ynstruid. Oan de trochgeande dyk tusken Winsum en Dronryp stiet wat losse bebouwing. Noardlik fan de tsjerke is in buertsje ûntstien, mar de meast gearhingjende hoeke fynt men oan in paad oan de westkant foar in grutte boerepleats oer. De huzen dêr ha de Baaiumer Opfeart nei de Frjentsjerter Feart yn ‘e rêch.

By de krusing fan de dyk en de dwerspaden stiet de opmerklike doarpstsjerke. By de bou hat men net sunichoan dien en it is dêrtroch in goed foarbyld wurden fan de oerdiedige mingstyl De toer is yn 1865 nei tekeningen fan B.J. Sitenga boud en de tsjerke is realisearre yn 1876 nei in ûntwerp fan S. van der Veen. Toer en tsjerke fertoane romaanske trekken, mei namme de rûnbôgefrieskes wize dêrop. By de yngong sjogge we let-klassicisistyske motiven. It stúkwurk fan it ynterieur troch D.J. Fast, biedt in feest fan stilen; alles mei elkoar makket lykwols in ymponearjende ienheid. It folgjende fers is yn de 17e ieu úthakke yn ien fan de siden fan it doopfont: Dit is Baiommer vondt / Die vergeeten lagh in de grondt / is 1668 / Wederom op gerecht / om dat daer veel van wert gesegt / Godt wil ons land en dorp bevrien / Voor bij Geloof en Afgoderien.

It grutte fjouwerkante font is fan rôze Bremer sânstien. De oare kanten ha goatyske trasearings nei 15e-ieusk model. It ferhaal giet dat se út de 12e of 13e ieu wêze soenen. Fanwege de omfang ûntstie de siswize ”Sa grut as de Baaiumer fonte.”

Even bûten it doarp, krekt net yn de eardere gritenij Baarderadiel, stie eartiids in frouljuskleaster, yn 1186 fan Kleaster Lidlum út stichte. It waard Sint Michaëlsberch neamd, mar faker kaam men it tsjin as Monnike-Baijum. Nei de Herfoarming is it yn 1580 opheft. Op it plak fan it kleaster stiet no, noardlik fan Winsum, de buorkerij Mountsjebaayum.

Boelensloane is in jong heidedoarp by de kjersrjochte Boelenswei lâns, yn it ferline Heidelaan neamd. Oant healwei de 19e ieu bestie de delsetting út ferspraat op de ôffeane heide steande spitketen, heidehutten en sels hoalen dêr ‘t in oansjenlik oantal earme bewenners yn húsmanne. It doarp hearde by Surhústerfean en waard de Feansterheide neamd. De namme Boelensloane is ûntliend oan de wei, oant 1900 ta bleau it in sânpaad, dy ‘t de heide ûntslute en neamd waard nei de famylje Boelens. Leden fan dizze famylje binne yn de 17e ieu siktaris en grytman fan Achtkarspelen west en hienen nei alle gedachten belangen yn de ferfeanings.

Nei it stichtsjen fan in tsjerke healwei de 19e ieu krige it doarp sa stadichoan in komfoarm; dizze ûntwikkeling sette yn de 20e ieu sterk troch. Mar likegoed is it heideferline fan Boelensloane noch dúdlik te erfaren. Yn de hiele súdlike punt fan Achtkarspelen is by de wegen lâns, de eardere sânpaden, en yn de ferfeaningswiken noch fersprate bebouwing fan wenten en pleatskes, soms yn streekjes, te finen. Allinne it eastlike part fan dit gebiet, Wyldfjild en omkriten, wurdt administratyf by Surhústerfean rekkene, it oare is Boelensloane. Men soe it dêrtroch in doarps-archipel neame kinne fan in flinke kom en in grut tal bebouwings- eilantsjes, dy ‘t sels yn de 20e ieu noch ympulzen krigen troch fersprate folkshúsfesting út it lêst fan de tritiger jierren oan de Spekloane, De Trije Roeden, De Fjouwer Roeden en de Bethlehemsreed. It lêste delsettinkje fan fjouwer wenten tsjin de grinzen fan it doarp Houtigehage yn de gemeente Smellingerlân oan, soe útwreide wurde, mar dat is der troch it útbrekken fan de oarloch net fan kommen.

Yn 1851/1852 is de tsjerke boud en al gau dêrnei waard der ek ûnderwiis jûn. Der kamen sels twa skoallen. De tsjerke dy ‘t oan de súdlike râne fan de doarpskom op in rom hôf stiet, is in freonlik sealtsjerkje mei in dakruter op de foargevel. It gebou is net mear as tsjerke yn gebrûk, mar as aula. Tsjin de tsjerke oer stiet it karakteristike “Volksgebouw” út de tritiger jierren.

It lytse terpdoarp Koarnwert dat de status fan beskerme doarpsgesicht krigen hat leit fuort efter de eardere Suderseedyk by de Houster Hoeke, rêstich yn it iepen lânskip, op foldwaande ôfstân fan de hektyske ferkearslussen van de Kop fan de Ôfslútdyk. It bestiet inkeld mar út in freonlike buorren mei in plein-foarmige ferbreding, dy ‘t laat nei de terp, mei toer en tsjerke op in keal hôf mei dêromhinne in izeren stek.

De tsjerke datearret oarspronklik út de 12e ieu, mar krige yn 1916 in nije ommitseling. De ferbouwing is troch arsjitekt F. Raadsma ûntwurpen en útfierd troch de Koarnwerter oannimmer J. Roosjen. De tsjerke hat aardich glês-yn-leadwurk yn de rûnbôgefinsters en griis smoarde Lucas IJsbranddakpannen. De relatyf heech opriizjende toer datearret út 1898. L. Reitsma út Wytmarsum wie de ûntwerper fan de ryklik mei listwurk en blokken fan keunststien fersierde toer en Roosjen wie wer de oannimmer. De bekroaning bestiet út in tûfe siermitselwurk mei ôfhingjende blommen. Koarnwert is it bertedoarp fan Obe Postma (1868 – 1963), de fynfielige dichter fan it Fryske lânskip. Hy leit te hôf yn Koarnwert. Yn it gedicht Hous-ter Herne (Houster Hoeke) beskriuwt Postma syn lokkige jierren út syn jeugd:

“ O boartersplak yn blide bernedagen,
Do herne oan ‘e igge fan ‘e see
Wat lok wâlt op yn ‘t swiet te-binnen-bringen
Fan ‘t noflik boartsjen op dyn fredich stee. “

Súdlik fan Koarnwert leit it buorskip Sotterum efter de Dyksleat. De bebouwing bestiet út in pear huzen en pleatsen. Hjir is in opmerklike argeologyske fynst dien: in brûnzen hynderke út de 1e ieu nei Kristus, dat no ien fan de topstikken fan de klassike kolleksje fan it Frysk Museum is.

Damwâld, it haadplak fan de eardere gemeente Dantumadiel, is yn 1971 ûntstien troch it gearfoegjen fan de fan west nei east op mekoar folgjende streekdoarpen Ikkerwâld, Moarrewâld en Damwâld, dy ‘t op dat stuit al hielendal oan mekoar groeid wienen. De trije kearnen fan Damwâld ûnstienen by in east-west rinnende midsieuske bewennings-as lâns, de Voorweg. Fan dêrút waard it gebiet ûntgind. Mooglik ha wat noardliker noch âldere ûntginningsgebieten lein, de Achterweg fan Ikkerwâld wiist der wol wat op. It binne dan ek karakteristike streek- of dyksdoarpen, mei-elkoar mei in lingte fan sa ‘n fjouwer kilometer.

De bebouwing fan de trije doarpen is fan de twadde helte fan de 19e ieu ôf nochal wat tichter beboud wurden en is fierder bylâns de Voorweg grutter en langer wurden. It gefolch wie dat de doarpen tsjin elkoar oan kamen te lizzen. Boppedat kaam fan dy tiid ôf yn Moarrewâld by de Murmerlaan (Hoofdweg) lâns ek bebouwing ta stân. Dizze belangrike rûte nei Dokkum krige yn 1880 selskip fan de earste trambaan yn Fryslân: in hynstetram. Oan dit krúspunt waard yn 1881 dan ek in gemeentehûs boud. Foar wat bedriuwichheid waard it dêr in geskikt festigingsplak. It ynearsten tinst befolke doarp fan de trije koe sadwaande útgroeie ta in flink krúsdoarp. Hoewol ‘t it gemeentehûs nei de ferskillende kearen ferboude, mar wol deftige Rinsmastate yn Driezum ferhuze, sette de ûntwikkeling nei de twadde wrâldoarloch sterk troch. Krekt op it tiidstip fan de millenniumwende kaam it gemeentehûs by it krúspunt werom, efter it âlde gemeentehûs en de midsieuske tsjerke. Ikkerwâld en Damwâld ha minder dynamyske ûntwikkelings ûndergien en fertoane noch altyd de karakteristiken fan streekdoarpen.

It âldste gebou fan it eardere Damwâld is de Beenedictustsjerke. Sy datearret út de 12e ieu en dy hege âlderdom is te sjen oan de sterk bûgde, dowestiennen súdmuorre mei grutte sparfjilden en oan de boppekant in keperfries. Ek de sealdaktoer befettet in soad dowestien, mar lykwols is de toer net mear romaansk. It ynterieur besit in rokoko preekstoel (1777) mei in fraaie koperen lessener. It oargel is yn 1777 troch Albertus Anthoni Hinsz boud. Ferwûnderlik binne de muorreskilderings út it lêste jier fan de 16e ieu: bibelteksten yn de folkstaal, fette yn grutte rolwurk-cartouches. Even mear nei it westen stiet oan de oare kant fan de Voorweg Plantenhove. Yn 1906 boud yn in elegante fernijingsstyl foar in notaris. Yn 1912 lei de ferneamde Leonard Springer dêr in nije tún oan yn strakke geometryske styl. Plantenhove is no in konferinsjesoard. Wer wat westliker stiet yn it beamteguod de sobere Fermanje út 1767. By de Voorweg lâns stiet royaal situearre frijsteande bebouwing, sa as 19e-ieuske buorkerijen, wâldhúskes en wat jongere rinteniers- en boargerswenningen. Oan de krúsende wegen fan it eardere Moarrewâld stean plezierich eagjende, frijsteande huzen, mei namme út de earste tritich jier fan de 20e ieu. Op en yn de buert fan de krusing rize de belangrykste gebouwen op. Op de hoeke kaam yn 1881 it troch gemeente-arsjitekt J.W. Duijff ûntwurpen nije, kloeke gemeentehûs mei in middenpartij mei trepstoepe-portyk en balkon en omlistings yn sierpleister. De seisrútsfinsters ha noch skobbe blinen persiennes. Dêrnjonken is yn itselde jier herberch “De Kruisweg” boud, dy ‘t ek as tramhalte fan de âlde tramlyn tsjinne. Hjir waarden de hynders fan de tram stâle. Letter binne glês-yn-lead en strielde rúten yn art nouveau-styl oanbrocht en oan de súdkant kaam in tradisjoneel oerdutsen feranda.

It âldste bouwurk fan dizze doarpskearn is de wat westliker steande Bonifatiustsjerke út begjin 13e ieu. It is ien fan de âldste bakstiennen tsjerken fan Fryslân. De muorreyndieling fan sparfjilden mei rûnbôchjes en lytse finsters is romaansk. Tsjin de noardkant oan is yn 1914 in dwersbeuk pleatst. Boppe-yn de sealdaktoer binne klimmende friezen te sjen. De herfoarme tsjerke fan it eardere Ikkerwâld is yn 1850 fernijd yn de trant fan de neoklassicistyske rûnbôgestyl. It tuorke hie yn ‘t earstoan in spits, de iepenwurke lantearne datearret út de tweintiger jierren. Oan de Achterweg falle de bedriuwsgebouwen fan de fan 1899 oant 1969 aktive suvelfabryk “De Dokkumer Wâlden en omkriten” op.

Doanjum is in terpdoarp op in kwelderrêch, wêr ‘t de wat fierder nei it easten lizzende doarpen Boer en Ried ek op leinen en dy’t nei it westen ta trochrint mei it buorskip Foarryp en it doarp Winaem. Frijwat eastliker fan it doarp is it troch de Doanjumer Feart ferbûn mei de âlde slinke fan de Ryd. Doanjum leit noch gjin twa kilometer fan de Slachtedyk ôf, mar it is abslút net op de dyk oriïntearre. Tusken de Slachte en Doanjum yn lei tusken de Beintsemiedleane en de Hovensreed krekt in leechlizzende streek, dy ‘t sels de Doanjumer Mar neamd waard. De yn 1776 ynpoldere leechte is in oerbliuwsel fan in âlde seeslinke, de Ryd.

Om Doanjum hinne lizze ikkers en greiden. It doarp bestiet út inkele streekjes oan de Frjentsjerterdyk en de dêrop krusende Doanjumerdyk. Efter de bebouwingsstreken is nei de oarloch in oansjenlike wenwyk kommen.

Súdlik fan de Doanjumerdyk stiet wat ôfsidich de Herfoarme tsjerke. Dizze ienfâldige tsjerke is yn 1777 boud ta ferfanging fan in âld godshûs. It hat readbrún muorrewurk mei sparfjilden tusken lisenen en mei rûnbôgefinsters, in trijekantich sletten koar en in fjouwerkante toer mei spits. Yn de tsjerke freget in monumint yn it koar de oandacht: de moarmeren grêftombe mei portretbúste, yn 1737 makke troch Jean Baptist Xaverij foar Sicco van Gosliga, “grytman fan Franekeradeel en gedeputeerde te velde” en Johanna Isabella, baronesse thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg.

De Goslinga ‘s dy ‘t it yn ‘e rin fan de 17e ieu yn Frjentsjeradiel te sizzen krigen, wennen yn earsten op Sikkemastate yn Hjelbeam. Om-ende-by 1670 bouden se by Doanjum Goslingastate, dy ‘t yn 1803 wer ôfbrutsen is. De meast nijsgjirrige bewenner, Sicco van Goslinga (1664-1731), ûntwikkele him nei syn stúdzjes yn binne- en bûtelân, ta deputearre yn ‘e tiid fan de Spaanske Successie-oarloch. Letter wie hy ambassadeur fan de Republyk by de ûnderhandelingen foar de “Vrede van Utrecht” yn 1712 – 1713 en oan it hôf fan Loadewyk XIV yn Versailles yn 1714.

Dronryp is in terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderwâl ûntstien is. It wie yn it begjin in agraryske delsetting wêr ‘t de bebouwing him konsintrearre om de Tsjerkebuorren hinne. Begjin 16e ieu krige Dronryp in goede ûntsluting oer it wetter: de feart tusken Ljouwert en Harns, dy ‘t yn de 17e ieu ta trekfeart ferbettere waard.

De krusing fan de feart mei de dyk, de hjoeddeiske Hearewei, Skilpaad en Dûbele Streek wie in oantreklik festigingsplak foar hannnels- en ambachtslju en fersoargjende funksjes, bgl. loazjeminten. Sa foarme him súdlik fan ‘e Tsjerkebuorren in twadde kearn, de Brêgebuorren. By en yn de omjouwing fan Dronryp stie in flink oantal staten en bûtens. Oer lân waard Dronryp yn 1842 troch it oanlizzen fan de strjitwei fan Ljouwert nei Harns, goed ûntsletten en yn 1863 kaam der súdlik fan it doarp it spoar tusken deselde stêden ta stân mei in stopplak by Dronryp, yn 1868 kaam der in stasjon.

De twa delsettingen groeiden yn ‘e rin fan ‘e tiid oan elkoar. De groei fan Dronryp wie it gefolch fan de bloeiende bedriuwichheid: wat lytse fabriken en mûnen en fan 1891 ôf ek in suvelfabryk. Der kaam wenningbou ta stân oan de Alddyk, it Skilpaad, de Hobbemasingel en de Puoldyk. Oan de Hearewei, de tagongsdyk fan de strjitwei ôf, kaam de represintative bebouwing fan de notabele wenningen mei oan de westkant grutte middengonghuzen yn parkeftige tunen. Yn 1876 waard it haventsje fan Tsjerkebuorren, dat syn funksje ferlern hie, dimpt, mar de Buwefeart dêrhinne, bleau bestean.

Yn 1940 is de trekfeart gruttendiels dimpt. Allinne oan it brede profyl is oan ‘e Brêgebuorren noch te fernimmen dat op dit plan de foar de ûntjouwing fan it doarp ienris sa wichtige trekfeart rûn. Ek de bebouwing strielt dat út. It foar in part al earder groeven en yn 1951 iepene Van Harinxmakanaal kaam bylâns de súdkant fan it yn rap tempo groeiende Dronryp te rinnen. Yn de krisis- en oarlochstiid, mar ek yn de earste desennia nei de oarloch stagnearre de groei. Fan it ein fan de sechstiger jierren ôf, doe Dronryp as forinzedoarp ûntdutsen waard, kaam de groei der wer yn. De earste nijbou wie oan de eastkant fan de Hearewei, letter ek westlik fan de Buwefeart en koartlyn op ‘e nij wer oan de eastkant. Tusken de âlde trekfeart en it nije kanaal yn binne bedriuweterreinen te finen. Sûnt de lêste desennia fan de 20e ieu komme der, yn in lange streek by de âlde rykswei lâns, nije bedriuwen ta stân.

It yn in parkeftige tún lizzende bûtenhûs Schatzenburg is fanwege it oanlizzen fan de autodyk A31mei in fiadukt, frijwat brút fan Dronryp ôfsnien. It bûten is stichte yn 1689. In ferbouwing fan 1724-1725, begelaat troch Wybe Saagmans út Ljouwert, hat de opset yntakt litten. It dekoraasjeskema waard wol feroare mei byldhouwurk fan Jacob Sydses Bruinsma. Op in frij heech sûterrain is it bûtenhûs Schatzenburg ien laach heech en foarsjoen fan in hege kape. Foar de yngong mei in omlisting fan blokfoarmen, leit in royale trepopgong . Dêrboppe is in geveltop útmitsele, foarsjoen fan in barokke bekroaning mei de alliânsjewapens Huber-de Hertoghe. Agnes Alida Huber, bewenster fan Schatzenburg, wie yn 1745 stichtster fan it frouljusgasthûs Vredenhof. De oarspronklike rige ienkeamerwenten waard in ieu nei de stichting ferdûbele. Boppedat liet it gasthûs yn 1872-1876 in rige wenningen oan It Heech bouwe.

Fan de oarspronklik romaanske tsjerke resteare noch inkele fragminten. De tsjerke waard yn 1504 ta de hjoeddeiske tsjerke fernijd yn karakteristike letgoatyske foarmen. De toer waard boud yn 1544. De ûnderbou hat twa segminten wêrfan de ûnderste mei in brede, hege yngongspartij en de boppeste mei nissen yn Goatysk trasearwurk. Hjir stiet in achtkantige stiennen lantearne op, dy ‘t op de hoeken mei pilasters fersierd is en wêr ‘t de galmgatten fan boppe-oan ek foarsjoen binne fan Goatysk trasearwurk. Oan de Dûbelestreek stiet de roomsk-katolike tsjerke út 1839, dy ‘t in ieu letter by in fergrutting fan it skip in tradisjoneel front mei toer krige.

Eagum, yn it Nederlânsk fout speld as Aegum, is ien fan de lytste doarpen fan Fryslân. It is in terpdoarp súdlik fan de yn 1833 droechmealde Grutte Wergeaster Mar. It is mei in koarte opfeart ferbûn mei it Eagumer Djip, in breed farwetter fan Ljouwert nei Grou. Neffens ferskate beskriuwings út de foarige ieuwen soenen dêr inkele staten stien ha, Idsinga en Hottingawier, de lêste frij fier súdwestlik fan de terp ôf. Op de gritenijkaart fan healwei de 19e ieu steane om de tsjerketerp hinne sa’n fjouwer grutte pleatsen: Groot en Klein Haringa, Brandinga en Rollema.

Eagum hie fanwege de lizzing oan in drok farwetter potinsjes, mar it bleau in lytse agraryske delsetting. Der kin einliks amper praat wurde fan in delsetting omdat Eagum gjin doarpskom hat. As kearn docht it hege, mei âlde elzebeammen omseame tsjerkhôf mei in opfallende, iensume toer syn bêst. De tsjerke foar de pear bewenners fan Eagum hat it noch oant 1838 ta úthâlden. Noch gjin ieu earder yn 1777, wie se fernijd en ferfong se de oan de Hillige Nicolaas wijde midsieuske tsjerke. De kleurige tinkstien fertelt dat de sân jier âlde Cornelis Arent van Scheltinga yn dat jier de earste stien lein hat. It wie it soantsje fan de grietman fan Idaarderadiel. De lytse mienskip hat it ûnderhâld fan de tsjerke net opbringe kind. Dy waard dêrom, kompleet mei kânsel, kreake en banken, yn 1838 ferkocht en ôfbrutsen. De toer is hânhavene en bleau yn Eagum. Ek it tsjerkhôf bleau, mar de oare gedielten fan de terp binne ôfgroeven en de fruchtbere ierde waard ûnder de Eagumer boeren ferdield. Mooglik datearret de toer út om-ende-by 1300, mar dat is mei de yn 1888 oanbrochte pleisterlaach – mei skynfoegen dy’t blokken suggerearje – oan de bûtekant net te kontrolearen. Oan de eastkant dêr’t de tsjerke stie, sit in fraaie doar yn in swiere omlisting fan pleisterwurk yn hol-bol profyl. It ferhaal giet dat de toer by it middelpunt fan de wrâld leit.

Jiskenhuzen is in komdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op sângrûnen dy’t wat heger leinen dan de omjouwing. Yn de 17e ieu stie yn dit doarp in rjochtshûs fan de gritenij. Op de kaart fan Doniawerstal yn de atlas fan Schotanus (1718) wie it as in ridlik konsintrearre groep huzen yntekene. Lykwols waard it yn it lêst fan de 18e ieu yn de Tegenwoordige Staat van Friesland meld as: “dit Dorpje is niet groot van omtrek, doch heeft by de Kerk eene maatige Binnenbuurt: er zyn maar zeven Boerenplaatsen, en veel land is tot bosch aangelegd.”

Doe waard der ek meld dat der in dyk rjochting Wâldsein lei, dy’t yn 1782 oanlein wie en dwers troch de Grutte Jiskenhúster Mar rûn. Alhiel yn it suden fan dy mar rieden al karren troch it wetter, mar de spoaren slieten sa út dat it needsaaklik wie om de rydwei oan te lizzen. Dat gedielte fan ‘e mar is yn ‘e tuskentiid ynpoldere. Ien en oar barde ek mei de Lytse Jiskenhúsrer Mar, dy’t noardwestlik fan it doarp lei. Sadwaande waard it doarp dêrnei troch de doarpsopfeart ferbûn mei de grutte mar.

De haadstrjitte, de Bramerstraat hat in sletten en tige fariearde bebouwing, dy’t gruttendiels út it lêst fan de 19e en de betide 20e ieu stammet. Oan de eastkant dêr‘t de Bramerstraat en de Troelstraweg – de dyk nei Teroele – by elkoar komme en dêr in gersplantsoen foarmje, stiet de ienfâldige grifformearde tsjerke. De sealtsjerke mei in rjochte koarsluting en in houten geveltoer mei ynsnuorre spits datearret út it lêst fan de 19e ieu. Mar de foarkant is yn de tweintiger jierren feroare. Njonken de tsjerke stiet de pastorije, in aardige filla dy ‘t diels bepleistere is, yn de fernijingsstyl fan even nei 1900.

Oan de westkant fan it doarp stiet de eardere herfoarme tsjerke, in sealtsjerke dy‘t boud is yn 1935, dy‘t in âldere, út ûngefear 1800 datearjende foargongster ferfong. De tsjerke wurdt brûkt as sylskoalle. Súdwestlik fan it doarp leit in kreas yn it grien ynpakte delsetting foar wetterrekreaasje.

Itens oan de noardeastlike flank fan de eilânpolder fan Easterein liket op in streekdoarp, mar it is in âld terpdoarp mei in letter foarme streek. De beide kanten fan de âlde dyk, de hoep, binne ridlik ticht beboud. Oan de binnendykse kant leit it restant tsjerketerp mei wat bebouwing dêr om hinne. Oan de dyk stiet in grut tal flinke pleatsen en rinteniershuzen fan ûnderskate snjit, dêr‘t ien eksimplaar fan in romme foartún mei in fiver hat. Yn ûngefear de midden oan de noardkant fan de dyk stiet it kafee ‘De lytse fjouwere’.

Dit is allegearre oardere yn streekjes fan iepen en in mear tichte bebouwing, bgl. oan de Rienster kant dêr’t by in groepke bedriuwsgebouwen, ûnder mear in eardere smidderij, wat mear bûtenromte oanhâlden is. De oarspronklike kearn is de sterk ôfgroeven terp súdwestlik fan de dyk en is wol goed te erfaren. Dêr stiet de tsjerke betreklik heech as dekôr efter it romme keatsfjild dat troch de graverij fan de terp as griene kearn ûntstean koe.

De herfoarme tsjerke stiet op it hege hôf. It gebou is fan 1804-1806 en sil sûnder mis in âlder godshús ferfongen ha. It draacht de stylkenmerken fan empire en neoklassisisme. It mitselwurk is fan brune mangaanstien, de finsters binne ‘korf’bôgefoarmich sletten. It dak is dutsen mei laaien. Op de foartsjerke stiet de kleurige, neoklassicistyske toer út 1842: in houten romp yn blokkige stien-imitaasje, in kroanlist mei kloskes en in achtkantige iepen koepel mei ajour-panelen. Binnenyn stean in 17e-ieuske preekstoel, oerkape tsjerkfâdebanken en in oargel fan Hardorff út 1876.

Fan 1863 ôf wie der in meniste fermanje yn Itens, oerbrocht fan Kromwâl, in wetterbuert by Britswert. It hjoeddeiske lytse fermanjetsjerkje mei konsistoarje en kosterswenning oan wjerskanten is fan om-ende-by 1910. Tusken dizze twa gebouwen yn is ek de fermanje, neffens de tradysje fan skûltsjerken, efter de roailine boud. Alles is yn it lyts, ek de fersierinkjes fan rûnbôgefrieskes en foaral it klokleaze koepeltsje op de westgevel. It koe wol ris it lytste tjserkekoepeltsje fan Fryslân wêze. Yn de konsistoarje hinget in portrettengalerij fan foargongers en in marteldersspegel fan 1685.

It terpdoarp Kimswert hat in skildereftige kearn mei karakteristike wetterbuerten by de Harnzer Feart lâns. De noardeastlikste wetterbuert hat in binnepleintsje mei bebouwing fan húskes fan giele stientsjes. De Duivengracht oan de feart bestiet út in rige fan skean en bryk steande huzen fan dat type. De oare kant is te berikken oer in hege houten fuotgongersbrêge, in heechhout.

Tsjin de tsjerke oer lizze it eardere skoaltsje en in yn it beamtegrien ferskûle karakteristike pastorijewenning. Tusken de tsjerke en de brêge yn stiet kafee Greate Pier mei in oerstekkende ferdjipping op pylderkes. It kafee is neamd nei de ferneamdste Kimswerter. De houdegen Grutte Pier is berne yn Kimswert, de terge boer dy‘t yn de 16e ieu Bourgondiërs, Saksers en Hollanders bestride. Op de hoeke by de tsjerke stiet syn stoere stânbyld, makke troch Anne Woudwijk.

De nei-oarlochske doarpsútwreiding is oan de súdwestlike kant fan de trochgeande dyk oanlein en de sportfjilden lizze oan ‘e oare kant. Oan de eastkant leit Heemstra State, no in kop-hals-romppleats.

Kimswert is grutsk op de romaanske tsjerke mei toer út om-ende-by 1100. De noardgevel fan dowestien is fersierd mei in rûnbôgefries en rûnbôgenissen mei tichtsetten lytse rûnbôgefinsters. De noardlike yngong wurdt bekroand troch in 12e-ieusk mysterieus reliëf: in masker mei ranken. It bakstiennen koar mei lichte steunbearen datearret út de 13e ieu en de súdmuorre is beklampe mei giele stientsjes. De toer fan dowestien eaget libbendich mei sparfjilden mei rûnbôgefriezen. De tsjerke hat in ryk 17e-ieusk ynterieur. Ut dy tiid datearje de lambrisearring, de koarsluting, banken mei útsnijde wangstikken en fansels de dooptún mei de preekstoel yn ‘e midden. Fierders binne belangrike spoaren te finen fan de aadlike famylje Heemstra: in famyljebank mei oerkapping, foarsjoen fan wapens, twa memoarjebuorden, ien fan de Heemstra’s-froulju is sels mei in portret yn ‘e tsjerke oanwêzich. Ien fan de grêfsarken fan de Heemstra’s, yn 1614 troch de Harnzer boumaster en stienhouwer Jacob Lous makke, hat op in sintraal punt in eksellint perspektivysk útsicht op in paleistún.

Mantgum is in terpdoarp dat yn 1329 as Mantinga-heem yn de boarnen foarkomt, mar folle âlder is. It lei tichtby de westkant fan de Middelsee en no leit it oan it spoar Ljouwert-Snits. De leane dy’t de spoarhalte mei de tsjerketerp ferbynt, de Seerp van Galemawei, hat de alluere fan in stasjonswei, mar dan op doarpsmjitte. Oan it begjin fan de leane stiet it eardere gemeentehûs, in karakteristyk bouwurk út 1939.

Mantgum is fan 1908 oant de gemeentlike weryndieling yn 1984 ta it haadplak fan de gemeente Baarderadiel west. De belangrykste strjitte is neamd nei Seerp van Galema, in haadling út de 16e ieu dy’t wenne op de Hoxwier, noardeastlik fan it doarp. De state is healwei de 18e ieu sloopt. De prachtige grêfsark fan Seerp stiet yn ‘e tsjerke: hy stiet yn fol ornaat ôfbylde. Oan wjerskanten fan de Seerp fan Galemawei steane grutte notabele wenningen ferskûle yn djippe tunen mei meastal âlde beammen. It moaiste ensemble fan dit type huzen yn Fryslân.

By de Frijbuorren leit in leech en iepen stik lân, in útgroeven flank fan de terp. Oan de râne stiet in oantal karakteristike wenningen, sa as de pastorije en de âlde Bewaarskoalle. Yn de noardeasthoeke stiet kafee Bonnema, in 18e- of ier 19e-ieusk rjochthoekich blok fan giele bakstien. De doarpskearn fan Mantgum is oanwiisd as beskerme doarpsgesicht. Net sa’n ferwûnderlike status, it geve en skildereftige karakter fan it gehiel oerskôgjend. De nei-oarlochske útwreidings binne oan de westkant fan it doarp kommen, by de NS-halte. Dêr is koartlyn in flinke útwreiding neist lein, weryn’t it grutte nije doarpshûs opfalt.

De âlde kearn wurdt dominearre troch de ljocht bepleistere tsjerke, dy‘t út de 16e ieu datearje moat. Om it romme tsjerkhôf stiet in smei-izeren stek yn neoklassisisme. Benammen it dûbele swaaistek is fan in ekselinte kwaliteit. It ynterieur is yn de jierren 1779-1781 ferfraaid mei nije betimmeringen en meubilêr, wêrby’t de rûne preekstoel mei bibelske foarstellings troch H. Berkebijl opfalt.

Nijehaske is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. It wie it eastlikste doarp fan it Hasker Fiifgea en sil sa om 1200 hinne oan de ferbiningswei tusken Westermar/Joure en It Hearrenfean yn ûntstien wêze. Op it meast iere betroubere kaartbyld, dat yn de atlas fan Schotanus út 1718, leit in frijwat losse rige fan inkele buorkerijen súdlik fan de dyk mei sa ûngefear yn ‘e midden de tsjerke. Alhiel yn it easten leit in ticht beboude buert oan de Hearesleat en de dêr krusende Overspitting, no mei de namme Haskerfeart. De buert waard ek wol de Bandsterschans neamd, nei de fersterking dy’t hjir yn de 17e ieu lein hat.

By It Hearrenfean fûnen ferfeaningen plak en folgen alderhande ekonomyske aktiviteiten. Sadwaande krige Nijehaske in dûbeld karakter. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland stiet: “een Dorp in ‘t Oostelykste deel der Grieteny, waaronder een gedeelte van ‘t Heerenveen behoort, met de meeste huizen der Bandster Schans. De Kerk deezes Dorps staat aan de Heere Sloot; alwaar thans ook de wooning van den Predikant gevonden wordt, daar die, voor deezen en nog by onzen tyd, in ‘t eenzaame Hasker Dyken, by het Kerkje, gevonden wierd. De meeste landen, ter wederzyden van dit Dorp, zyn mied- en klynlanden, die zich verre in ‘t Noordwesten uitstrekken.” It noardwestlike part fan It Hearrenfean hearde oan de gemeentlike weryndieling fan 1934 ta by Nijehaske, ek it spoarstasjon. De tichtbefolke streek fan de Hearewâl en omjouwing kaam doe by it grutte plak It Hearrenfean. Ek it âlde tsjerkhôf njonken de Alberthoeve oan de Jousterweg waard opslokt. Yn 1984 is de grins tusken It Hearrenfean en Skarsterlân opnij yn westlike rjochting ferskood wêrtroch‘t dizze yn it Nije Hearrenfeanster Kanaal kaam te lizzen.

Fan Nijehaske restearret in buertsje fan inkele tsientallen wenningen tichteby de trijesprong fan de Jousterweg en de Nije Fjildwei en inkele boerepleatsen. Noardlik fan it doarp binne de bedriuweterreinen fan Kanaal-West en Businesspark Friesland-West ûntwikkele wêrtroch’t yn it doarpsgebiet gâns arbeidsplakken kommen binne. Fan in doarp kin amper mear praat wurde.

Aldeholtwâlde is in lyts streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen op de krusing fan de âlde Weerdijk en de Slingerweg ûntstien is. De Weerdijk is dúdlik werjûn op de gritenijkaart fan Weststellingwerf yn de atlas fan Schotanus út 1716 en slingere him troch it westen en noarden fan de gritenij hinne. Hy kaam út it suden fan Aldetrine, en rûn dan troch Aldlemmer en Nijelemmer en noch fierder nei it easten troch Nijeholtwâlde om by Easterwâlde in bocht nei it suden ta te meitsjen oan de westlike flank fan Teridzert ta. Op de kaart is te sjen dat it noardlike part fan it útstrekte doarpsgebiet oan de Tsjonger of Kúnder ta bestie út feanen en lege haailannen.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland út 1788 waard it doarp beskreaun: “dit Dorpje ligt wederom ten Noordoosten der twee voorige. ‘t Zelve had ook eertyds eene Kerk aan den Noordkant van gemelden Weerdyk, doch die al in de voorige eeuw is afgebroken; zynde nog het kerkhof overig. Een klein gedeelte van de landen deezes Dorps ligt binnen dien Weerdyk; doch ‘t meeste, naar de Kuinder liggende, is laag weid- en hooiland met kostelyke klyngronden; en echter wordt ‘er tot nog toe geen turf van eenig belang gegraaven, omdat de uitvaart zeer bezwaarlyk is, wegens de ondiepten die aldaar in de rivier de Kuinder zyn.” Der waard ek noch meld dat de rydwei fan Skoatterbrêge nei Wolvegea troch dit doarp hinne rint. Op de kaart yn de Eekhoff-atlas út 1850 is te sjen dat de feanen folop yn eksploitaasje binne en dat de yn 1828 oanleine ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Swol dwers troch it doarp kommen is.

Yn 1875 waard der by de krusing wol wer in tsjerke boud, ûntwurpen troch F. Brouwer út Koarnjum. Se is in frij grutte sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar en in heal ûngeboude ranke toer fan trije segminten en in ynsnuorre spits. De aardich yn mingstyl detaillearre tsjerke hat neogoatyske spitsbôchfinsters krigen. Troch de resinte autosneldyk is it doarp yn twa parten snien.

It komdoarp Reduzum leit eastlik fan de Middelsee. It is it ienichste doarp fan de gritenij Idaarderadiel dêr’t ynpoldere lân fan de Middelsee by heart: de Roordahuizumer Nieuwlandspolder. Reduzum is in libben doarp dêr’t de âlde dyk trochhinne meändert. Oan dizze dyk is de (wat âldere) bebouwing konsintrearre wêrtroch’t it wat fan in streekdoarp hat.

Reduzum is in komdoarp mei útwreidings by twa streken lâns. Nei de middelseedyk ta rint de ûntsluting streekrjocht en is omseame mei frijsteande huzen út alderhande bouperioaden fan de 20e ieu. Oan de strjitwei stiet in deftich notarishûs út de 19e ieu. Nei it easten ta is de dyk oer in flinke lingte noch beboud mei wenhuzen en pleatsen. Dêr binne oan it wetter ek oantinkens oan it suvelfabryk en arbeidershuzen te finen. Súdlik fan it doarp rint in âlde wetterloop, It Swin, in sydtakke fan de âlde Boarn, slingerjend troch it lânskip. De haven is yn de doarpskom diels dimpt, mar resint is oan dat gebiet op in bysûndere wize – mei benammen beplanting – foarm jûn. De bebouwing dêr is benammentlik 19e-ieusk mei in wytferve eardere herberch yn ‘e midden. Yn de kom fan Reduzum is de bebouwing kompakt en sletten en bestiet foar in grut part út yn de breedte boude wenningen fan in inkele folsleine boulaach en in kape mei in inkel heger hûs of pakhús en in inkele kop-hals-rompbuorkerij.

De tsjerke stiet oan de eastkant fan de doarpskearn. Se eaget frij nij mar it gebou is diels noch 15e-ieusk. Se is in mei laaien dutsen sealtsjerke besteande út in foartsjerke, trije troch betreklik lytse koerbôgefinsters ferljochte traveeën en in mearsidige sluting. De tsjerke hat oan de súdkant as yngongspartij in fraai barok poartsje fan sânstien. De toer is yn de twadde helte fan de 19e ieu fernijd. It is in flinke toer dy’t earst sûnder fersiering opgiet en troch ferskate kearen fersnien hoekebearen omfette wurdt. Yn de heechste segminten sitte nissen, rûnbôgefriezen en sierlike galmgatten. De achtkantige spits wurdt begelaat troch hoekepinakels mei in iepen bewurke balustrade.

Oant 1954 wie Rien in buorskip fan Lytsewierrum op it plak wêr’t de Frjentsjerter Feart de âlde dyk, de hoep, fan it poldereilân fan Easterein trochsnijt. Yn 1954 krige Rien de doarpsstatus. De dyk datearret fan foar it jier 1000, mar de delsetting is jonger.

It is net bekend wannear de skipfeartferbining tusken Snits en Frjentsjer krekt foarme is. Feit is dat hjir in slûs yn de ringdyk fan it poldereilân seit. Yn stikken út it midden fan de 16e ieu wurdt it meld. Der kin doe in skutslûs foar de skipfeart lein ha. Doe’t it wetterpeil better op inoar ôfstimd wie, koe de slûs ferfalle. Wol is der sprake fan de Rienstersyl as de Rienstertille. Doe hienen har al minsken festige op dit oantreklike plak yn de ynfrastruktuer fan Hinnaarderadiel en Baarderadiel foar wat oerslach en hannel. Rien wie ieuwenlang bekend om syn jierlikse hynstemerk.

Hjir is net in tsjerke it brânpunt fan de mienskip, mar in brêge. De noardlike kant fan de Frjentsjerter Feart bestiet út in romme kade. Der leit in brede buert mei in frij sletten en fariearre bebouwing, ûnder mear fan âlde pakhuzen. Dizze romtlike bebouwing oan de kade is skildereftich. Efter dizze streek is losse bebouwing ta stân kommen. Dy is fia stegen te berikken. Oan de oare kant stiet allinne by de brêge wat bebouwing. By dy brêge is de struktuer op syn tichtst mei oan de westkant in strjitsje en diagonaal dêr tsjinoer, hast tsjin de brêge oan, de eardere wetterherberch, in stukadoare bouwurk fan omtrint 1900. De earder oanwêzige ornaminten binne ôfsliten mar op de ferdjipping sitte noch wol twa grutte wapenstiennen. De brêge, in izeren flapbrêge, is as beweechber elemint fan dizze ferkearsknoop eins in monumint. Oan de dyk, de Molmawei, stiet sletten bebouwing fan meast lytse huzen. Oan de oare kant fan it doarp stiet iepen bebouwing fan wat pleatsen, wêrûnder in monumintale, en boargerhuzen by de dyk lâns, foaral oan de eastkant.

Riis is in streekdoarp op in hege sânrêch, dat fan it midden fan de 19e ieu ôf stadichoan syn hjoeddeistige foarm krige fan in frij losse kearn mei fierder fersprate losse bebouwing.

Riis wie fanâlds in buorskip by Murns en hat nea in tsjerke hân. Oan it begjin fan de 16e ieu kaam der in úthôf fan de Sint-Odulphusabdij fan Himmelum en yn de twadde helte fan de 17e ieu waard it bûten mei Huis Rijs stichte troch De Ruyter de Wildt, âld sekretaris fan de admiraliteit fan Amsterdam, dy’t de heidefjilden ûntginne liet en der nôt en tabak plante. In oar part rjochting hege kust beplante er mei bosk yn in formele oanlis dy’t noch altyd as stjerrebosk te werkennen is. Letter wie it bûten yn hannen fan de famylje Van Swinderen, dy’t it bosk midden 19e ieu yn lânskiplike styl útwreidzje liet.

Yn dit Riister bosk, sûnt 1941 yn besit en behear fan It Fryske Gea, stiet in seiskantich empire timpeltsje út 1814 om de befrijing te betinken fan de Frânske oerhearsking. It bosk is in trekpleister dat mei de kustrekreaasje yn dizze streek al foar de oarloch toerisme op gong brocht, wêrfoar ek inkele hotels en ferdivedaasje stichte waard. It is ien fan de drokst besochte parkeftige bosken fan Fryslân.

Filla “Mooi Gaasterland” waard yn 1912 boud yn opdracht fan de yn Den Haach festige “Maatschappij Gaasterland”. It wie wenhûs mei kantoar foar de administrateur. Dizze maatskippij hie in protte bosk en oare besittingen yn Gaasterlân kocht fan de famylje Van Swinderen. De filla is ûntwurpen troch de Haachse arsjitekt M.J. van der Schilden yn de fernijingsstyl. In protte bosk waard roaid om it hout te ferkeapjen en de landerijen te ferpachtsjen. De maatskippij waard yn 1924 likwidearre. De Utrechtse Diocesane bond der Katholieke Arbeiders Beweging festige yn de filla in koloanjehûs foar ûnder mear bleeknoaskes út de stêd. Yn dy tiid waard efter de filla in kapel boud. Yn de santiger jierren doe’t it in algemien medysk bernetehûs wie, waard it útwreide mei in koloanjedoarp.

Wikel is in relatyf heech lizzend komdoarp súdlik fan de Sleattemer Mar dat yn de 12e ieu foar it earst yn de boarnen foar komt. Bûten de doarpskom is der foaral by de útfalswegen lâns aardich wat fersprate bebouwing. By de âlde Heerenhoogwei lâns is mingde bebouwing fan earst wenten en fierder fan it doarp ôf pleatsen. Súdlik binne oan de Gaestfjurwei ein it heech lizzende Iwert (of Ybert) allinne agraryske buerten te finen.

By de âlde dyk nei Balk, healwei, is de bebouwing oant de kompakte buorskip Bargebek fertichte. Dêr stiet de eardere grifformearde tsjerke út 1907 en wat pleatsen en wenten, wêrfan twa moaie detaillearre wenten mei middengong opfalle. Yn de 18e ieu hearde in wichtich part fan Balk by Wikel. Nei de oarloch kaam der nijbou oan de westkant. De doarpskearn stiet by de trijesprong fan de belangrykste wegen. De grutte bakstiennen toer mei sealdak is tusken it hege beammeguod fan fier te sjen. Hy datearret út de 15e ieu en is yn 1821 ferhege. De tsjintwurdige tsjerke is yn ferhâlding mei de toer lyts. Dy is yn 1671 op de grûnfêsten fan de gruttere âlde tsjerke efter de toer pleatst. It is in ienfâldich gebou dat in grutte skat herberget, dy’t it ynterieur dominearret en de sfearfolle ynrjochting mei evenwichtich meubilêr ferjitten docht.

Yn it koar lûkt in prielgrêf nammentlik de oandacht: it grêf fan de strateech en festingbouwer Menno van Coehoorn. Op de fan swart en wyt moarmer gearstalde tombe mei reliëfs fan it kriichsbedriuw leit de held yn harnas rjochtút op syn rjochterside mei it troch him útfûn Coehoornmortier foar him, in draachbere lytse fjoermûle. It is nei de dea (1704) van Coehoorn troch syn bern yn de tsjerke pleatst. Daniël Marot die it ûntwerp en Pieter van der Plas fierde it út.

Efter de tsjerke leit it Coehoornbosk, it plak wêr’t de kriichshear ea syn bûtenferbliuw Meerestein hie, mar dat yn 1811 ôfbrutsen is. De tsjerke hat noch epitaven en grêfstiennen fan belangrike famyljes.

Duerswâld en Weinterp binne twa streekdoarpen dy’t yn de lette Midsieuwen yn elkoars ferlingde op in sânrêch ûntstien binne. Se binne yn 1974 ta it doarp Wynjewâld gearfoege, hoewol’t se oant yn de 20e ieu in nochal útienrinnende ûntwikkeling trochmakke ha en in ferskillend karakter ha. Yn de atlas fan Schotanus fan 1718 is Duerswâld in buert fan in tsjerke en fersprate bebouwing. Yn it westen, op de krusing fan de Merkebuorren mei de Mûnleane, lei in konsintrearre buert, de Molebuert, wêr fan de eastlike helte by Duerswâld hearde.
Daliks om de streek leine doe wat boekweitfjilden en fierder nei it súdeasten grutte heidefjilden, wêr fan in grut part as natuergebiet bewarre bleaun is.

Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘een klein Dorp, … tusschen Winieterp en Ooststellingwerf, had voor deezen eene kerk zonder kloktoren, gesticht ter eere van St. Jan; doch thans een Kerkje met een spits torentje en eene zeer groote uitgestrektheid van woeste veenige heidvelden, dienende inzonderheid tot Schaapweideryen. … Ook behooren onder dit Dorpje, ’t welk eene vaart heeft, komende uit de groote Bakkaveenster vaart, eenige poeltjes van naame, als het Mans meer, de Vijf meeren, Paalemeer, Moddermeer enz. gelyk ook de Molenbuurt.’

De tsjerkedelsetting leit yn it easten mei wat fersprate bebouwing. De doarpstsjerke is in let goatysk gebou út nei alle gedachten de 13e ieu. De yn de 15e ieu fernijde tsjerke, fan reade friezen, hat letter oanbrochte steunbearen fan lytse giele stien en in geveltoer fan hout. Op it tsjerkhou stiet in hiele seldsume pastorije út 1759, in ienkeamerwenning.

De bosken eastlik fan it doarp binne yn de twadde helte fan de 19e ieu oanlein yn opdracht fan de famylje Lycklama à Nijeholt. De Molebuert is yn de 20e ieu útgroeid ta de kearn fan Duerswâld mei oan de Merkebuorren wat fertichting. Dêr waard de grifformearde tsjerke mei in elegant gevelspitske boud. Nei de oarloch is it doarp foaral súdlik fan de âlde streek sterk útwreide mei wenningbou.

Winsum is in terpdoarp. It hat sels ien fan de heechste terpen fan Fryslân. It falt amper op. Wol is de kearmuorre fan it tsjerkhou by de trijesprong by de Skâns behoarlik heech en hjit de strjitte nei it súdwesten, nei de oansjenlike útbuorren Brêgebuorren net foar neat Hegeterp, want dêr lei in twadde flinke terp. Hoewol ‘t dy yn de twadde helte fan de 19e ieu ôfgroeven is, leit dy strjitte noch merkber heech.

Brêgebuorren, de wetterbuert oan de Frjentsjerter Feart is as apart buorskip al âld: dat is ek te sjen oan de kompakte bebouwing fan ferskate soart dy’t oan de súdlike kant, de Grutte Streek, oan de doarpskant leit en oan de oare kant fan de brêge oan de oare kant. De buert makket troch útwreiding fan it doarp yn súdlike rjochting no diel út fan it gehiel. Fanôf de kearn rint de Kleasterdyk nei it noarden, neamd nei it yn 1186 stichte frouwekleaster Sint-Michaelsberg, wêr’t de pleats Mountsjebaayum noch as oantinken bestiet. Dizze dyk wurdt omseame troch boargerhuzen en it bedriuweterrein.

Winsum hat him nei de oarloch as warber doarp ûntwikkele nei it suksesfolle inisjatyf fan L.S.Miedema mei syn fabryk foar lânboumasines en transporteurs. De ûntwikkeling fan de bedriuwichheid hat syn wjerslach krigen yn de folkshúsfesting. Daliks al nei de oarloch mei tradisjonalistyske wenten oan de Pier Winsemiusleane. Dêr en yn de súdlik dêrfan ûntwikkele strjitten folgen yn de desennia dêrnei in protte folkswenten.

De doarpskearn is karakteristyk foar in terpdoarp mei in tsjerkebuorren dy’t om it tsjerkhou ploaid is en dy’t oan de súdlike kant de belangrykste strjitte foarme hat. By de yngong fan de Meamerterdyk steane oan wjerskanten notabele wenten út de jierren om 1860 hinne. Om it tsjerkhou stiet in op de kearmuorre pleatst izeren stek. De hiele ienfâldige sealtsjerke, fernijd yn de 19e ieu, hat rûnbôgefinsters en in tuskenbeiden hege toer mei ynsnuorre spits.

Wurdum is in terpdoarp dat yn de betide Midsieuwen ûntstien is. De delsetting hie yn it moerassige gebiet eastlik fan de Middelsee goede wetterferbiningen nei alle rjochtingen, foaral de Wurdumer Feart dy’t de ferbining lei mei Ljouwert. De ferbiningen oer lân wienen behyplik. Pas yn it midden fan de 19e ieu kaam de Legedyk, in goede weiferbining mei de ryksstrjitwei.

De foarm fan de terp is noch goed te sjen, mar der binne wol parten ôfgroeven. It tsjerkepaad is ta ringwei transformearre. Om de tsjerketerp hinne en oan twa parallel rinnende strjitten, de Grutte en de Lytse Buorren oan de westkant, fûnen de betiidste bou aktiviteiten plak. De twa ticht beboude strjitten en de lossere bebouwing om de tsjerke hinne ha in fassinearjend doarpssintrum foarme. Fan de 19e ieu ôf kaam der ek hieltyd mear lintbebouwing by de belangrykste ferbiningswei, de Legedyk, en ek wat by de dyk nei Swichum lâns. Oan de Tsjaarder Feart waard yn 1891 de koöperative súvelfabryk stichte dy’t yn 1964 de doarren ticht die.

Nei de oarloch waard it doarp earst oan de súdeastkant en letter ek oan de súdwestkant útwreide. Resint is foaral boud oan de noardlike râne en op it eardere sportfjild yn it suden.

De oan Sint Martinus wijde tsjerke is nei alle gedachten yn de 12e ieu fan dowestien boud. Der binne noch spoaren fan te finen yn de noardmuorre fan it koar. De Oenema-Camminghakapel is dêr oan it ein fan de 13e ieu útboud. Ek oan de súdkant kaam in útbou dy’t letter troch in toer ferfongen is, wêr troch de tsjerke in skoft twa tuorren hie. De westtoer is sloopt en der kaam yn 1716 in trijesidige sluting. De tsjerke hat in bysûnder ynterieur wêr’t it oargel en inkele eksellinte sarken opfalle. De robúste pastorije is yn 1875 yn in romme tún tsjinoer de tsjerke boud.

Oan de Buorren en oan de Legedyk stiet in tal karakteristike notabele wenten mei middengang. Efter de Legedyk stiet de grifformearde tsjerke fan 1925 fan it ûntwerp fan Ane Nauta.

Wytmarsum is in terpdoarp dat ûntstien is yn de betide Midsieuwen en wêr’t flinke buerten omhinne groeid binne. It komt it earst yn boarnen foar yn 1270, mar argeologyske fynsten wize op in folle âldere bewenningsskiednis.

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is it al in flink doarp en yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard dat yn 1788 befêstige: : ‘een schoon en groot dorp …, gelegen aan ’t Zuidelyk einde der Pingjumer Halsband. Men vindt hier eene groote binnenbuuren met eenige Straaten ten Zuidwesten, Zuidoosten en Noordoosten der Kerk. In den jaare 1663, werd het spits van den toren, door een Onweder, vernield, en een nieuw van veel grooter hoogte daar voor in de plaats gesteld’. Fierder waard in tal staten behannele wêr’t gjin inkele mear fan bestiet en fansels waard gewach makke fan Menno Simons, ien fan de lieders fan de menisten dy’t mei de skiednis fan Wytmarsum en it tichtby lizzende Penjum ferbûn is. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1854 is it doarp yn omfang tanommen.

Op âlde kaarten falt yn it suden fan it doarp de Aylvastate mei it grutte park op. Dêr residearren de Aylva’s, in famylje dy’t ieuwenlang grytmannen foar Wûnseradiel en oare gritenijen en bestjoerders foar de provinsje opsmiten hat en in tal eksellinte kriichskundigen levere. De state is ferskate kearen fernijd, mar it gebou is ôfbrutsen om plak te meitsjen foar in senioaresintrum.

Yn’ t earstoan krige Wytmarsum by de Van Aylvawei en Arumerwei lâns oan wjerskanten fan de terp oant fier yn de 20e ieu in streekdoarpeftich karakter. Nei de oarloch waarden de nijboubuerten oan de noardkant en foaral súdlik fan de streek ûntwikkele.

Wytmarsum is sûnt 1880, doe’t it gemeentehûs fan Boalsert út nei de eastkant fan dizze dyk ferhúze waard, haadplak fan Wûnseradiel. It gemeentehûs is in rizich gebou yn in plechtige mingde styl, dat earst yn 1980 en oan it begjin fan de 21e ieu nochris oansjenlik útwreide is. Hjirnjonken stiet kafee Kuperus yn in kleurige pronk en rûnpasgevel dy’t past by de fernijingen om 1900 hinne.

Oan de oare kant riist de oan H.Nicolaas Tolentius wijde neogoatyske tsjerke op, yn 1903 boud nei ûntwerp fan A.J.van Schaik, by it augustijner kleaster Vinea Domini. It is in ienbeukige krústsjerke sûnder toer, mei in fiifsidich sletten koar, in dûbel transept, mei in dakrúter op de fiering. De belangrykste geloofsrjochtingen wienen yn dit doarp mei in tsjerke fertsjintwurdige. Yn it midden de herfoarme tsjerke en fierder de al neamde roomske kapel, in grifformearde ( dizze sealtsjerke út 1927 is in yn de tuskentiid net mear yn gebrûk) en in beskieden minniste tsjerke. En krekt Wytmarsum is it berteplak fan Menno Simons, ien fan de stichters fan de doperske beweging. Hy wurdt mei in obelisk even bûten it doarp betocht.

Yn’ t earstoan hie Wytmarsum in tsjerke mei in mânske sealdaktoer. Dy is yn 1633 troch stoarm fernield. Doe is de tsjintwurdige tsjerke boud en dy hie in ‘fraaye ende spitse toren’.
De tsjerke is bleaun, de toer net. Dy is yn 1819 ferfongen troch in iepen wurke koepeltoer op de nulle fan it dak. Dêr yn hingje de troch Johannes van Boomen en de yn 1565 troch Jurien Balthasar getten klokken. De westgevel, oan de kant wêr’t de toer stie, is yn 1819 trijesidich sletten. De tsjerke stiet op in mei getten izeren stek en linebeammen omseame terp.

Tsjinoer de tsjerke binne op de strjitfluorring de perken foar it strjittekeatsen oanjûn. Dêr stiet ek kafee De Gekroonde Roskam út 1861, dat in gevel hat mei in oerstekkende ferdjipping dy’t op kolommen rêst. Dêrnjonken stiet in pân mei in ynswinkte halsgevel út 1739. De Wytmarsumer Feart makket in lus troch it midden fan it doarp en sa kaam de yn 1889 stichte en noch frij geve súvelfabryk – dy’t tsjinwurdich in oare bedriuwsbestimming hat – yn it frij kompakt boude en skildereftige sintrum terjochte. Dêr stiet ek de eardere smidterij.

Wiuwert is in terpdoarp wêr’t eastlik fan de tsjerketerp in iepen gersplein leit, dat as keatsfjild brûkt wurdt. Dêr om hinne is de bebouwing fan wenten en buorkerijen groepearre. Oan de noardkant is dy frij sletten. Ek eastlik en oan de súdkant steane noch in wenning fan it notabele type en in buorkerij. Daliks eastlik fan de tsjerke stiet de pastorije, in moaie wenning yn eklektyske mingde styl mei in ferskaat oan fersieringen yn plaster. Njonken de pastorije leit in lytse stjelpbuorkerij frij fier nei foaren, lykas de grutte blokfoarmige wenning dy’t der neist stiet. Dêrnei springt de bebouwing werom en folget in rige wenten, wêrfan ien as kafee yn gebrûk is.

De moaiste rige wenten leit oan de eastkant fan it gersplein, in stik as fiif yn de breedte boude, karakteristike mar útienrinnende doarpswenten, wêrûnder ien hiele brede, dy’t twa wenten ûnderdak jout. Hjir efter leit wat mingde bebouwing.

Eastlik leit de buorskip Bessens. Even noardliker stie Thetingastate of Waltastate, wêr’t de Labadisten, in protestantske piëtistyske sekte, yn it lêste kwart fan de 17e ieu in koloanje hienen. Oan de súdlike útfalswei is fanôf it ein fan de 19e ieu lintbebouwing ta stân kommen. Wer súdliker, oan de Easterwierrumer Aldfeart, stie de foar 1900 stichte suvelfabryk dy’t tachtich jier letter as timmerfabryk yn gebrûk kaam. Oan de westkant fan it doarp is mear bedriuwichheid te finen. Oan de súdeastkant fan it âlde doarp is nijbou kommen, wêr by it arsjitektoanyske eksperimint net skoud is.

De tsjerke en toer steane op in hege terprest wêr’t yn 1866 gouden sieraden fûn binne. De tsjerke is fan sawat 1200, mar allinne de efter de stevige steunbear ferstoppe noardgevel hat noch in midsieusk karakter. It oare is faak ferboud: de lêste kear tusken 1860 en 1870, wêr by it koar en de súdgevel mei brune bakstien ommantele binne. De fan in protte dekorative effekten foarsjoene en mei ynsnuorre spits bekroande toer is yn 1888 wer boud. De tsjerke tanket har rom oan mysterieuze mummy’s yn de kelder ûnder it ferhege koar.

Wjelsryp is in terpdoarp mei in frij losse struktuer. It doarp wie ûntsletten troch de Frjentsjerter Feart oan de westkant. De iennichste ûntslutingswei is yn súdlike rjochting oer de Wjelsrypstertille. Nei de brêge bûcht de dyk nei it westen en dêr leit de belangrykste buert fan Wjelsryp, it lange Westerein, mei in frij losse bebouwing fan meast lytse buorkerijen en huzen.

De doarpskom leit yn it noarden: de Greate Buorren mei útienrinnende bebouwing fan boarger en arbeiderswenten út foaral de 19e ieu. De strjithoeke oan de Galemawei wurdt markearre troch in moaie, evenwichtige notabele wenning. Oan de oare kant lizze bûten de doarpskom twa kop-romppleatsen dy’t beide in wyt ferve foarein ha. Súdlik leit de frij hege, keale terp mei dêr njonken de grutte pastorije, in karakteristike notabele wenning út 1877 op in fjouwerkante plattegrûn mei útboude middenpartij. Dêrop folget de Lytse Buorren mei net allinne wenten út de 19e ieu, mar yn súdlike rjochting ek jongere huzen, sels oant folkshúsfesting fan nei de oarloch ta. De skoalle út 1921 stiet op’ e hoeke mei de Galemawei mei dêr tsjinoer frijsteande gebouwen mei ûnder mear in stjelpbuorkerij en in grutte notabele wente, dy’t lykas de pastorije in fjouwerkant grûnplan hat.

Fanôf de kom fan de buorren is nei it suden ta de Tillewei oan de eastkant beboud mei foaral ticht by elkoar steande, mar wol frijsteande en goed fersoarge boargerhuzen út de perioade om en koart nei 1900. Wêrûnder in eksimplaar yn fernijingsstyl mei in portyk yn hoefizerfoarm. Oan de oare kant kamen yn de sechstiger en santiger jierren in pear rigen folkswenten.

De doarpstsjerke is yn oanlis 12eieusk en der wurdt sein dat de âlde kearn der noch is. De toer is boufallich wurden en stoarte yn 1836 yn. Foar de klokken waard dêrnei in houten tuorke op de westgevel setten. De tsjerke is doe ek hielendal ommitsele, sadat it in 19eieuske tsjerke wurden is yn Romaanske haadfoarmen, foaral troch it ynspringende hege koar.

Wolsum is in terpdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is yn de noardwesthoeke fan de gritenij súdeastlik fan Boalsert. It doarp wie mei twa opfearten ûntsletten nei de Wimerts . Op de betiidste ôfbylding fan it doarp op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet om de tsjerke hinne in kompakte doarpsbebouwing fan huzen en hjir en dêr yn steane yn de omjouwing buorkerijen dy’t soms ta in boerebuorskip konsintrearre binne.

De Tegenwoordige Staat van Friesland hie yn 1788 net safolle te melden:’Wolsum, niet verre van Bolswerd, en naby de vaart, die van de Nieuwe Zyl derwaards loopt, zo dat men hier te scheep vry gemaakelijk af en aan kan komen. Onder dit Dorp {…} behooren de buertjes Laard, Jouwsard, Remsard, Vyfhuis en Ytzum.’

De buerten besteane noch altyd en by de brêge oer de feart is boppedat de buert Wolsumerketting ûntstien. Op de kaart yn de Eekhoffatlas út 1851 steane trije huzen, wêr’t de kaart fan 1716 allinne noch it Wolsumer Ketting hûs fermelde. Yn Fiifhûs steane yn 1851 al trije huzen mear as de namme oanjout. De oare buerten besteane út buorkerijen. Yn it midden fan de 19e ieu steane yn de kom fan it doarp alve huzen dy’t rom 50 bewenners herbergje. Efter de tsjerke is de kompakte tsjerkebuorren noch te besjen.

De tsjerke is om 1870 hinne boud om in midsieuske foargonger te ferfangen dy’t oan Sint Martinus wijd wie. It is in sealtsjerke mei in trijesidige sluting yn in typyske mingde styl. It muorrewurk wurdt yndield troch lisenen en der steane grutte rûnbôgefinsters yn. De hoeken fan de gevel en dy fan de foar in grut part ynboude toer ha dekorative pinakelbekroaningen. De gevel wurdt ôfdekt troch in rûnbôgefries. Yn de tsjerke stiet in 17eieuske preekstoel. De oant gevelhichte oplutsen, nochal skerpe toer hat in houten boppebou mei oan elke kant dûbele galmgatten en in ynsnuorre spits. Yn de toer hinget in liedklok út de 15e ieu.