Kleine Dijlakker 17: Albada Jelgersmahuis
Aan de Kleine Dijlakker in Bolsward staan nog enkele huizen die achter latere gevels oude kernen verbergen. Kleine Dijlakker 17 is zo'n huis. Het vormt een uitzonderlijk historisch complex doordat het onderdelen uit verschillende bouwperioden bevat, van een 16de-eeuws houtskelet tot een 19de-eeuws bovenhuis met slijterswinkel.
Over de oudste bestemming van het huis is weinig bekend. Van 1814 tot 1983 werd in het huis door vijf generaties van de familie Albada Jelgersma een handel in wijn, port, cognac, jenever, berenburg en andere dranken gedreven, met winkel, distilleerderij, bottelarij en pakhuis.
Het oudste onderdeel van het complex is het grote achterhuis. Dit bewaart grote delen van een eiken houtskelet dat doorliep over twee verdiepingen en een zolder. Het voorhuis werd in 1876 ingrijpend verbouwd in opdracht van de wijnkoopman Th.F. Albada Jelgersma. Het kreeg een nieuwe voorgevel in neostijl met winkelpui. Het winkelinterieur, met toonbank en kasten ademt nog geheel de 19de-eeuwse sfeer. Het bovenhuis functioneerde als een zelfstandige woning en heeft nog veel onderdelen van de 19de-eeuwse interieurafwerking.
Achter het huis staat een uitbouw met daarin de grote keuken en de kelder voor de drankopslag. Op het achterterrein, met ingang aan de Kerkstraat, staat een groot pakuis uit 1902 in neorenaissancestijl. Hier waren de afslagplaats, bottelarij en pakzolders van de drankenhandel ondergebracht. Het pakuis is later tot garage verbouwd.

Auckemastraatje 4 en 6: woonhuizen
Het Auckemastraatje bevindt zich ten zuiden van het stadhuis van Leeuwarden, dat in 1713 werd gebouwd. Daarvóór stond op deze plek het oude stadhuis ‘Auckamastins'. De huizen aan deze straat werden dan ook bewoond door hoge ambtenaren in dienst van de stad. De huizen op nummer 4 en 6 werden samen gebouwd halverwege de zeventiende eeuw.
In 1736 werd nummer 4 door Claes Koopmans, de toenmalige 'premier clerq' van de staten van Friesland, verkocht aan Bernardus Munnick ‘premier clerq der stad Leeuwarden'. In 1740 werd het huis verkocht aan diens opvolger Gerben Bottinga. Het huis bleef tot in 19de eeuw in bezit van zijn familie.
Nummer 6 werd in 1730 gekocht door schepen Bernt Storm en later gehuurd door de klerk Johannes van Grenen. In 1976 kwamen beide panden in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser.
Het linkerhuis heeft nog een oude trapgevel met waterlijsten en geblokte ontlastingsbogen boven de vensters. De gevel van het rechter huis is omstreeks 1800 gewijzigd. De oorspronkelijke trapgevel werd daarbij vervangen door een lijstgevel. Ondanks deze wijziging is in het metselwerk dat doorloopt in beide gevels te zien dat de huizen gelijktijdig gebouwd zijn.
Ook in het interieur zijn elementen te vinden van deze gemeenschappelijke bouwperiode. De huizen delen een bouwmuur en er is in beide panden een gelijke detaillering in de spiltrappen en sleutelstukken te vinden. In het rechterhuis is een groot gedeelte van de oorspronkelijke indeling bewaard gebleven.

It komdoarp Sibrandabuorren leit oan de eastlike kant fan de eardere Middelsee en is ien fan de doarpen yn de Lege Geaen (of Legean), de lege lannen, it lege súdwestlike part fan de eardere gritenij Raerderhim. De kom wurdt foarme troch de wat fan de trochgeande dyk weromlutsen tsjerke en tichtbye omjouwing. Súdlik fan de tsjerke stiet in lyts buertsje mei de âldste bebouwing, dy’t dêr ek frij konsintrearre is. De romte foar de tsjerke, wêr’t op’ e hoeke ek it kafee stiet, kin krekt gjin plein neamd wurde.

It doarp hat him by de trochgeande dyk troch de Legean lâns útrutsen, wêrtroch it in streekdoarp wurden is. Yn it suden stiet bebouwing fan meast frijsteande huzen en, wat fierder it lân yn, pleatsen. Opfallend is in blokfoarmige wenning fan twa kleuren kalksânstien. Yn it noarden is kompaktere bebouwing te finen, bygelyks by de brêge. De dokterswenning stiet tusken de tsjerke en de brêge yn, in brede notabele wenning yn in romme tún mei fiverke.

De noch altyd oan de dyk en oan de Sibrandabuorster Feart rjochting de Snitser Mar lizzende molkfabryk fan de Legean krige in nije bedriuwsbestimming. De namme ‘Lege Geaen’ yn art deko letters stiet noch op de gevel. Oer de feart leit in flapbrêge mei poarte yn neoklassicistyske foarmen, wêr’t it doarp grutsk op is. Der stiet sels noch in moaie klassike hefboom foar.

De oan Sint Martinus wijde tsjerke mei sealdaktoer is al foar it ein fan de 18e ieu ferdwûn. Tsjerke en toer binne yn de 19e ieu fernijd. It gebou is in sealtsjerke fan trije finstersfekken djip mei knappe grutte rûnbôgefinsters. De foargevel hat trije fan dizze grutte finsters, wêrfan de middelste boppe de tagong sit mei rûnbôgich boppeljocht. De gevel wurdt oan de boppekant bekroand troch in rûnbôgefries fan plaster en op de hoekpenanten sitte sierpinakels. Dêr stiet de grutte houten toer mei ynsnuorre spits. It tsjerkhou is foar in grut part omfette troch in izeren stek en fierder troch in hage.

Ferwâlde is in, yn de uterste hoeke fan Wûnseradiel, leechlizzend komdoarp dat net sa fier fan de eardere Suderseedyk ôf leit. It is fia de Djippert mei de Dykfeart ferbûn. Nei it easten ta is it doarp mei de Lytse Feart ferbûn mei de Yndyk en de yn 1876-1879 droechleine Kolken oan de noardkant fan de Warkumer Mar. Al earder waarden de Aeltsjemar en de Fallingabuorster Mar droechmeald; dêr kaam yn 1644 permisje foar.

Ferwâlde waard yn it ferline in grut doarp neamd. Dat hie te krijen mei it doarpsgebiet mei in soad belangrike buorkerijen. It koe dan ek gâns stimmen útbringe. Yn de omjouwing wurde de leechlizzende landerijen, oant trije meter ûnder N.A.P., frijwol útslutend brûkt foar de feehâlderij. Allinne by de eardere seedyk, by it buorskip Doniabuorren, binne noch wat spoaren fan boulân. De doarpskearn, súdlik fan de tsjerke bestiet út in iepen romte dêr‘t âlde (súd) en nije bebouwing (noard) omhinne groepearre binne. Dêrfan út wei rinne noch in pear sydstrjitsjes.

De doarpstsjerke eaget mei har kleurige bepleistere uterlik noch net sa âld; lykwols moat se al datearje út de twadde helte fan de13e ieu. Mar der geane ek ferhalen dat tsjerke en toer yn 1762 ôfbrutsen binne mei it doel de dowestiennen te ferkeapjen oan de semintyndustry fan Makkum. Yn 1767 wie de nije tsjerke mei in spits tuorke op de westlike gevel klear. De lêste ‘fernijing’ fan de tsjerke hat yn 1877 plakfûn. It skip hat in trijekantich sletten koar en op de westlike gevel stiet in houten tuorke. De tagongspoarte is fersierd mei bak- en sânstien en hat in fronton mei opskrift en it jier 1767. De famyljebank fan Van Velzen datearret út de 18e ieu en in ienfâldiger bank mei draaide balusters is nóch in ieu âlder.

Ek Ferwâlde hat in ferrassing op de Aldfaers Erf-rûte, in timmerwinkel (sûnt 1845) yn in wat eigenaardich gebou mei in hege tutegevel. Súdlik fan Ferwâlde lizze de buorskippen Doniabuorren en by de dyk Skearnebuorren.

De kerk staat aan de westzijde van de radiale dorpsterp en is in de 13de eeuw van vooral geel moppenmateriaal gebouwd. De toren is ouder. Vooral in de noordelijke muur zijn duidelijke sporen van kleine romaanse vensters te zien. Aan de westzijde zien we twee kleine, dichtgezette spitsboogvensters en een derde tussen de later ingebroken grote vensters. Ook in de iets versmalde, ronde en nu blinde koorsluiting hebben twee kleine vensters gezeten, de ene rond- en de andere spitsbogig. In de zuidelijke muur zijn vergelijkbare, maar minder complete sporen van kleine vensters te zien. Daar staan voor de verlichting van het schip nu twee grote en een klein venster.

De voorkerk heeft twee smalle spitsboogvensters en daarnaast staat de ingang in een spitsbogige nis van een gepleisterd veld. De zadeldaktoren lijkt ongeleed, maar heeft wel twee lichte versnijdingen. Hij is in de 12de eeuw verrezen en in de 13de eeuw verhoogd. De gedeelten van de westelijke muur aan weerszijden van de toren zijn niet even breed. Het zuidelijke gedeelte is breder en heeft aan de bovenzijde een klimmend fries in romano-gotische trant.

De kerkzaal wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken op korbelen en muurstijlen. Hier heeft op het vroegere altaar omstreeks 1414 een hostiewonder plaatsgevonden dat tot twee keer toe met pauselijke bullen is bekrachtigd. In de wanden van het koor zitten enkele nissen, waarvan de noordelijke een piscina is geweest. Tegen de zuidwand is de preekstoel opgesteld, die getuige het opschrift van het klankbord in 1633 aan de kerk is geschonken. De kuip heeft fraaie hoekzuiltjes en getoogde panelen. Tegenover de preekstoel staat de herenbank van de Aylva’s die ooit een overhuiving met een profaan opschrift had. De kerkbanken vormen de grote verrassing van de kerk. Ze bezitten fraai gesneden wangen in rijke renaissancestijl en dateren van voor de hervorming, uit omstreeks 1560. Portretmedaillons, saters, engelen, draken, leeuwenkoppen en gecanneleerde pilasters zijn erin gesneden. Het orgel is in 1911 gebouwd door Mart Vermeulen uit Woerden.

Toen de bouwvallige Martinuskerk zou worden afgebroken, kwam vanuit Den Haag, waar de monumentenzorg ontluikte, in 1876 toestemming om nieuw te bouwen als dat maar volgens de bouworde van de oude kerk gebeurde. Het resultaat is een merkwaardige neogotische kerk. De toren kon worden gehandhaafd, alleen het zadeldak is toen vervangen door een ingesnoerde spits. De toren is met zijn rijke plastiek een sierlijk exemplaar van de late gotiek uit het begin van de 16de eeuw. Hij heeft vier door cordonlijsten gescheiden geledingen op een basement met daarin een kleine rechthoekig omkaderde toegang. In de eerste geleding staat aan de westzijde een flink spitsboog-venster. De tweede geleding heeft aan elke zijde twee hoge korfboognissen met dubbele vorktraceringen en de derde spitsboognissen met visblaastraceringen. In de vierde staan de segmentgesloten galmgaten in spitsboog-nissen met driepassen die weer opgenomen zijn in hoge rondboognissen met vierpassen, waarbij de drie- en vierpassen met zandstenen toten zijn gevormd.

Wâldsein is in komdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is as in delsetting oan it wetter. It ûndergie in folslein oare ûntwikkeling as de agraryske doarpen yn de omjouwing. Troch skipfeart en hannel dy’t oare yndustry sa as skipsbou en houtbewurking yn wurking sette, hat Wâldsein in lyts steds karakter krigen. Op de gritenijkaart yn de Schotanus-atlas út 1716 is it al in konsintrearre komdoarp mei tsjerke en mole.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788, oan it ein fan in perioade fan grutte bloei, meld: ‘Woudsend, wel het kleinste der Buitendykster Dorpen, ten opzichte der landeryen, doch ten aanzien der volkrykheid en ‘t vermogen der Ingezetenen, verre ht aanzienlykste der geheel Grietney {...} Dit dorp ligt zeer gelegen aan de vaart van Sneek op de Lemmer {...} Reeds voor veele jaaren was dit Dorp vry aanzienlyk, door de menigte van Turf-en Houtschippers, die van hier op Holland voeren; doch hier is in later tyd bygekomen een aanzienlyke Reedery in Friesche Koopvaardyschepen, die hier worden gebouwd, en, na van al ‘t noodige voorzien te zyn, doorgaans door Lemmer naar Zee gezonden worden. Door deeze onderneeming heeft dit Dorp grootelyks in vermogen toegenomen. {...} Behalve eenige Hellingen, of Timmerwerven worden ‘er ook de vereischte Houtzaagmolen, Lynbaan, Blok-en Zeilmaakery, beneffens meer dan eene Smedery, gevonden. Voorts is dit Dorp zeer vermaakelyk, wegens de groote doorvaart van allerleye schepen, die van Leeuwarden, Sneek, en van elders naar de Lemmer vaaren. In den jaare 1660 werd hier eene nieuwe Kerk gebouwd.’

It âlde doarp leit op de westlike wâl fan de Ie. Pas yn de 19e ieu is der wat bebouwing oan de eastlike kant kommen. It is om de Midstrjitte en Iewâl hinne in kompakt gehiel fan in protte lytse húskes dy’t ticht op elkoar steane en Wâldsein ta in yntym lytsstedsk gehiel meitsje. De tsjerken steane hjir en dêr, in kolleksje aparte bouwurken dy’t elk wat bysûnders ha. Wâldsein is grutsk op syn molens: de houtseachmole oan de Ie en de nôtmole oan de âlde noardwestlike doarpsrâne.

Deze zogenaamde ’Lovefontein’, ontworpen door Jaume Plensa, bestaat uit twee 7 meter hoge kindergezichten. Volgens de kunstenaar hebben de kinderen een serene uitdrukking op het gezicht en zijn ze aan het dromen. De droom van de kinderen wordt uitgebeeld door de mistwolken die opstijgen rondom de fontein.

De fontein staat prominent op het recentelijk heringerichte plein voor het NS-station temidden van de imposante Achmea toren (ontworpen is door Abe Bonnema) en monumentale gebouwen en bomen. Al met al een indrukwekkend stukje Leeuwarden.

De Kievitfontein in Sloten is ontworpen door Lucy en Jorge Orta uit Frankrijk. Het object bestaat uit een meisje dat staat op de schouders van een man. De man staat op zijn beurt op een stapel vaten, emmers en teilen. Deze symboliseren de overvloedige aanwezigheid van water in de provincie Friesland.

In haar handen heeft het meisje een kievit. Deze weidevogel komt veel voor in de provincie Friesland.

Helaas daalt het aantal kievitten en andere weidevogels in Friesland de laatste decennia gestaag door, naar het schijnt, de intensieve landbouw en veeteelt gecombineerd met predatie door roofvolgels, vossen en kraaien.

De Vis van Stavoren is ontworpen door Mark Dion uit de Verenigde Staten.

Stavoren is van oudsher verbonden geweest met zeevaart en visserij. Het huidige IJsselmeer was voorheen de Zuiderzee. Stavoren was in die tijd een prominente haven- en visserijstad. Vanuit Stavoren werden de wereldzeeen bevaren en werd handel gedreven. De vis van Stavoren symboliseert deze belangrijke historie.

Eens in de twee jaar worden in Stavoren in de maand Juli de visserijdagen georganiseerd. De stad staat dan twee dagen geheel in het teken van de rijke visserijhistorie. Muziek, tradititionele schepen, demonstraties en marktkramen.

De vis van Stavoren zal vanaf 2018 op een indrukwekkende manier deel uitmaken van het decor. Kijk op de site van de Visserijdagen-Stavoren voor informatie over de volgende editie van dit prachtige evenement.

Flora en Fauna heet de fontein die, een beetje verdekt opgesteld, in Hindeloopen staat.

Het imposante object bestaat allereerst uit een groot houten gewei. Kinderen klauteren hierop naar hartelust. Middenin het houten gewei is een sculptuur aangebracht die de levensboom symbolisert die samen met een hinde en een hert het wapen van Hindeloopen siert. Volgens insiders staat de levensboom voor levensenergie en wijsheid.

In de boom zijn een paar exotische vogels geplaatst die afwisselend water spuwen alsof ze in een belangrijk gesprek zijn verwikkeld.

De Woeste Leeuwen van Workum heet de fontein die in Workum staat. De fontein staat een beetje verscholen opgesteld achter de grote kerk in het centrum van de stad, direct aan de nieuwe passantenhaven.

De kunstenaar Cornelia Parker heeft zich laten inspireren door het stadswapen van Workum dat door twee leeuwen wordt gedragen.

Het lijkt alsof de leeuwen het wapen even hebben neergelegd om met elkaar te vechten, want de contour van het stadswapen is met blauwe klinkers opgenomen in de bestrating rondom de fontein.

De leeuwen spuwen water uit hun klauwen. De kinderen van Workum laten zich door de klauwen en de woeste blik niet afschrikken. Bij warm weer is de fontein namelijk de beste plek voor een verfrissende douche.

Kunstenaar Johan Cretin heeft de fontein van Bolsward genaamd ’De Vleermuis’ ontworpen. De fontein beeldt in grove en imposante lijnen een vliegende vleermuis uit.

De fontein staat pal voor de ruïne van de Broerekerk. Een van de belangrijkste bezienswaardigheden van Bolsward. Kerken en kathedralen hebben een bijzondere band met de vleermuis. Ze vormen vaak een belangrijke rustplaats voor het diertje maar de vleermuis is ook vaak gebruikt als ’demonenverjager’ in de vorm van stenen ornamenten en waterspuwers.

De fontein zal vaak op selfies en vakantiekiekjes verschijnen omdat het een perfecte poseerplek is. Via de achterkant kan de fontein namelijk beklommen worden. De perfecte souvenir van Bolsward maak je zelf bij de Vleermuis fontein tegenover de Broerekerk.

De fontein van Fortuna staat in Sneek dicht bij de wereldberoemde waterpoort. De plek die geen enkele bezoeker van Sneek links zal laten liggen.

De fontein is ontworpen door Stephan Balkenhol en bestaat uit en gouden bol met daarop een mansfiguur die een hoorn op de rechterschouder draagt. De hoorn symboliseert de Hoorn des Overvloeds. Deze hoorn stroomt over van water.

De figuur draait om zijn as en daardoor stort hij het water lukraak in de rondte. Hij lijkt hiermee aan te willen geven dat de overvloed soms hier en soms daar terecht komt.

Deze fontein is ontworpen door de Franse kunstenaar Jean-Michel Othoniel.

De fontein herinnert aan de in Franeker geboren Jan Hendrik Oort. Hij was het die bedacht dat er een wolk van miljarden komeetachtige objecten in ons zonnestelsel zou bestaan. Zijn aanname zorgde voor een belangrijke doorbraak in de astronomie.

De fontein staat prominent voor de Martinikerk in het centrum van Franeker.

De fontein in IJlst is een beetje moeilijk te vinden. Als toerist zoek je al snel in de buurt van de stadsgracht die IJlst zo kenmerkend in tweeën snijdt. Na even zoeken vind je de fontein schuin tegenover de houtzaagmolen de Rat. Het gebied rond deze historische molen is onlangs opgeknapt en geheel opnieuw ingericht. Het resultaat mag er zijn! De prachtige fontein maakt samen met de molen en het bijbehorende houtmuseum een stukje IJlst waar menig IJlster trots op zal zijn.

De fontein is ontworpen door kunstenaar Shinji Ohmaki. Hij refereert met de fontein aan de Japanse bloemschikkunst genaamd Ikebana en symboliseert daarmee de relatie tussen mens, natuur en cultuur.

Ik trof in Harlingen meerdere fietsers die op zoek waren naar ’de walvis Fontein’. Deze zoek je in eerste instantie tevergeefs nabij de veerhaven of in de stadsgrachten. Achteraf gezien logisch dat de walvis daar niet gevonden wordt. Een walvis hoort tenslotte niet in een stadsgracht maar in open water, direct verbonden met de zee. De walvis ligt naast de strekdam die de haven van Harlingen beschermt tegen storm en golven.

De walvis, eigenlijk een potvis, is ontworpen door de kunstenaars Jennifer Allora en Guillermo Calzadilla. Logischerwijs refereert de potvis aan vervlogen tijden waarin Harlingen een actieve rol speelde in de walvisjacht.

Op gezette tijden laat de potvis van zich horen door een krachtige waterstraal omhoog te spuiten. Vandaar dat de Zuiderpier regelmatig een bonte verzameling van fotografen laat zien die allemaal wachten op het moment waarop de walvis gaat spuiten. Want een foto van de Harlinger walvis zonder waterstraal is toch net niet helemaal compleet.

Idzegea is in agraryske streek dy‘t syn oarsprong hat yn ‘e Midsieuwen. Yn it leechlizzende wetterlân tusken Heech en Aldegea yn hat it nea ta in konsintraasje fan bebouwing komme kind. Lykwols hat de boeremienskip him as selsstannich doarp hanthavenje kinnen, al is it ien fan de meast beskiedene, op Smelbrêge nei, it lytste doarp fan Fryslân.

Op de gritenijkaart fan Wymbritseradiel yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet it oanjûn mei in tsjerke by de noardwestlike hoeke fan de frij grutte Idzegeaster Poel. Tichteby om stean twa huzen en fierder ferspraat yn it lân noch twa buorkerijen en twa huzen.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 fermeld: “Idzega, of ook Idzinga is, insgelyks als de naastgelegen dorpen rondom in wateren en poelen gelegen, waarvan de voornaamste, naar het dorp, den naam draagt van Idzegaster poelen. In ‘t Zuiden van dit dorp ... ligt eene plaats de Bratten genoemd, waarop zich zeker Heer uit het geslagt van Heemstra veel plagt te onthouden, wegens haare goede gelegenheid tot de visschery: dezelve liet hier ook twee polders aanleggen, die tegen verwachting niet alleen goed weiland, maar zelfs goed bouwland gaven. Voor het overige zyn de landen hier ten grooten deele zeer laag, daar men ook klyngronden vindt, uit welke sedert kort vry goede turf gegraaven wordt. In ‘t Westen van dit dorpje ligt het buurtje Band, en daarby een poeltje van dien naam.”

De Bratten lei by de súdwestlike hoeke fan de poel en de Band is noch altyd in boerebuorskip tusken Aldegea en Sânfurd. As de bebouwing fan destiids by de omfang fan it doarp rekkene wurdt, stienen hjir yn de 18e ieu seis wenningen en fjouwer boerepleatsen. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff docht bliken dat der amper ûntjouwingen west ha en oan de hjoeddeiske sitewaasje is ek net te fernimmen dat der hjir wat feroare is. Op it tsjerkhôf stiet in ienfâldige klokkestoel, mei derûnder fragminten fan alterstiennen en in sark út 1623.

De fontein is ontworpen door Birthe Leemeijer. De vorm van de fontein referereert aan het smeltende ijs van de Noordzee tijdens de strenge winter van 1963. De vorm van de fontein heeft iets weg van op elkaar gestapelde ijsschotsen.

Daarnaast refereert de fontein aan de zeehavenstad die Dokkum ooit was én dat Dokkum het keerpunt is van de roemruchte elfstedentocht, waarna het laatste stuk over de Dokkumer Ee richting Bartlehiem en Leeuwarden begint.

Het is een prachtig object geworden. De fontein heeft qua bouw veel voeten in de aarde gehad. De keuze van het juiste materiaal en het verbruik van energie heeft de nodige hoofdbrekens gekost en experimenten gevraagd. Vandaar dat de fontein niet in het jaar van de Culturele Hoofdstad kon worden gerealiseerd zoals oorspronkelijk gepland.

Dokkum heeft het goed en grondig aangepakt. Een compleet heringericht plein en een blikvanger van een fontein die zeker een plaats in de top drie van de elfsteden fonteinen verdient. Top.

Ypekolsgea (by Yndyk) is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong, wêrby‘t yn de hege Midsieuwen oan ‘e noardeastkant in delsetting by it wetter de Ie ûntstie dy‘t fan de betide 11e ieu ôf in selsstannige posysje krige: Wâldsein dat it memmedoarp al betiid alhiel oerfleugele. Ypekolsgea bleau in agraryske streek. Op de gritenijkaart fan Wymbritseradiel yn de atlas fan Schotanus bestiet it doarp yn de uterste súdwesthoeke út in lange streek fan ûngefear trije kilometer mei likernôch tsien fiet út elkoar steande buorkerijen. Se stean gruttendiels oan de súdkant fan de Weisleat, dy‘t yndie flankearre wurdt troch in dyk. De tsjerke stiet oan ‘e noardkant fan dizze ferkearsas.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld: “Ipekolsga of Epekolsga.een Dorp van maatigen omtrek ...; ‘t zelve grenst ten Zuiden aan het Slooter Meer, en had eertyds een sterk huis, toebehoorende aan Take Abbema, ‘t welk in 1520, verwoest werd door de Schieringers, die te Slooten in bezettinge lagen. De kerk van dit Dorp, in 1497, door de Soldaaten in brand gestoken zynde, verteerde met vyfrien, daar in zynde, gewyde Hostien tot assche, die naderhand, zo men beuzelde, groote mirakelen deeden, en daarom zo veel toeloops hadden, dat men uit het offergeld eene nieuwe Kerk kon bouwen, die, vervolgens wederom vervallen zynde in 1664, werd vernieuwd en met een spits torentje voorzien.”

De tsjerke is yn de 18e ieu ôfbrutsen. Der stiet no in yn 1956 fernijde dûbele klokkestoel mei helmdak. De twa liedklokken binne yn 1644 getten troch Jelte, Pier en Johan Riemers. Ypekolsgea besit in oantal monumintale pleatsen, sa as de yn 1783 boude kop-romp ‘Arbeid en Moeite’, dy‘t no de namme ‘Werklust’ draacht. Noardlik leit oan de igge fan de Hegemer Mar de boerestreek Yndyk. In yn de greidlannen lizzend tsjerkhôf mei klokkestoel is in oantinken oan in doarpsferline.

De enorme rijkdom aan erfgoed van Friesland begint bij de honderden monumentale en eeuwenoude protestantse kerken in de evenzovele dorpen en steden. De meeste van deze kerken zijn dankzij eeuwenlange zorg, toewijding en onderhoud perfect bewaard gebleven.

De middeleeuwse kerken domineren het Friese landschap. Als je her en der in het open Friese landschap staat en je kijkt om je heen dan zie je op sommige plekken tot wel acht dorpen liggen met ieder een eeuwenoude kerk die het silhouet bepaalt. De bouwwijze en de bouwmaterialen van deze kerken verschillen per regio, zo ook de bijbehorende torens.

Er zijn grote exemplaren bij zoals die in de steden Leeuwarden, Dokkum, Bolsward en Franeker maar ook hele kleine en intieme zoals de kloosterkapel in Jannum.

Jutryp is in lang útrekt streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen súdlik fan Snits ûntstien is as in wetterdoarp. De bebouwing fan de streek kaam foaral oan de westkant fan de feart it Far. Sûnt de oanlis yn 1843 fan de ryksstrjitwei fan Snits nei De Lemmer oan ‘e eastkant fan it wetter, makke in part fan it doarp geandewei in draai fan 180 graden en hat it him ûntjûn ta in dyksdoarp en groeide sadwaande ek fêst oan it buordoarp Hommerts. Mar it noardlike part leit by de Binnenwei lâns, fierder fan de drokke strjitwei ôf en fertoant noch altyd de âlde struktuer.

Op de gritenijkaarten yn de atlassen fan Schotanus en Eekhoff út 1716 en 1851 is dit proses te sjen. Begjin 18e ieu is alle, benammen agraryske bebouwing mei opfearten noch rjochte op it ûnregelmjittich meänderjende Far. Dizze hat ek fearten nei it easten ta as ferbinings mei de Easter Wimerts foar de ferbining mei Snits yn it noarden en it marregebiet yn it suden. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “Jortryp, doorgaans genaamd Jutryp, en het volgende dorp Hommerts zyn gelegen tusschen de beide Wymertsen aan eene oude moerige vaart, van ‘t eene dorp naar ‘t andere loopende: aan den Oostkant deezer vaart ziet men de Kerk, hebbende een’stompen toren, en ook de meeste huizen en plaatsen. ... Ten Noorden en ten Westen strekken de landen des Dorps zich uit tot aan de Stads Gerechtigheid van Ylst, ten Oosten aan Oppenhuizen, en ten Zuiden aan Hommerts.”

De âlde stompe toer waard yn alle gefallen oant healwei de 19e ieu ta hanthavene, mar de âlde tsjerke mei moai skilder- en snijwurk, is om 1819 hinne ferfongen troch in nij gebou mei opnij in toer mei spits. Ek dizze tsjerke koe net bestean bliuwe en is yn it begjin fan de santiger jierren sloopt.

Yn Jutryp stiet in oantal monumintale pleatsen. Dy oan Binnenpaed 46 hat in deftich foarein en de kop-rompbuorkerij op nûmer 12 fertoant ekspresjonistyske trekken út de tritiger jierren.

Interieur van de aan Maria gewijde 13e eeuwse kerk te Bornwird

In de geschiedenis van het jonge christendom neemt Dokkum een dramatische plaats in. Missionaris Bonifatius is in 754 bij Dokkum door ‘heidense’ Friezen vermoord. De verering van de martelaar is later op gang gekomen. In de 12de eeuw werd er een premonstratenzer abdij gesticht. Naast de abdijkerk werd ook een parochiekerk gebouwd. De huidige Martinuskerk heeft twee voorgangsters gehad. Nadat de Bonifatiusabdij spoedig na de hervorming was afgebroken, werd de Martinuskerk de protestantse hoofdkerk van de stad. De bouw van deze kerk was in het begin van de 15de eeuw met het koor begonnen, waarna later het schip volgde. Het werd een laatgotische kerk met traveeën voorzien van brede spitsboogvensters met vorktraceringen en tweemaal versneden steunberen. De rondbogige ingang aan de zuidzijde van de westelijke travee, een rondboog in een geprofileerde spitse nis, behoort bij de bouwtijd. De vijfzijdige koorsluiting heeft ook steunberen en smallere vensters. De kerk moest worden uitgebreid, een proces dat duurde van 1588 tot 1593. De voornaamste veranderingen waren de toevoeging van een noordbeuk, het verhogen en vernieuwen van de kap en het aanpassen van de westgevel. De noordbeuk werd deels opgetrokken van afbraakmateriaal van de abdij. De nieuwe kap bleek niet goed te passen en in de zuidmuur zijn de verschillen opgevangen door uitgemetselde togen die de eerste twee venstervakken als het ware bekronen. De noordbeuk kreeg steunberen en de brede vensters ertussen kregen een rondbogige vorm met vorktracering. De westgevel, die aan de zijkanten met drie versnijdingen steunbeer-achtig is afgesloten, is aan de noordzijde met handhaving van deze versnijdingen voor de nieuwe beuk verbreed en van een klein radvenster voorzien. In de bouwnaad staat een ingang in een licht spitsbogige nis. Midden in de oorspronkelijke gevel is een tweede ingang met een classicistische omlijsting. Daarboven rijst een breed en hoog venster op dat korfbogig is gesloten.

De van gele steen gemetselde geveltop voor de nieuwe kap heeft een getrapte vorm en in het midden een dubbele, vleugelvormige uitkraging met kraagstenen in de vorm van leeuwenkoppen met ringen. Daarboven staat de met zink beklede houten toren met een spits.

Het interieur van het schip en het koor wordt gedekt door een vlak balkenplafond. Het koor heeft een stenen gewelf gehad dat bij de verbouwing onder leiding van Jacob Izaaks Douma in 1856-’57 is verwijderd. Toen is ook een galerij tussen schip en koor weggehaald. Deze rustte op twee ronde, baksteen kolommen die bij de restauratie in 1965-’69 weer tot een meter hoogte zijn opgemetseld. De koorwanden hebben beneden diepe spaarnissen die met geprofileerde baksteen zijn omlijst. Bij genoemde restauratie zijn ze met de onderste delen van de colonnetten die mede het gewelf vormden in het zicht gebracht. Schip en noordbeuk zijn met rijzige ronde kolommen en ronde scheibogen van elkaar gescheiden.

Aan het einde van de 18de eeuw is hoog in deze zijbeuk een zittribune met balustrade aangebracht. Ongeveer in het midden van de zuidwand is het liturgische centrum ingericht. Er is een fraai doophek met breed uitwaaierend kuifstuk in rococostijl. De preekstoel met klankbord is in dezelfde stijl, met snijwerk op de kuippanelen met rocailles en loofwerk waarin een bijbelboek, pelikaan, gekapte valk, leeuw, slang en andere voorstellingen zijn te herkennen. De festoenen op de hoekpenanten symboliseren met bloemen, korenaren, druiven en hulst de vier seizoenen. Er zijn twee bijpassende excellente koperen lezenaars. De preekstoel is in 1751 gemaakt naar ontwerp van de Leeuwarder architect Sjouke Nooteboom; het snijwerk is waarschijnlijk van Yge Rintjes.

In de koorsluiting staat een poortje, waarboven in de bekroning een schilderstuk te zien is van de Dokkumer kunstenaar Frans van der Elst met de voorstellingen Geloof, Hoop en Liefde en in het fronton het stadswapen van Dokkum. De orgelbalustrade met fraaie getorste zuiltjes voor de panelen is met het orgel in 1688 vervaardigd. Het instrument van de Groninger orgelbouwer Jan Helman is verloren gegaan. In de kas zit een instrument uit 1968 van de firma Flentrop uit Zaandam.