Doarpen

Oentsjerk is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op de sânrêch dêr’t ek de oare doarpen fan de Trynwâlden – Gytsjerk en Aldtsjerk – op lizze. Op de gritenijkaart yn de Schotanus-atlas út 1716 stiet de bebouwing ferspraat oan wat leanen eastlik fan de dyk troch de Trynwâlden. It doarp hat in ûntslutingsfeart nei it westen ta, nei de Moark.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: “Dit dorp is zeer vermaaklyk, zo weegens de schoone plantagien en bouwlanden, die oostwaarts tot aan de Zwarte Broek loopen... Westwaarts aan loopen de landeryen deezes dorps over de Mork tot aan Wyns .... De state Eysinga ligt in ‘t Noorden des dorps, en was van ouds eene fraaie plaats; aan den oostkant heeft men Heemstra state .... Stania ligt een weinig ten Noorden, en is in laater tyd geheel weggebroken; doch van nieuws af opgebouwd, door wylen den Heere Hans Hendrik van Haersma, in leven Grietman over Oostdongeradeel, die hier ook eene schoone plantagie heeft aangelegd.”

Op de Eekhoff-kaart út 1847 docht bliken dat der in ridlik tichte lintbebouwing by de dyk lâns groeid is. Fan de wat fansiden steande tsjerke datearret it skip fan om-ende-by 1230. Yn de 14e ieu is hjir in toer tsjinoan boud dy’t healwei de 17e ieu oan twa kanten foarsjoen is fan in klamplaach en doe mooglik ek in sealdak krigen hat. It ynterieur befettet fraai meubilêr. De grifformearde tsjerke (1874, ferboud 1907) stiet oan in pleineftige ferbreding fan de trochgeande dyk.

Staniastate stiet yn in rom park, in kloek lânhûs út 1853 mei in skiednis dy’t folle âlder is, boud yn in ynbannich neoklassissisme mei in bordes en balkon op twa hurdstiennen pylders. De om 1738 hinne nei ûntwerp fan J.H. Knoop oanleine formele tún is yn 1821 troch Lucas Roodbaard omfoarme ta ien fan de fraaiste parken yn lânskipsstyl fan Fryslân. Krektlyk as de buordoarpen groeide Oentsjerk út ta in forinzedoarp: de útwreidings kamen allinne oan de eastkant fan de trochgeande dyk.

It terpdoarp Offenwier heart by it ‘Snitser Fiifgea’ om’t it mei Loaiïngea Skearnegoutum, Goaiïngea en Gau, de streek Wymbritseradielster doarpen noardlik fan Snits foarmet. De twa earstneamde doarpen binne yn 1984 by de stêd Snits foege. De trochgeande dyk út de twadde helte fan de 19e ieu hjit dan ek Fiifgeawei. Foar dy tiid wie men dêr mei in kronkeljende reed mei elkoar ferbûn. Troch it lân koe de om it doarp rinnende Grienedyk berikt wurde. De belangrykste ûntsluting wie de opfeart nei de Snitser Aldfeart.

Yn it lêst fan de 18e ieu wurde der yn de Tegenwoordige Staat van Friesland net sa folle wurden oan Offenwier bestege en dy pear wurden wurde besletten mei: “doch behelst niet byzonders.” De buert tsjin de tsjerke oer hat nettsjinsteande de betiizjende pleatsing likegoed wol in gearhing, mar de oare, lytsere buerten ha dat net. It noardliker lizzende wetterbuertsje by de Sylroede hat op dat útsochte plak gjin gearhing krigen. Fierder nei it noarden is it yn haadsaak in boerestreek mei flinke pleatsen. Foaral súdlik strekke de lânerijen fan it doarp har oan ‘e Snitser Mar ta út. By de poel De Potten hat him in rekreaasjedoarp ûntwikkele. Simmerdeis is it yn Offenwier drok mei wetterrekreanten dy’t tusken Snits en de Snitser Mar hinne en wer reizgje.

Yn it jier dat Offenwier by Snits kaam waard ûntdutsen dat de op it earste gesicht 19e-ieuske tsjerke âlde eleminten hie. De tsjerke fersakke en by ûndersyk die bliken dat der yn de binnemuorren noch materiaal foar it ljocht kaam fan de âlde tsjerke dy’t yn 1335 oan Sint-Nicolaas wijd waard. Ek oan dizze âlderdom is it te tankjen dat de tsjerke de status krige fan gemeentlik monumint. It kaam it gebou ek ta om’t it yn 1882 yn in freonlik eagjende mingstyl, de eklektyske styl, ferboud is. Der wurdt fan út gien dat dat plak fûn hat nei ûntwerp fan de fantasijerike Snitser arsjitekt Albert Breunissen Troost. It sealtsjerkje mei fersieringen fan ûnder mear friezen yn mitselwurk en finsteromlistingen fan pleisterwurk, besit in rank houten tuorke op de westgevel mei in klok út 1948.

Aldeberkeap liket op in ies- of brinkdoarp omdat it yn ‘e midden fan de ‘Boeren’ in grien plein besit, sa as it yn it lêst fan de 18e ieu yn de Tegenwoordige Staat van Friesland neamd waard. It súdlike diel fan dizze griene romte bestiet gruttendiels út it ommuorre tsjerkhôf: it oare is in troch gebouwen en beammen omseame romte.

Lykwols is it doarp ûntstien út in yn de Stellingwerven gebrûklik streekdoarp, dêr’t twa paralelle wegen, de Binnenweg en de Buitenweg, mei dwerspaden de struktuer bepaalden. In oarder dy’t allinne ûnderbrutsen wurdt troch in diagonaal ferrinnend paad, it Schuinpad. Foar de fierdere foarming fan it doarp wie de noard-súd ferbining mei in oergong oer de Kúnder (of Tsjonger) fan grut belang. Tichtby de noardldike west-east ferrinnende wei dy’t njonken it tsjerkhôf lâns rint, de Binnenweg (tsjintwurdich de Wolvegasterweg-Oosterwoldseweg), lizze fanâlds de belangrykste gebouwen, sa as de eardere herberch De Zwaan dy’t út it begjin fan de 18e ieu datearret en wêryn’t oan 1836 ta it gritenijbestjoer fergadere.

Om 1900 hinne krige it doarp ekonomyske ympulzen fan de famylje Willinge Prins, in gegoede famylje dy’t him begûn te hâlden en dragen as in aadlik geslacht. Se namen it inisjatyf ta in suvelfabryk, in bank en de agraryske oankeapsintrale. De famylje drukte in persoanlik stimpel op it doarp troch oan de westflank de filla Lunia te bouwen en oan de Boeren it hûs Vredewoud, huzen dy’t dekoarum útstriele. Foaral it lêste makket front nei de lykwichtige boargerbebouwing en strielt rykdom út. De inisjativen brochten wolfeart want yn de earste desennia fan de 20e ieu kamen der gâns goed fersoarge boargerhuzen yn Aldeberkeap ta stân. Se steane sels tusken de arbeiderswenningbou oan de Molenhoek, oarspronklik de noardlike útfalswei. De nei-oarlochske doarpsútwreidings hawwe plakfûn súdlik en súdeastlik fan de kearn. It brânpunt is de út de 12e ieu datearjende romaanske tsjerke dy’t letter útwreide is en mei in goatysk koar sletten. Foar de tsjerke fan dowestien yn dekorative sparfjilden stiet in sealdaktoer út it begjin fan de 17e ieu dy’t yn wêzen in yn stien omklampe klokkestoel is.

Aldeholtpea is in lang streekdoarp, yn de Midsieuwen ûntstien oan de dyk fan Wolvegea nei Easterwâlde. It doarp komt al yn 1204 yn de boarnen foar. De frij losse lintbebouwing by de Binnenweg (no Hoofdweg) lâns is op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 werjûn.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard oer it doarp meld: “ten Westen van het voorgaande Dorp Nijeholtpade gelegen, komt daar mede ten aanzien van grond, landeryen, geboomte en bosschagie overeen, en heeft eene Kerk met een spitsen toren, doch hooger en zwaarder dan die van Nijeholtpade, en voorzien met twee klokken, een slagwerk en de noodige wyzerplaaten. Ook heeft deeze toren, op de hoogte van ‘t muurwerk, daar het spits, dat even als de Kerk met Leyen gedekt is, een aanvang neemt, een ’fraaien omgang, van welken men zo aangenaam een gezigt over de velden, bosschen, bouwlanden enz. heeft, als waarschynlyk ergens een in Friesland is. In ‘t Noorden loopen de landeryen tot aan de Scheen, of scheiding van Ter Idzerd, zynde aldaar alle bouwlanden: daarentegen strekken zich dezelve Zuidwaarts uit tot aan de Linde, en zyn tot aan den Buitenweg bouw- en vervolgens meest weid- en hooilanden. ... De Kerkbuurt en boere wooningen staan alle aan den Binnenweg, uit welken verscheiden laanen naar den Buitenweg loopen, en van daar eene naar den Molen.”

Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 is de bebouwing tanommen en fertichte. De tsjerke hat ien fan de kloekste tuorren fan de wide omjouwing. Hy ferriisde yn 1608. De let-goatyske tsjerke, wijd oan Sint-Stephanus, kaam yn 1545 ta stân op in plak dêr’t in foargongster yn 1204 ta parochytsjerke ferheft wie. Westlik fan de tsjerke stiet it kafee en dan folget in konsintrearre lintbebouwing mei meast frijsteande, fariearde wenningen út begjin 20e ieu.
Pas yn de twadde helte fan de 20e ieu is Aldeholtpea ta in flink doarp útgroeid mei nei de oarloch in útwreiding oan de súdkant fan de Hoofdweg en westlik fan de tsjerke.

Aldeholtwâlde is in lyts streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen op de krusing fan de âlde Weerdijk en de Slingerweg ûntstien is. De Weerdijk is dúdlik werjûn op de gritenijkaart fan Weststellingwerf yn de atlas fan Schotanus út 1716 en slingere him troch it westen en noarden fan de gritenij hinne. Hy kaam út it suden fan Aldetrine, en rûn dan troch Aldlemmer en Nijelemmer en noch fierder nei it easten troch Nijeholtwâlde om by Easterwâlde in bocht nei it suden ta te meitsjen oan de westlike flank fan Teridzert ta. Op de kaart is te sjen dat it noardlike part fan it útstrekte doarpsgebiet oan de Tsjonger of Kúnder ta bestie út feanen en lege haailannen.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland út 1788 waard it doarp beskreaun: “dit Dorpje ligt wederom ten Noordoosten der twee voorige. ‘t Zelve had ook eertyds eene Kerk aan den Noordkant van gemelden Weerdyk, doch die al in de voorige eeuw is afgebroken; zynde nog het kerkhof overig. Een klein gedeelte van de landen deezes Dorps ligt binnen dien Weerdyk; doch ‘t meeste, naar de Kuinder liggende, is laag weid- en hooiland met kostelyke klyngronden; en echter wordt ‘er tot nog toe geen turf van eenig belang gegraaven, omdat de uitvaart zeer bezwaarlyk is, wegens de ondiepten die aldaar in de rivier de Kuinder zyn.” Der waard ek noch meld dat de rydwei fan Skoatterbrêge nei Wolvegea troch dit doarp hinne rint. Op de kaart yn de Eekhoff-atlas út 1850 is te sjen dat de feanen folop yn eksploitaasje binne en dat de yn 1828 oanleine ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Swol dwers troch it doarp kommen is.

Yn 1875 waard der by de krusing wol wer in tsjerke boud, ûntwurpen troch F. Brouwer út Koarnjum. Se is in frij grutte sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar en in heal ûngeboude ranke toer fan trije segminten en in ynsnuorre spits. De aardich yn mingstyl detaillearre tsjerke hat neogoatyske spitsbôchfinsters krigen. Troch de resinte autosneldyk is it doarp yn twa parten snien.

Aldlemmer is in lang agrarysk streekdoarp dat yn 1165 foar it earst yn de boarnen foarkomt en dat oan de súdkand fan de âlde Weerdijk ûntstien is. Dizze Weerdijk is dúdlik oanjûn op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 en slingere him troch it westen en noarden fan Weststellingwerf hinne, kommende út it suden by Aldetrine. Hy gie mei in bocht troch Aldlemmer en Nijelemmer hinne en mei twa heakse bochten noch fierder nei it easten ta troch Nijeholtwâlde hinne om by Aldeholtwâlde wer in bocht nei it suden te meitsjen oan de westlike flank fan Teridzert ta.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld: “dit Dorp heeft zo wel als het voorige Scherpenzeel eene kerk. En plag weleer beroemd te zyn wegens de menigte van turf, die ‘er jaarlyks gegraaven werd; doch thans is deeze voorraad genoegzaam ten einde; ook zyn de drie Schipslooten, die uit deeze veenen naar de Kuinder loopen, reeds vervallen. Weleer plagten hier ook bouwlanden te zyn binnen den Weerdyk; doch thans ziet men hier niet anders dan weid- en hooilanden.” Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1850 binne de spoaren fan de ferfeanings te sjen. It doarp leit dan noardeastlik fan de yn 1748 groeven Jonkers- of Helomafeart. De streek is in fuortsetting fan de lintbebouwing fan Skerpenseel-Munnikebuorren.

Binne dy doarpen frij konsintrearre beboud, Aldlemmer hat in folle lossere struktuer oan de Hoofdweg, de Kerkeweg en, wat noardliker by de trochgeande rûte, de Hogeweg lâns. De bebouwing hat in mear agrarysk karakter mei nochal aardich wat soms grutte boerepleatsen. Tichtby de trijesprong is de bebouwing kompakter en stean der mear wenningen.

Krekt noardlik fan de trijesprong stiet de doarpstsjerke, oriïntearre en op in fersoarge tsjerkhôf. Se is in trijekantich sletten sealtsjerke út 1794 mei in foargevel mei rôlewurk-voluten. Yn 1869 is de geveltoer ferriisd en dizze draacht in yn 1629 getten liedklok. Yn de tsjerke stiet in preekstoel fan om-ende-by 1700. De pastorije is yn 1880 yn in dekorative mingstyl boud.

Aldeouwer is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. Mooglik is dit it âldste fan de doarpen fan it Ouwster Trijegea, dêr’t Ousterhaule en Ousternijegea ek by hearre. Op de gritenijkaart út de atlas fan Schotanus (1718) leit it doarp tusken de greide- en haailannen yn en noardwestlik is de Atsepoel te finen en even fierderop stiet it ‘Oud Kerkhof ‘ yntekene. Yn it suden hat it doarp troch de ieuwen hinne slim te lijen hân fan it ôfbrokkeljen fan landerijen troch de Tsjûkemar.

Oan de dyksbuorren kaam in nije tsjerke en hjir, yn tsjinstelling mei de oare twa doarpen, mei in toer. Yn 1741 soarge grytman Johan Vegelin van Claerbergen foar de ynpoldering fan de Trijegeasterpolder en ek foar it ynkoartsjen fan de Skarster Rien. De twadde tsjerke is ek ôfbrutsen en dêr stiet no op it ferhege hôf in klokkestoel mei helmdak mei in klok út 1952.
Der binne in pear buertsjes fan wat huzen en fierder ferspraat steande boerepleatsen, wêrûnder grutte stjelppleatsen.

Aldetrine is in streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen ûntstien is oan de Binnenweg dy’t yn de westlike hoeke fan de gritenij fan Skoattersyl nei Wolvegea rûn. Wylst Nijetrine him letter nei in súdliker oanleine dyk ferpleatste, is Aldetrine op de oarspronklike ûntginningsas lizzen bleaun. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus is Aldetrine al in frijwat ticht beboude streek oan de noardkant fan de dyk mei oan de westkant de tsjerke. Oan in súdliker rinnende dyk stiet de koarnmûne fan it doarp.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “dit Dorp ligt ten Westen van ‘t voorige Sonnega, doch minder vermaaklyk, zonder bouw of geboomte in de weid- en veenlanden. ... Ondertusschen heeft de Heer Nicolaas van Heloma, in den jaare 1748, volgens verkreegen Oktrooi, eene vaart in ‘t Westen van dit Dorp doen graaven ..., en dezelve voorzien met een Vallaat even binnen den Lindedyk, en twee Valbruggen over den rydweg van Oudetryne en Oude Lemmer. De onder dit Dorp behoorende veen- en weidlanden zyn zeer uitgebreid .... De harde Baggelaar en Sponturf, die hier en in de nabuurige Dorpen gegraaven wordt, is onder de beste en zwaarste der geheele Provincie te tellen. In ‘t Dorp van Oude Tryne, sluit aan de Zuidelyksten rydweg, de Oude Waterkeering, de Weerdijk genaamd, die met verscheiden hoeken door Oude Lemmer en Nye Holtwolde loopt, en in de hooge bouwlanden, in ‘t Noordoosten van Wolvega eindigt.”

De tsjintwurdige tsjerke is in trijekantich sletten sealtsjerke mei geveltoer en is boud yn 1870. De rôlewurk-voluten op de foargevel sille mooglik fan in 18e-ieuske foargongster wêze. It gebou wurdt brûkt as doarpshûs. Frijwat westliker leit oan de Kerkhofslaan it healwei de 19e ieu oanleide tsjerkhôf, foarsjoen fan in baarhokje. Oan dizze leane en ek oan de Sonnegaweg en de Pieter Stuyvesantweg stiet in tal grutte boerepleatsen, wêrûnder’t Hoeve Clara, in stjelp mei útboud foarein út ûngefear 1905, opfalt.

Olterterp is in doarp dat yn de Midsieuwen op in sânrêch ûntstien is. De omfang fan it doarp is beskieden bleaun. Yn de 19e ieu ûndergie it lân skip in stalferwikseling. Healwei dy ieu meldt it Aardrijkskundig Woordenboek: “De aankweking van den groven den is ...voor het eerst in dezen streken te Olterterp met het beste gevolg beproefd, waardoor aldaar aanzienlijke dennenbosschen ontstaan zijn, wier groei niets te wenschen overlaat. Deze bosschen sluiten zich met die van Beetsterzwaag aaneen. Het is het werk van Mr. Ambrosius Ayso van Boelens, die voor omtrent vijftig jaren begon de woeste gronden, welke vroeger dit dorp, dat destijds uit slechts tien huizen bestond, omringden, te ontginnen en te beplanten. Hij was eigenaar van den geheelen grond van het dorpje Olterterp, en van de daaronder behoorende uitgestrekte landerijen, evenzeer als van de woningen, de kerk en verdere gebouwen, die, niet in eene buurt vereenigd, maar, hier en daar verstrooid, bevallige groepen vormen.”

De oan Sint-Hippolytus wijde tsjerke is in bouwurk út de 15e ieu, dat yn 1913 op in frijmoedige wize restaurearre is. Sa krige de rjochte koarsluting doe in trapgevel. Op de tsjerkeflier lizze 17e- en 18e-ieuske sarken en oan de wanden hingje roubuorden út de 18e ieu foar leden fan pleatslike famyljes dy’t yn de omjouwing bûtenhuzen yn besit hienen: Boelens, Lycklama à Nijeholt en Hemminga. Foar de tsjerke is yn 1744 in toer mei in ynsnuorre spits pleatst, de liedklok is wierskynlik fan 1444. De preekstoel mei evangelisten en in earn datearret út 1780. De famylje Boelens hat yn 1830 op it Aldhof in famyljebegraafplak oanlein.

Yn 1793 waard Boelensstate stichte. Dizze is yn 1907 ferfongen troch Huize Olterterp, in bepleistere filla mei in skylddak yn in frij saaklike fernijingsstyl. It is no yn gebrûk by it Fryske Gea. Der stiet in koetshús by en oan de Van Harinxmaweg stean twa tsjinstwenningen . Wat tichter by Beetstersweach stiet it hearehûs De Horst, yn 1907 boud nei ûntwerp fan de Beetstersweachster arsjitekt Luitje de Goed yn fernijingsstyl.

East Flylân is nei de ûndergong fan it oarspronklik gruttere West Flylân healwei de 18e ieu it ienichste doarp fan it eilân. It is in streekdoarp dat yn de 12e ieu ûntstien is. De brede, troch flink beamte omseame en likernôch in kilometer lange Dorpsstraat hat oan wjerskanten sletten bebouwing dy’t allinne troch stegen en gloppen ûnderbrutsen wurdt. De measte bebouwing hat mar ien folledige boulaach en fertoant in soad fariaasje, sawol yn funksje en arsjitektoanyske pronk as yn de leeftyd fan de gebouwen: fan de 17e oant de 20e ieu.

Krekt foar de Twadde Wrâldoarloch wennen der noch gjin 500 minsken op it eilân en yn de perioade dy’t dêr oan foarôfgie is der mar in bytsje boud. Healwei de fyftiger jierren binne noardlik fan it âlde doarpslint lange rigen sosjale wenningen oan ûnder mear de Nieuwstraat en Middenweg boud en ek nei dy tiid wreide it doarp him noch út, it measte yn noardeastlike rjochting fan it bosk oant en mei de resinte útwreiding oan it Vorkduin.

De herfoarme tsjerke is yn 1605 fan giele stientsjes boud ta ferfanging fan in âlde kapel. Yn 1647 binne der dwerspânen tafoege, wêrtroch’t it in krústsjerke waard. It ynterieur hat bysûnder meubilêr. De tsjerke foarmet mei tsjerkhôf en oan de oare kant it diakenijhûs in skildereftich ensemble. It diakonijhûs út 1641 is in lang pân mei in opfallend hege kape mei in smel útmitsele middenstik. It hat bysûndere ynterieurûnderdielen. Op de hoeke fan it Kerkplein stiet it eardere riedhûs mei in nijsgjirrich klokketuorke. De oarsprong is al fan 1598, mar it is yn 1855 ferboud. Dêrtsjinoer kaam yn 1998 it nije riedhûs ta stân.

Hielendal oan de oare kant fan it doarp stiet fuortby de haven it yn 1877 nei ûntwerp fan C.H. Peters boude eardere postkantoar. Yn ‘e midden fan de Dorpsstraat freget in breed, pleistere pân mei in ûnregelmjittige yndieling om oandacht. Dit Tromphuis is no in museum en hat yn it ferline ûnder mear as ûnderkommen fan de Admiraliteit fan Amsterdam en it Noorderkwartier tsjinst dien.

Easterbierrum leit op de noardlikste fan de kwelderrêgen dy’t diagonaal troch it noardwesten fan Fryslân rinne. Fan de doarpenrige fan de Bouhoeke, de boulânhoeke, leit Easterbierrum it tichtste by de Waadsee. By’t simmer bloeit en groeit it gewaaks yn de omjouwing dat it in aard hat en winterdeis liket Easterbierrum omjûn troch in grize see fan omploege ikkers, dêr’t kloeke boerepleatsen út oprize sa as it âlde Haerdastate en de jongere Doniastate en Doumastate. Noardlik fan it doarp is in oantal glêstúnboubedriuwen te finen. Westlik rint de âlde binnedyk, de Slachtedyk, út op de seedyk.

Easterbierrum hat in ûnregelmjittich pleatste en skildereftige bebouwing wêrtroch’t by de Haerdawei har midden troch it doarp skeane, pleineftige romten foarme hawwe. Dêrefter, benammen oan de noardeastkant, hat Easterbierrum syn beskieden nei-oarlochske útwreidings krigen. Oer ien fan dy pleintsjes hinne fiert in twatal smelle strjitsjes nei de Buorren en de wenbuert noardliker, dêr’t ek it grutte doarpshûs, It Mienskar, stiet.

Sint-Joris hâldt dat allegearre by elkoar. Dizze yn it noarden seldsume hillige bekroant as wynwizer, in ridder op it hynder, de machtige tsjerketoer. Efter de toer stiet in stevige tsjerke fan romaanske oarsprong. By de resinte restauraasje is in seldsume, kleurige mozaykflier út de 13e ieu foar it ljocht kommen. De eastlike partij, it koar mei in sluting dy’t fiif kanten fan in tsienhoeke sjen lit, datearret mooglik út 1335. De tsjerke is yn de 15e of 16e ieu ferhege wêrby’t doe nije, grutte finsters yn de muorren oanbrocht binne. Oan de súdkant is yn 1709 njonken it koar in konsistoarje tsjin de tsjerke oanboud. Oan de noardkant sit de yngong yn in nijsgjirrige neogoatyske poarte. Binnenyn hat de tsjerke bysûnder ryk en geef meubilêr fan preekstoel (1713), doopstek, lessener, doopbekken en tekstbuorden, famyljebanken en ek in oargelgalerij út it begjin fan de 18e ieu. Sels de tsjerkebanken krigen útsnijde wangen en knoppen. Tsjerke en toer eagje sa tichte by see steech en dreech; binnenyn is de Gregoriustsjerke ûnferwachts deftich.

Aasterein is in agrarysk streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op in dúnfoet en op de râne fan de súdlik lizzende polders. It waard lange tiid beskôge as in buorskip by it westlik lizzende Hoarne dêr’t it foar de foarsjenningen ek op rjochte wie. Aasterein hat nea in tsjerke hân en likemin oare bysûndere funksjes, sa as in skoalle, húsfeste. Wol wie der yn de 14e ieu tichtby dit doarp op in stinswier de Popmastins boud. It gebou is yn de 16e ieu al wer sloopt, mar de stinswier leit noch altyd súdlik fan dit doarp yn de lânerijen.

It streekdoarp bestiet út fersprate bebouwing fan buorkerijen en wenningen by inkele wegen en paden lâns wêrfan’t de Hoofdweg pas letter ferhurde wurden is. Eastlik fan it doarp stiet oan dizze dyk by de Dwarsdijk in tinkstien dy’t fertelt dat de ferhurding fan de dyk yn de hiele lingte fan in bewenne part fan it eilân yn 1910 syn beslach krige. It is in stien mei ornaminten yn de fernijingsstyl, ûntwurpen troch J.M. Krijger.

Oan de westlike yntree fan it doarp stiet in frij jonge - begjin 20e-ieuske – buorkerij fan it slak-type, mei in freonlik oranjeread pannedak. Noardlik fan de Hoofdweg stiet op nûmer 21 in kop-rompbuorkerij dêr’t de jierankers fan fertelle dat hy yn 1879 boud is. De hege skuorre hat oan de sydkant in karakteristyk ‘skúntsje’, in houten útbou mei in sealkapke. By dizze buorkerij lâns laat de Lykwei nei de âlde dyk fuort ûnder de dúnfoet. Op de hoeke stiet yn de lingte fan de dúnwei in bûten bedriuw stelde stjelppleats. De foargevel fertoant in geve yndieling en út it rjochter skuorredak stekt in ‘skúntsje’. Ek oan de efterkant is it in nijsgjirrige buorkerij. Njonken de ‘millem’-doar stiet in opmerklik oanboude skoarstien, dy’t mei in seemansterm it kombuis neamd wurdt. De buorkerij op nûmer 31 út 1978 hat in skúntsje.

Op de Boskplaat leit by de Stuifdijk in bunker dy’t in restant is fan de ‘Marineflankbatterie Terschelling Ost’, dy’t yn 1943 troch de Dútske besetter oanlein is.

Foar it noardeasten fan Fryslân is Easternijtsjerk in flink doarp en dat falt benammen op omdat de delsetting frij jong is: it bestândiel ‘nij’ yn de namme wiist al yn dy rjochting. It is net in terpdoarp en dus in útsûndering yn de streek. Easternijtsjerk is in komdoarp dat nei alle gedachten pas ûntstien is nei de bediking fan it gebiet fan de 11e ieu ôf. It doarp komt yn de twadde helte fan de 12e ieu yn in oerlevering foar en yn de boarnen foar it earst yn de 13e ieu.

Oan de frij romme Buorren begûn it yn it earstoan mei lintbebouwing. De delsetting moat him geunstich ûntwikkele ha, want yn de 13e ieu kin der al in flinke tsjerketoer boud wurde. It doarp krijt mei de Nijtsjerker Opfeart in ûntsluting yn noardlike rjochting nei de Paezens ta. Sûnt de 18e ieu is it doarp boppedat oer lân ferbûn mei Dokkum. De Buorren fertoant in pear bochten en by de tsjerke in ferbreding wêrtroch’t de profilen farieard en libbendich binne. Yn de 19e ieu is der foaral boud oan de besteande paden en wegen. Yn de 20e ieu is it doarp útwreide nei de noardwestkant tusken it Lyts Ein en de Griene Wei yn en oan de noardkant om De Terp en De Fiver hinne. Resint ek oan de súdkant.

De doarpstsjerke stiet op de hoeke mei Lyts Ein op in hiërargysk plak dat net ûnderdocht foar de doarpstsjerken op in terprestant. De letgoatyske tsjerke hat in út de 13e ieu datearjende swiere, bakstiennen, sletten toer, ferdield yn twa segminten dêr’t de ûnderste romte fan oerwulve is. De westlike geveltop fan it sealdak is fersierd mei nissen. It trijekantich sletten koar is yn de lette 15e ieu boud; pas dêrnei kaam it skip ta stân mei flau spitsbôgige finsters en steunbearen. It ynterieur besit ûnder mear meubilêr yn rococo-styl. Oan de Langgrousterwei stiet de ienfâldige grifformearde tsjerke út 1890. Westlik fan Easternijtsjerk leit it agraryske buorskip Bollingawier mei inkele monumintale buorkerijen.

Easterwâlde is in âld agrarysk streekdoarp mei de (Drintse) karaktertrekken fan in brinkdoarp. It wurdt al yn 1207 foar it earst meld. De ferbining fan de Brink en de tinner beboude Oosterbrink, ‘t Oost, is de âldste buert. Noardeastlik fan de brinkfoarmige romte stiet de tsjerke op in plak dêr’t yn de 14e ieu al in tsjerke stien moatten hat as kearn fan de delsetting.
Yn de omjouwing leit in grut oantal buorskippen dy’t by Easterwâlde hearre, dêr’t sommigen fan weromgean op stichtingen fan belangrike famyljes. In oantal is al yn it sterk groeide Easterwâlde opnommen, oare besteane tsjintwurdich noch út in groep buorkerijen: Feanekoaten, Boekhorst, Buttinga, Heech en Leech Duerswâld, Medhuzen, Klazinga, Weper, Jardinga, Prandiga, Steginga en Nanninga. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland wurdt yn 1788 meld: “t grootste en rykste Dorp der Grieteny, waar onder 57 stemmen behooren, ligt, byna als een eiland, tusschen de Kuinder en het Groot en Klein Diept beslooten. ... By de Kerk vindt men eene dubbele buurt, en daarenbooven in den omtrek veele huizen van naam, ten blyke, dat hier aleer veele vermogende en aanzienlyke familien hebben gewoond .... Ook heeft men hier van ouds her twee Windkorenmolens gehad, bekend by den naam van Ooster- en Veene Molen: en behalven de bosschagien en bouwlanden, omtrent de huizingen en wegen, zyn hier veele schoone weilanden, inzonderheid langs en omtrent de gemelde diepten en stroomen, als de Noorder- en boven al de Oosterwolder Kampen, en andere meer.”

De Kúnder of de Tsjonger ûntspringt even foarby Weper. It Grut Djip is yn in noardlike bôge om Easterwâlde hinne ek noch goed yn it lânskip te werkennen, mar it Lyts Djip is amper mear wat fan te sjen. Krekt 30 jier letter waard de Opsterlânske Kompanjonsfeart súdlik fan it doarp groeven en westlik fan de âlde kearn it Fyfde of Nanninga Ferlaat lein.
Easterwâlde krijt sûnt it begjin fan de 19e ieu geandewei ek de kenmerken fan in feartdoarp. Dêrfoar hat it doarp, sûnt 1886 it haadplak fan de gemeente Eaststellingwerf, in mearsidige struktuer krigen. De feart soarge foar prikkels om te ûntwikkeljen súdlik fan de âlde kearn. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1849 docht bliken dat der by de Easterwâldster brêge oan wjerskanten fan de feart in buertsje fan goed tsien huzen stie en fierder nei it easten ta oan de noardlike wâl fersprate bebouwing.

Fan de twadde helte fan de 19e ieu ôf naam de feartbuert en de heaks dêrop steande Brinkstraat en Stationsstraat sterk yn betsjutting ta. Yn 1881 waard de wyk nei de Brink ta diels dimpt en fierder útdjippe: de Brinkstraat. Dêr kaam yn 1887 it gemeentehûs dat yn 1929-1930 ferboud waard. Frijwat fierder westlik fan it bebouwingskrús waard yn 1887 in suvelfabryk stichte dy’t nei kombinaasje mei oaren ta in belangrike yndustry foar Frico-tsiis útgroeide. Yn 1911 kaam der súdlik fan de feart in trambaan en krige it doarp in stasjon.
Yn ‘e rin fan de 20e ieu fûn earst fertichting en útwreiding plak oan de krusing fan feart en wei. Betide folkshúsfesting kaam der tichtby de âlde kearn, de Weemeweg en Kuipenstreek (dêr’t yn 1841 al earmekeamers boud wienen. Fuort nei de oarloch oan de Groote Singel, Prinsenstraat, Schapekamp, Hoge en Lage Esch en Martenskamp noardlik fan de feart en yn in buert efter it stasjon: Stationsplein, Brugkampweg, Moskampweg en wat letter oan de Oerkampweg. Dêrnei setten navenant grutskalige útwreidings oan de súd- en noardkant útein. Oan de súdeastkant groeide in grut bedriuweterrein.

De herfoarme tsjerke stiet op in grut en net al te rom tsjerkhôf. Noardlik is yn 1888 oan de Kuipenstreek dan ek in rom hôf oanlein. De tsjerke is ta ferfanging fan in midsieusk gebou yn 1735 ta stân kommen, in ynbannige sealtsjerke mei in trijekantige koarsluting en in houten geveltoer. De tsjerke besit in achtkantich doopfont fan sânstien út de 14e ieu en in hearebank út begjin 17e ieu. Yn it koar stiet in grut oargel út 1866.

Eastersee is fan âlds in deftich streekdoarp: yn de 18e ieu stie hjir noch it rjochtshûs fan de gritenij. Het bestiet út twa gedielten: Eastersee-Buorren en Eastersee Giterskebrêge, wêrfan’t it lêste folle jonger is. De âlde streek is dy fan Eastersee-Buorren, in dûbele streek oan in knik yn de dyk. De oerlevering wol ha dat Willem I, graaf fan Hollân, om 1200 hinne yn Eastersee in slot hie. Fan it aadlike Roordastate is koartlyn in gevelstien weromfûn.

Op de heakse hoeke stiet it saneamde Koopmanshûs. Fanwege omfang en útstrieling falt it op yn it lytse doarp. It makket, twa lagen heech, front nei de dyk: by útwreiding krige it yn 1820 in fleugel. De gevel is fiif fakken breed mei yn ‘e midden in snieëne doar mei boppeljocht en skofinsters mei in lytse roedeferdieling en Boheemsk glês. De frij strakke kroanlist hat klossen ûnder de profilearre goate. Dêrboppe stiet in flinke kajút yn Lodewijk XV-foarmen. Under de skouders de datearring: anno 1782.

De âlde tsjerke fan Eastersee út om-ende-by 1200 stie westlik fan de ryddyk. Se hie in moaie toer. De nije tsjerke is eastliker kommen, noardlik fan de dyk en op in wat ferhege hôf. De tsjerke kaam mei it front nei de dyk ta. De yn 1860 boude neoklassicistyske sealtsjerke krige op de foargevel in fjouwerkante toer mei in iepen koepelbekroaning. De optoai is hielendal yn fyn mitselwurk mei waarmbrune bakstien ferwurke. De liedklok waard yn 1498 getten troch Gerardus van Wou en ek it toeroerwurk is âld: út 1602.

Fan de 18e ieu ôf binne fan it noarden út, de âlde dyk fan de Lemmer nei It Hearrenfean, de súdlik lizzende feanen fan it Easterseeïngerlân ferfeane en yn kultuer brocht. Op de krusing fan de dyk en de Giterske Feart, neamd nei de komôf fan de feanarbeiders, groeide de twadde wenkearn. Dêr is it ûnderwilens sletten en sloopte suvelfabryk (en in konstruksjebedriuw ) kommen en sa bleau Giterskebrêge in karakteristike arbeidersdelsetting. De bebouwing bestiet benammen dan ek út ‘wenningwetwenningen’.

Easthim is in terpdoarp dat yn ‘e Midsieuwen just noardlik fan Drylts ûntstien is. It doarp is al lange tiid goed ûntsletten troch de Boalserter Sylfeart of de Wimerts. Yn it hjoeddeiske doarpsbyld is te sjen dat de bebouwing sawol op de doarpsstrjitte as op de feart rjochte is. Op de kaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is net al te folle bebouwing oan wjerskanten fan de tsjerke te sjen.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1716 meld: “Dit dorp, dat ten Noordwesten van Ylst, en niet verre van de Bolswerder vaart gelegen is, heeft een’goede kerk, die van binnen wel afgetimmerd en met een Orgel voorzien is, zynde de Pastory of Predikants wooning, hier by uitstek fraai. In ‘t Zuiden ligt een klein meertje, naar dit dorp genoemd, en een weinig zuidelyker de Nieuwezyl, die wel onder dit dorp, doch in eigendom behoort aan de Stad Bolsward, die ook de tollen der hier door vaarende schepen ontvangt. ... Niet verre van dit dorp heeft men verscheiden vischryke plassen en meertjes, die op de kaart zyn aangewezen.”

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1851 lit it doarp om de tsjerke hinne in kompakte bebouwing sjen. De tsjerke mei stompe toer, in toer mei sealdak, wurdt yn âlde beskriuwings altyd bysûnder kreas fersoarge neamd. It wie de ynwenners net netsjes en kreas genôch en men liet yn 1860 in nije, grutte tsjerke bouwe nei ûntwerp fan A. Breunissen Troost. It gebou yn mingstyl hat foaral neoklassicistyske trekken. De ynboude toer, besteande út trije segminten en in hege, ynsnuorre spits is mei de westgevel stukadoare. De pastorije is ek fernijd: yn 1866 is nei ûntwerp fan H.J. Jaarsma in grutte blokfoarmige wenning yn neoklassicistyske styl boud en foarsjoen fan in geveltoer. Njonken dizze tsjerke jout in paad tagong ta in fuotgongersbrêge dy’t laat nei it skildereftige wetterbuertsje Hernepaed. Utwreidings binne der oan de súd- en noardkant.

Eastmahoarne hat net de status fan in doarp; it is, krektlyk as Iesumasyl in buorskip dat heart by it doarp Eanjum. (Underwilen hat Eastmahoarne formeel de doarpsstatus al krigen-red.) Yn it kollektive ûnthâld fan de Friezen wurdt Eastmahoarne wol as in doarp erfaren. Foaral om’t it lange tiid, fan sawat 1830 ôf, it ôfreisplak wie fan de feartsjinst nei Skiermûntseach en it lisplak fan de rêdingsboat. Nei it ôfsluten fan de dyk en it dêrtroch bedimjen fan de Lauwerssee ta Lauwersmar is de streek nea fergetten wurden. In nij haadstik yn de skiednis sette doe útein as plak fan de (wetter)rekreaasje.

Yn it lêst fan de 18e ieu meldt de Tegenwoordige Staat van Friesland: “Ten Oosten van Aanjum ligt aan zee de schans Oostmahorn, by welke eene schoone reede en ankerplaats is voor maatig groote schepen; komende die uit Hamburg, Denemarken en de Oostzee hier daarom dikwyls ten anker; doch voornaamlyk de Groninger turfschepen, wanneer zy, wegens tegenwind, deeze hoek niet kunnen boven zeilen. In het jaar 1576 werd Oostmahorn door Bartold Entes vast gemaakt, en door Caspar Robles ... geweldig bestormd, doch zo wel verdedigd dat hy met groot verlies moest aftrekken.”

Eastmahoarne wie ankerplak en ferdigeningsplak. De skâns wie yn 1576 opsmiten. Yn de 18e ieu waard in seehaad oanlein. It hjoeddeiske havenljocht mei stegers datearret fan om-ende-by 1930 en hat ekspresjonistyske foarmen. Eastmahoarne bestiet út spontaan oan de tagongsdyk en efter de seedyk ûntwikkele losse lintbebouwing. Tsjin nûmer 26 oer is in yn 1810 oanleine en bûten gebrûk stelde krûdkelder foar de kustbatterij noch yn wêzen. It eardere fersterkingsstasjon fan de PTT yn tradisjonalistyske Delftse School-arsjitektuer is no yn gebrûk as ‘Oerka-museum’. De wurkhaven fan de Rykstsjinst IJsselmeerpolders foar de Lauwersseewurken is omtovere ta in rekreaasjegebiet. Oan en op de súdlike kant is in fakânsjedelsetting op trije tema’s ta stân kommen. Kapefoarmige houten reidwenningen, fan bakstien oplutsen havenwenningen en dykshuzen, dy’t eagje as binne it yn it dykslichem fuortsonken âlderwetske wenweinen.

Eastrum is in terpdoarp dat nei alle gedachten inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is yn it troch streamkes en see-earmen trochsnieën gebiet. It leit tusken de Suder Ie en it Dokkumer Grut Djip yn. De Eastrumer Opfeart leit even westlik fan it doarp en foarme de wetterferbining mei de Suder Ie. Oan de oare kant fan dit wetter leit Tilbuorren, dêr’t in groep flinke boerepleatsen stiet. In ûntsluting nei it Grutdjip mei in slûs yn de seedyk levere geregeldwei swierrichheden op.

De om 1900 hinne diels ôfgroeven, frijwat hege terp rikt ta fjouwer en in heale meter boppe NAP út. De wenhichte hat in radiale struktuer mei in ringwei, dêr’t it súdlike segmint noch fan bestiet en it eastlike part as paad te werkennen is. De sirkelfoarm is fierder ôf te lêzen oan perseelgrinzen. Op it súdeastlike part fan de terp stie Rinthjemastate en dêr is de terp nei it slopen fan de state lange tiid ûnbeboud bleaun. Underskate paden en wegen fiere fan de soal nei de krún fan de terp, dêr’t inkele fan yn de rin fan de 19e ieu ferhurde binne. It súdlike part fan de ringwei is geandewei in part wurden fan de frij kronkelige ferbining tusken Dokkum en Ie.

De doarpstsjerke, oarspronklik wijd oan St. Nicolaas, is in ienbeukige bakstiennen tsjerke. De sealdaktoer datearret út de 13e ieu. De tsjerke is om 1500 hinne boud en hat in sletten noardmuorre en in trijekantige koarsluting. It súdlike dakskyld is dutsen mei saneamde monniken en nonnen, ûnder- en boppepannen. By de restauraasje binne op it muorrewurk skilderingen mei silhûeteftige foarstellings fan fjouwer tsjerken mei hege tuorren foar it ljocht kaam dy’t mooglik datearje út de 16e ieu.

Oan it Grutdjip súdlik fan Eastrum hat Jan Helder yn 1873 in stoomstienfabyk stichte. Al gau moast it fabryk útwreidzje en de skoarstienpiip waard yn 1879 ferhege fan njoggen nei mar leafst 35 meter. It fabryk, dat ûnder mear reade stringpersstien makke en oan1968 ta yn bedriuw west hat, hat in ringûne en in groep grutte droechskuorren.

De Pein is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen op in sânrêch ûntstien is. De bebouwing rjochte him benammen op de Lijkweg, no de Kommisjewei. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “Opeinde, tot onderscheiding van andere gelyknaamige dorpen, by ‘t Landvolk Smallinger Pein genoemd, heeft eene kerk met een stompen toren, buiten welke echter de klokken hangen. Aan den Lykweg naar het Westen, vindt men hier eene lange streek huizen met zeer vermaaklyke gezigten door het geboomte, zo langs den weg als op de horrnlegers der huizen.”

It doarpsgebiet wie útstrekt, yn it noarden op de ôffeane streken dêr’t De Tike, Rottefalle, de Drachtster Kompenije en Houtigehage ûntstien binne. Yn it súdeasten lei de buert De Kletten – no it noardlike part fan it Drachtster bedriuweterrein De Haven – dat mei de Burmaniasleat en de Kletstefeart yn ferbining stie mei de Smeliestersân. Fan mear belang wie de feart fan de Leien nei it suden ta, nei de Sân. Dêr skriuwt healwei de 19e ieu Van der Aa yn syn Aardrijkskundig Woordenboek oer: “Oudtijds liep er eene vaart dwars door het dorp, van het water de Leijen zuidwaarts tot in de Smalle-Ee’ster-zanding. Deze vaart, die thans vervallen is, werd het Juffers-gat genaamd. ... Tegenwoordig bestaat er eene vaart, voor eenige jaren gegraven, uit het midden van het dorp naar de Leijen.”

De feart is yn 1883 ta it Peinder Kanaal ferbrede. Nei de tiid kaam der op de krusing fan dyk en feart in konsintraasje fan bebouwing. Yn it easten stie de tsjerke noardlik fan de Lijkweg, de Kommisjewei fan no. De tsjerke waard yn 1908 ferfongen troch de hjoeddeiske súdlik fan de wei, in tsjerkhôf sûnder tsjerke mei in klokkestoel mei skylddak efterlittend. De nije krústsjerke mei toer is ûntwurpen troch Wolter te Riele.

Tsjin de tsjerke oer stiet ien fan de moaiste buorkerijen fan Fryslân (1928) mei frijsteande fila yn de styl fan de Amsterdamse School. Nei de oarloch is it doarp benammen fanwege de wenningbou, tusken de Kommisjewei en de súdliker lizzende Hegewei yn gâns útwreide.

Toppenhuzen is, krekt lyk as Twellingea fan oarsprong in feartdoarp oan it Ges yn it leechlizzende lân súdeastlik fan Snits. It is om it jier 1000 hinne ûntstien. Op de kaart fan Schotanus út 1716 stiet de losse bebouwing foaral by de westkant fan It Ges lâns; yn ‘e midden, by in bocht stiet de tsjerke.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “het eerste Dorp in rang onder de Buitendykster Dorpen ... ligt aan eene Oude Vaart, die uit de Houkevaart naar Uitwellingerga loopt: ter weerszyden van deeze vaart heeft men de meeste huizen en plaatsen, die onder dit Dorp behooren; terwyl zich de landeryen Noordwaarts uitstrekken tot aan de gerechtigheid van Sneek; Westwaards, alwaar de vaart naar Langweer doorvloeit, en ook de Witte en Zwarte Brekken gelegen zyn, tot aan het Kruiswater of de Jouwster vaart, en Zuidwaarts tot aan de landen van Uitwellingerga. ... Weleer had men hier twee Staten of Stinzen, met naame Sjaarda Stins, en dat van een zekeren Pier Foppes.” De Sjaarda of Sjaardema stins hat by de tsjerke oan de oare kant fan It Ges stien.

De hjoeddeiske tsjerke is boud yn 1695 yn opdracht fan grytman D.G. van Burmania. It is in sealtsjerke mei in trijekantige sluting dy’t yn 1834 hersteld is en wêrby’t yn 1817 in toer yn trije segminten mei in ynsnuorre spits oplutsen is.
Op de kaart yn de Eekhoff-atlas út 1851 is it doarp amper feroare, al leit der westlik fan de bebouwing in kronkelich paad. Oer lân rekke it doarp pas echt ûntsluten doe’t yn 1866-1868 westlik fan en sawat parallel oan de feart, de dyk Snits-Twellingea oanlein waard. Der ûntwikkele him oan wjerskanten fan dizze dyk bebouwing fan benammen frijsteande wenningen. Oan de oriïntaasje fan de oan It Ges steande agraryske bebouwing is te sjen dat it doarp yn eardere tiid op dizze feart rjochte wie. Westlik fan de Tsjerkebuorren is nei de Twadde Wrâldoarloch flink wat wenningbou ta stân kommen, foar in grut part folkshúsfesting.

Oranjewâld is in jong doarp fan inkele streken en strjitten mei wenningen en bûtenhuzen middenyn de bosken. Oarspronklik is it in buorskip by it fuortrekke doarp Bronnerga. De Tegenwoordige Staat van Friesland hat yn 1788 te melden dat dit in âld doarpke by Oranjewâld is, dat it fermaaklik leit en yn it earstoan wol lyts wie, mar dat der troch de opkomst fan de ferfeanings yn syn doarpsgebiet in nije buert ûntstie, Nieuw Brongerga of de Knipe. By Aldskoat wurdt meld: “Hier is overvloed van geboomte en een vruchtbaare Zandgrond. Ten Noordoosten van Oudeschoot, in de buurt Schooterwoud, ligt de vermaaklyke lustplaats van Z.D. Hoogheid, den Heere Prinse Erfstadhouder, het Oranjewoud genaamd. ... Ten Zuiden van ‘t zelve vindt men een’grooten uitgestrekten Tuin, voorzien met allerley Vruchtboomen, Planten en Bloemen. Ten Noorden, achter de huizing, is eene Oranjery, ... terwyl men ten Oosten een vermaaklyk Sterrebosch en Doolhof ziet. Daarenboven is deeze Heerlykheid omringd met verscheiden Boschen, waar in veel Wild en zingend Gevogelte wordt gevonden; gelyk ook met sierlyk beplante cingels, aangenaame wandel- en rydwegen, benevens bekoorlyke Weid- en Korenlanden.

Albertine Agnes hie it bûtenferbliuw kocht, har opfolchster Henriëtte Amalia liet dêr yn de jierren om 1700 hinne in paleis bouwe dat begjin 19e ieu al wer op ôfbraak ferkocht waard. De parken en bosken binne bleaun. It gebiet waard yn flinke kavels ferkocht, dêr’t nei de tiid bûtens en útspannings ferriisden. It neoklassicistyske hûs Oranjewoud mei syn opmerklik frontale portico mei kolommen falt wol it measte op, mar Oranjestein yn mingstyl en it sa moai lizzende Klein Jachtlust binne fraai blankette eleminten yn it grien. Hjirneist binne yn Oranjewâld ek wenstrjitten ûntwikkele, de al wat âldere Krukmanslaan mei frijsteande wenningen yn alderhande styl, de Koningin Julianaweg mei nochal wat nei-oarlochske bungalows en de Prins Bernhardlaan mei ûnder mear inkele monumintale pleatsen. By it fuortwurden Brongerga stiet in klokkestoel op it tsjerkhôfke en riist in betonnen belvedêre (1924) boppe de beammen út.

Ald Beets bestiet as doarp eins net mear. De boerestreek is yn 1958 yn twa helten knipt troch it oanlizzen fan Rykswei 43 en is as doarp út de gemeentlike administraasje trochskrast. It âlde streekdoarp wie begjin17e ieu noch in doarp fan belang. Pier Winsemius skreau yn 1622: “Van desen allen de dorpen van Opsterland is het voornaamste Beetz ghelegen int Westen, naest aen Utingeradeel, is een groot Dorp. ... gaet in vruchtbaerheyt ende goedicheyt van weyden alle d’andere te boven, waerom oock d’ínwoonders van ‘t vee ende Bouw haer alleen geneeren, hebben gantsch geen Veenen. Dit Dorp heeft in alle by-een-comsten van ghemeene saken altijdt de voorstemme, wordt ghehouden voor een seer oudt Dorp.”

Yn de Midsieuwen stie der al in Sint-Geertruidatsjerke. Se hie in hege toer mei spits, mar nei’t dy ein 16e ieu ynstoart wie, is de toer gâns ynkoart.
Nei dat eastlik it deftige streekdoarp Beetstersweach ta ûntwikkeling kaam, naam de betsjutting fan Ald Beets ôf. Yn 1788 stelt de Tegenwoordige Staat van Friesland: “Dit Dorp, in ouden tyden veel grooter ... geweest zynde, is thans van een’middelmaatigen omtrek, en bestaat uit eene verzameling van verstrooide huizen en plaatsen, gelegen in ‘t geboomte, aan den rydweg, die van Beetsterzwaag door dit Dorp en voorts naar ‘t Westen loopt ... Dit Dorp is ‘t vruchtbaarste der geheele Grieteny, en zonder Veenlanden, waarom de inwooners zich byna alleen met den Landbouw en de Veefokkery ophouden.”

Yn 1889 wie der op inisjatyf fan aadlike famyljes, nei ûntwerp fan arsjitekt Luitje de Goed, in pracht fan in neorenêssance tsjerke boud. Nei in wjerljochtsynslach yn 1967 en tsientallen jierren yn gebrûk as byldhou-atelier, is de tsjerke yn 1984 sloopt. Der restearje noch fundeminten, sarken en grêfmonuminten fan foarname famyljes. Yn 1988 waard der in klokkestoel op it tsjerkhôf oprjochte.
Nei de oarloch wie it al gjin selsstannich doarp mear en it grutste part fan it doarpsgebiet wurdt by de jonge delsetting fan Nij Beets rekkene.

Aldeleie is in streekdelsetting dy’t yn de lette Midsieuwen al ûntstien is mar pas nei de oarloch de status fan doarp krigen hat. Dielen fan it buorskip hawwe lange tiid by de trije gritenijen heard: it westlike part by Froubuorren yn It Bilt, it noardeastlike by Hallum yn Ferwerderadiel en it súdeastlike part by Feinsum yn Ljouwerteradiel. Troch grinskorreksjes en statusferheging heart it no yn syn gehiel as doarp by Ljouwerteradiel.

De delsetting is ûntstien yn it ier ynpoldere Nieuwland by in Syl, in slûs, yn de Stienzer Hegedyk, it diel dat no de namme Leijster Hegedyk hat. Earst kaam der bebouwing by de feart lâns dy’t sawol de ferbining foarme mei de Feinsumer Feart as de Hijumer Feart. Letter, doe’t It Bildt ynpoldere wie, kaam heaks dêrop lintbebouwing oan de dyk. Healwei de 19e ieu, doe’t der leafst 450 ynwenners wienen, wie der yn it Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa oer ‘Leije’ ûnder mear te lêzen: “Er lag vroeger eene buitensluis, langs welke Leeuwarderadeel en Ferwerderadeel hunne uitwatering in de Middelzee hadden; doch sedert het Bildt is ontstaan, was de Leije eene binnensluis geworden, welker zijlroede thans eene binnenvaart is, die zoowel met de binnenwaters van Oostergoo als met die van Westergoo gemeenschap heeft.Die sluis is reeds voorlang weggeruimd. Het is thans eene groote buurt, meest uit arbeiderswoningen bestaande, ter wederzyden van den ouden dijk en de vaart naar Oude-Bildtzijl. Te midden daarvan staat het nieuwe en groote schoolgebouw van het dorp Finkum, waartoe dit gedeelte, ter zuidzijde der vaart behoort.”

Aldeleie hat nea in tsjerke hân en likemin binne der eleminten dy’t it frij beskieden doarpssilhûet ferrykje. Oan de Leijster Hegedyk stiet in wenhûs mei jiertalankers, dy’t fertelle dat it yn 1765 boud is. Oan Oan’e Slink stean twa âlde monumintale buorkerijen, nûmer 1 datearret fan 1769 en nûmer 6 út 1804. It yn it suden steande haltegebou fan de lokaalspoarwei heart offisjeel ek by Aldeleie, mar wurdt hjir besprutsen by Froubuorren.

Oudebildtdijk is een opmerkelijke streek die administratief onder verschillende Bildtse dorpen valt, maar een eigen karakter bezit. Het is de eerste zeedijk van Het Bildt die in 1505 is opgeworpen van Dijkshoek, waar hij aansloot op de Griene Dyk van het voormalige Barradeel, tot de Noorderdijk van Ferwerderadiel. Daarmee werden het Oud Bildt en in het oosten het veel kleinere Oud Monnikebildt ingepolderd. Het Bildt kreeg toen van de Saksische Heer van Friesland de status van grietenij, de jongste van Friesland.

Nadat in 1600 de Nieuwe Bildtdijk tot stand was gekomen, werd de oude dijk slaperdijk en begon de ontwikkeling tot merkwaardige woonbuurt. Het is de langste, vrijwel ononderbroken woonnederzetting van het land geworden. Inclusief de als zelfstandig dorp aangemerkte Westhoek is de nederzetting elf en een halve kilometer lang.

Bij de Oudebildtzijl is een apart kruisdorp gegroeid en veel westelijker is Nij Altoenae ten noorden van Sint-Annaparochie ook een kleine kern geworden. De Oosthoek bij de Koude Vaart en Spitsroeden ten noorden van Sint- Jacobiparochie zijn echter weer niet tot kleine kernen uitgegroeid.

De lange streek heeft een opmerkelijke structuur. Tegen de buitendijkse noordzijde zijn de arbeiderswoningen gebouwd en aan de binnendijkse zijde achter de dijksloot en in het land de boerderijen. Deze vaak monumentale boerderijen maken vanaf de dijk grote indruk. In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd al in 1788 geschreven: ‘Aan den Ouden Bildt- Dyk, heeft men veele heerlyke Boereplaatsen, die meer naar Heeren dan Boeren Wooningen gelyken; ook verscheiden Buitenplaatsen van vermogende Eigenerfden, gelyk mede omtrent de beide overige Dorpen plaats heeft.’ Zo is nummer 289 een 18de-eeuwse boerderij met een dwarsgeplaatst, onderkelderd woonhuis van mangaansteen die een classicistische ingang heeft. Nummer 319 is een kop-halsromp met een voorhuis van roodbruine steen en voorzien van een classicistische ingangspartij met ionische pilasters. Nummer 331 daarentegen is een stelp uit omstreeks 1880 van voorname eenvoud met een mezzanine. Nummer 435 is de Fonteinplaats: een winkelhaakboerderij in rijke neorenaissance van de familie Wassenaar.

Oudebildtzijl is een kruisdorp, ontstaan bij de keer- en uitwateringssluis in de in 1505 voltooide Bildtdijk. De status van apart dorp kreeg het in 1948. De sluis lag in het oosten, aan de monding van de Oude Rijd die vanaf Vrouwbuurstermolen recht naar het noorden werd getrokken en het Bildt en het Monnikebildt scheidde.

Nadat in 1600 de Nieuwe Bildtdijk met een nieuwe sluis tot stand was gekomen, kon de ontwikkeling van de Oudebildtzijl tot een kruisdorp beginnen. De Tegenwoordige Staat van Friesland meldde in 1788: ‘Oude Bildtzyl eene schoone waterlossing naar Zee en een bloeijende plaats van Koophandel, alwaar alle voortbrengselen van ’t Bildt in Oogstmaand ter markt kwamen, en naar buiten gevoerd werden.’ Maar de waterweg verviel, daardoor werden in 1788 ‘behalven eenige Handwerkslieden, byna geene bewooners dan Boerenarbeiders en Visschers gevonden.’ De sluis is met brug in 1906 vernieuwd.

Het dorp vertoont bij de kruising een opmerkelijke structuur van gesloten bebouwing: hoog aan de noordzijde van de dijk en aan de zuidzijde losse bebouwing diep achter de dijksloot, de Oude Bildtdijkstervaart. Op de noordoosthoek staat het café ’t Graauwe Paard, een breed en twee lagen hoog pand uit omstreeks 1830 met neoclassicistische karakteristieken. Nabij de andere noorderhoek staat een vele malen verbouwd pakhuis met een verleden dat wel tot de 18de eeuw terug kan gaan. Even westelijker rijst de doopsgezinde kerk met de Julianatoren op. De kerk is in 1806 gebouwd en in 1909 vergroot met de ervoor gelegen pastorie. Op de middenuitbouw van deze pastorie is een houten torentje geplaatst van een uurwerkgeleding en een elegante lantaarn in neorenaissancevormen, waar koningin Wilhelmina nog aan mee heeft betaald. De oude, in 1905 gebouwde, gereformeerde kerk staat aan de Leystersstreek. Deze streek aan de oostelijke binnenkant van de sluis kent een aardig gevarieerde bebouwing met veel lijstgevels van verschillende ouderdom.

De nieuwe gereformeerde kerk is in 1927 aan de Van Albadaweg gebouwd, een karakteristiek, expressionistisch bouwwerk van rode steen met fraaie belettering in art déco.

Aldegea is ien fan de fjouwer doarpen fan de streek Noardwâlde, dêr’t de oarspronklike gritenijnamme ‘Hemelumer Olderphaert en Noordwolde’ op wiisde. De hiele streek is yn 1984 oan Gaasterlân Sleat tafoege. It doarp leit midden yn in leech gebiet dêr’t nei’t it lân yn 1835 bedike wie, yn de grutte Noardwâlder Feanpolder turf wûn wurde koe. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff is te sjen dat de ferfeanings folop oan ’e gong binne.

It streekdoarp Aldegea leit hast twa kilometer súdlik fan de Fluezen. It doarp is yn de 12e of 13e ieu ûntstien en hat fan de trije (eartiids fjouwer) doarpen yn dy polder as ienichste in om it tsjerkhôf ploaide kearn. Troch beskieden nijbou krijt Aldegea geandewei mear it karakter fan in komdoarp. Oan de noardkant hat by dit doarp in stins fan de beruchte Ige Galama stien, de houdegen út de lette Midsieuwen dy’t in grut part fan de Súdwesthoeke ûnder kontrôle hold.

De doarpstsjerke stiet sûnder dat der sprake is fan in terp dôchs op in ferheging. De tsjerke giet sûnder mis werom op in âlde stichting, mar de tsjerkegebouwen hawwe it hjir nea sa lang úthâlden. Dêr komt noch by dat by de grutte wetterfloed fan 1825 in soad gebouwen oantaaste binne. Lêst 17e ieu is der in nije tsjerke boud, yn 1850 kaam de hjoeddeiske ta stân. It tuorke op de westgevel is noch wat jonger. De fan giele bakstientsjes boude tsjerke stiet skildereftich yn it beamteguod. De tsjerke hat in ienfâldich, evenwichtich ynterieur mei meubilêr dat koartlyn prachtich ljocht ‘houten’ is. Súdlik fan de tsjerke stiet de pastorije út 1895: in karakteristyk yn de breedte boud hûs mei middengong en in yn de hichte útboude middenpartij yn neorenêssânse trant. Krekt lyk as yn Kolderwâlde binne hjir ek oan de Ige Galamawei monumintale boerepleatsen te finen, meastal stjelpen.

Aldegea is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen op in sânrêch tusken feanen en in rige marren en puollen yn ûntstien is. Oant it droechlizzen yn 1922 lei it doarp oan de Aldegeaster Zanding. Yn 1788 is de Tegenwoordige Staat van Friesland fol lof: “een zeer vermakelyk dorp, ongemeen wel aan ‘t water en in ‘t geboomte gelegen; hier onder behooren veele buurten .... Nader aan ‘t dorp, niet verre van de Oudegaaster Zanding, licht de treffelyke hofstede Groot Haersma genoemd, die zeer fraay beplant, en met eene schoone huizing voorzien is, zynde reeds voor lange jaaren door de Grietslieden van deezen Deele bewoond. De maatig uitgebreide Kerkbuurt bevat verscheiden goede huizen, benevens een windkorenmolen, en eene Kerk die een spitsen toren heeft.”

Oant begjin 19e ieu wie Aldegea it haadplak fan de gritenij. De famylje Haersma dy’t it lange tiid Smellingerlân ‘regearre’ wenne hjir op Groot Haersma, yn de jierren om 1660 hinne boud en yn 1841 sloopt.
De robúste romaanske, fan dowestien boude doarpstsjerke datearret út begin 12e ieu. Om 1250 hinne ferriisde de romaanske toer mei in beklaaiïng fan dowestien en in lege, bakstiennen spits. By de restauraasje yn 1921 is by de noardgevel de romaanske yndieling hersteld: oan ‘e ûnderkant sparfjilden fan keppele rûnbôgen en oan ‘e boppekant lytse rûnbôgefinsters. De bline westgevel hat dizze yndieling ek. De rjochte koarsluting, oanbrocht yn 1599 is goatysk. Yn de súdmuorre stean grutte rûnbôgefinsters, mei brânskildere glêzen troch Ype en Jurjen Staak (1717). It fraaie ynterieur hat iken meubilêr en in tonferwulf út 1921mei ornamintyk yn art déco-styl. Der hingje alve ryk fersierde en diels yn moarmer mei goud beskildere roubuorden fan de famylje Haersma. De pastorije datearret út 1743, mar is yn 1910 yn Jugendstil-trant ferboud.

Yn de skildereftige Buorren falt benammen it eardere ‘Rechthuis’ (1738) mei in hege middenpartij en in gevelstien mei Vrouwe Justitia op. Fierderop stiet de grifformearde tsjerke (1910) yn in dekorative styl. Doarpsútwreidings hawwe oan de súd- en noardwestkant plakfûn.

Aldegea is in wetterstreekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is oan de sleat dy’t fan de Aldegeaster Brekken nei de Schuitel (letter de Skûtelpoel) rûn. It doarp leit yn in marre- en puollegebiet en wie yn ‘t earstoan allinne oer it wetter ûntsluten. De tsjerke stie yn it westen, de meastentiids agraryske bebouwing útslutend noardlik fan de sleat. Dat is it byld dat de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 sjen lit. Op dizze kaart stiet de Aldegeaster Skattinge, de earste ûntsluting oer lân, yn noardlike rjochting nei de Himdyk.(br>
De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “Oudega of Oldega is een dorp van een’middelbaaren omtrek, ... waar onder de State Hoitema. ... Onder dit dorp heeft men verscheidene wateren, met naame de Oudegaster Brekken, die wel de grootste zyn, als loopende Westwaarts tot in de vlakke Brekken en Bornbrek, en Oostwaards tot aan de Buurt van het Dorp, Sipkemeer, Kerkmeer, Riedmeer, Joo, enz. Ten noorden van meergemelde Oudegaster Brekken, heeft men eenige huizen met Naame de Oudegaster Ryp, en aldaar een Zyltje in den Ryper weg, loopende van hier naar Wonzeradeel.”

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1851 docht bliken dat de bebouwing tanaam is. Oan de sleat nei de Skûtelpoel is in dyk kommen, dy’t nei de poel as in reed trochrint oan Osingahuzen ta. Oan de súdkant fan de sleat is wat bebouwing kaam, letter soe dizze hiele streek beboud reitsje. De sleat by de Haganadyk – Rigedyk lâns leit der ek no noch en foarmet ien fan de fraaiste karakteristiken fan it doarp. Wat mear opfalt is dat der tusken de tsjerke en de uterste eastlike kant fan de Aldegeaster Brekken yn, komfoarming ûntstien is. De bebouwing by de Breksdyk lâns nei de Skatting is fan letter tiid.

De herfoarme tsjerke is yn 1755 boud, om-ende-by 1870 is se oan de eastkant grutter makke en is der in houten geveltoer mei in spits mei frontons pleatst. De tsjerke hat in oantreklik ynterieur mei in fariearde kolleksje grêfsarken en brânskildere glêzen fan Ype Staak (1756).

Aldehaske is in streekdoarp dat om 1200 hinne ûntstien is op de ûntginningsas tusken Westermar (de Jouwer) en It Hearrenfean yn. It wie in wichtich doarp fan it Hasker Fyfgea, dêr’t Sniksweach, Westermar, Haskerhoarne en Nijehaske ek by hearden. Op de meast iere gritenijkaart, dy fan Schotanus út 1718, is it oan de wei en de noardlik dêrfan rinnende feart, de Oerspitting, in ridlyk beboude, lang útstrekte streek. De bebouwing stie destiids allinne mar oan ‘e súdkant fan de wei en de tsjerke stiet noch fierder fan de dyk ôf. Oan de noardkant lizze de Aldehasker Utgongen en noardliker de Hasker Mieden mei in strook dêr tuskenyn, De Dolten dêr’t it der op liket dat mei de ferfeanings útein setten is.

Yn de Tegenwoordige Staat fan Friesland waard yn 1788 meld: “Oudehaske, weleer een aanzienlyk Dorp, onder ‘t welk nog 60 stemmen behooren; doch die thans, ten grooten deele, in stemmende stellen of ledige Hornlegers zyn veranderd. De kerk heeft een spitsen toren, en ligt ten Zuiden der Overspitting in de bouwlanden. De Noordelyke landen, bekend onder den naam van Oude Hasker Uitgangen, zyn, als de nabuurige, laag en tot maadlanden dienende, voorts veenig en op veele plaatsen reeds vergraaven”.

Destiids wienen der mannich ferlitten of sels hielendal lege pleatsen dêr’t noch stimrjocht oan ferbûn wie. De ferfeaningen wienen doe al yn gong setten. Goed in heale ieu letter is it byld fan Haskerlân en benammen de omjouwing fan Aldehaske folslein feroare. De gritenijkaart út 1848 yn de atlas fan Eekhoff is ferbjusterjend. De Hasker Mieden, healannen, binne fergroeven ta in wetterflakte, de Hasker Utgongen, ek hea- en greidlannen binne ta de helte útgroeven en de boulannen yn it suden binne ek gruttendiels fernield, oan oer de gritenijgrinzen mei Skoatterlân ta.

Fan it suden út, St. Jansgea, wienen de Gitersken mei harren rigoereuze ferfeaningsmetoade nei it noarden ta tein. Op grutskalige wize is foar de turfwinning het âlde waaierfoarmige lânskip alhiel oeralhelle. De ferfeaners út Giethoorn, feanbazen en arbeiders, setten, nei’t de eastlike helte fan Haskerlân troch harren tadwaan fuortbaggere en feroare wie yn wetterflakten, fierder yn eastlike rjochting nei Aengwirden en Opsterlân.

Op de al neamde kaart is it doarp Aldehaske noch in dyk mei raffelige stroken lân oan wjerskanten. Fan healwei de 19e ieu ôf binne de feandobben stadichoan bepoldere of droechmeald en it lân wer yn kultuer brocht. Op ien grutte poel nei: it Haskerwiid of Nannewiid, dat as rekreaasjemar in wichtige funksje by Aldehaske krije soe.

De tsjerke lei frij fier súdlik fan de dyk, de lettere Jousterweg. Healwei de 19e ieu wurdt noch meld: “Deze kerk is een oud gebouw, met eenen spitsen toren, doch zonder orgel.” Yn 1906 is op ‘e hoeke fan de Jousterweg en de Badweg – dy’t nei it Haskerwiid en fierder nei Rottum ta fiert – in nije tsjerke boud. It âlde tsjerkhôf bleau súdliker oan de Badweg yn eare. De nije tsjerke is in sealtsjerke mei in rjochte koarsluting dy’t oan de nei de haadwei ta rjochte gevel fan in houten tuorke fersjoen is. De rûnbôgefinsters stean yn útdjippe gevelfakken. Oan de Badweg binne yn de nei-oarlochske perioade nochal wat folkswenninngen boud, sa as in freonlik eagjende rige yn tradisjonalistyske trant fan de Delftse School. Oan de Jousterweg stiet de measte âlde bebouwing, dy’t gruttendiels datearret út de lêste tsientallen jierren fan de 19e of de earste fan de 20e ieu. Jousterweg 112 is in boargerhûs mei in útboude middenpartij út om-ende-by 1890 en nûmer 118 in bepleistere eksimplaar út 1899. Op nûmer 140 stiet it foarein – mei in rike 18e-ieuske betimmering – fan in pleats dêr’t de skuorre fan ferdwûn is. Der steane boppedat inkele karakteristike wenningen út de tuskenoarlochske perioade.

Nei de oarloch is it doarp earst útwreide oan de súdwestlike kant by de wâlskanten fan it Haskerwiid, letter noch sterker oan de súdeastkant dêr’t it bouwen noch altyd trochgiet. Oan de noardkant is oan de ferbiningswei nei de autosneldyk, Haskeruitgangen, in bedriuweterrein ûntwikkele.

Aldhoarne is in streekdoarp dat nei alle gedachten yn de 18e ieu ûntstien is oan de Binnenweg dy’t no as Schoterlandseweg fan Aldskoat ôf oer de hiele lingte fan de gemeente It Hearrenfean de fernaamste ûntslutingswei rjochting Donkerbroek wurden is. It doarp leit yn in lânskip dêr’t yn it noarden it heechfean ta turf wûn is en dat dêrnei yn kultuer brocht is. Súdlik lizze de lege healannen fan de fallei fan de Tsjonger dy’t dêr oant de kanalisearring yn 1886/1888 as in echte rivier meändere en in grillige grins foarme mei Eaststellingwerf.

De Sevenaerswyk is mei in fjouwertal ferlaten tusken de Skoatterlânske Kompanjonsfeart en de Tsjonger yn groeven en oan de Buitenweg hat him it buertsje Sevenaer foarme. Hjir lei eartiids it bûten Sevenaer, dat ein 18e ieu al net mear bestie. Oan it Sevenaerspad stiet alhiel yn it suden in slûswachterswenning, dy’t om-ende-by 1890 boud is by de 1e slûs yn de Kúnder of deTsjonger. It gebou heart by in rige wachterswenningen oan de Tsjonger, dy by de brêge fan Mildaam en de slûs 1 ûnder Aldhoarne, slûs 2 ûnder Jobbegea en slûs 3 ûnder Donkerbroek. Mei de slûs en smelle brêge, in flapbrêge mei homeie foar fuotgongers en fytsers, foarmet de wenning yn sjaletstyl in monumintaal ensemble.

It streekdoarp sels bestiet út tige ienfâldige bebouwing fan frijwol útslutend 20e-ieuske huzen oan wjerskanten fan de Binnenweg, dêr’t ek de ienfâldige grifformearde tsjerke dy’t yn 1924 boud is, opfalt. It is in rjochtsletten sealtsjerke dêr’t de wanden smelle rûnbôgefinsters yn pearen hawwe. Op de foargevel mei in útboud portaal stiet in houten dakruter.

Fierder nei it easten ta stiet op in sfearfol tsjerkhôf in yn 1920 boude dûbele klokkestoel fan wapene beton, dêr’t twa klokken fan fuort nei de oarloch yn hingje. Krektlyk as yn Ketlik is de tradysje fan it Thomaslieden hjir noch yn eare. Fan 21 desimber oant nijjier wurde de klokken eltse wurkdei let troch de ynwenners.

Aldemardum is in skadich komdoarp dat famylje liket te wêzen fan in iest- of brinkdoarp. It doarp is krektlyk as safolle doarpen yn Gaasterlân om 1200 hinne ûntstien op in sânrêch dêr’t de âlde lânwei fan Starum nei Sleat oerhinne rûn. De rjochthoekige brink is omseame troch fariearde bebouwing fan meast beskieden pânen, oplutsen fan giele stien. Dêrby ek it besikerssintrum Mar en Klif mei benammen natuerhistoaryske ynformaasje oer de streek. Yn it perspektyf fan dit plein stiet de herfoarme tsjerke, in twabeukich gebou mei in toer mei ynsnuorre spits op de westgevel. It skip yn klassisistyske foarmen is fan 1790; yn 1926 is tsjin de noardkant oan in flinke beuk boud. De tsjerke hat in aardich ynterieur dat by de resinte restauraasje in kleurich opkikkerke krige. It oargel datearret út 1900 en de kânsel út healwei de 17e ieu. Fierders is der in brânskildere finster fan Ype Staak út 1790.

It doarp is yn de 20e ieu oan wjerskanten fan de Buorren en de Kerkstraat flink groeid: foar de oarloch foaral oan de Lege Leane, dêrnei yn it easten. Westlik fan it doarp leit it Jolderenbosk. Dêr stiet op it heechste punt fan Gaasterlân (12,7 meter) de lêste loftwachttoer fan Fryslân. It is in yn 1953 boud oerbliuwsel út de Kâlde Oarloch, neffens it troch M. Zwaagstra ûntwurpen Raat-systeem fan prefabrisearre betoneleminten.

Yn it súdeasten leit tsjin in boskseamke oan it bûtenhûs Riniastate. It is boud yn 1843 nei ûntwerp fan de neoklassicistyske arsjitekt Thomas Romein.
Riniastate is in wyt bepleistere en fan klassicistysk sierwurk foarsjoen bûten mei in hege middenpartij en legere fleugels. Yn ‘e midden is in brede erker útboud mei dêrboppe in balkon mei balustrade. De midden wurdt bekroand troch in fronton mei fyn listwurk en in healrûn souderfinster. Al gau fûnen rekreanten en deitoeristen - fanwege de bosken en de see tichteby – it doarp Aldemardum. Der binne rekreaasjewenningen boud, yn it Fonteinbosk kampearplakken oanlein.

Streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen ûntstien is en ieuwenlang it haadplak fan Skoatterlân west hat. De buert ûntwikkele him yn it earstoan west-east by de Schoterlandseweg lâns, frij ticht by de Tsjonger dêr’t in passaazjemooglikheid wie. Dy is yn de Tachtichjierrige Oarloch fersterke mei in skâns, de Schoterschans, dy’t yn it rampjier 1672 noch in kear fernijd is.

Yn de 18e ieu wie Aldskoat in favoryt oarde foar de elite om bûtens, sa as Herema en Jagtlust, oan te lizzen. De measten waarden stichte yn it letter selsstannich wurden Oranjewâld, yn de 18e ieu noch Schoterwoud neamd. De yn 1828 oanleine ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Swol joech it doarp in sterke ympuls en groeide it ek oan wjerskanten fan dy wei út ta in krúsdoarp. Nei de oarloch hat it doarp súdlik fan de tsjerke in eigen útwreiding krigen. Dêrnei is de rykswei wat yn eastlike rjochting ferpleatst wêrtroch’t de doarpskearn fan de eastlike streek ôfsnien is. Wilens wie it plak Hearrenfean yn súdlike rjochting sa sterk groeid dat it part fan Aldskoat as selsstannich doarp opslokt waard troch de grutte buorman en waard it Hearrenfean-Súd. Dat proses is fersterke doe’t koartlyn de dyk ta autosneldyk omboud is. Allinne de streek eastlik fan de sneldyk wurdt noch as Aldskoat beskôge.

De tsjerke stiet op in frijwat heech tsjerkhôf en datearret út 1752. Se is in sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar, troch lisenen yndielde gevels en in sawat sletten foargevel mei klaustikken. Op de gevel stiet in houten tuorke mei in ynsnuorre spits. Oan de Wolvegaasterweg en Schoterlandseweg, it âlde krúspunt fan wegen, stiet noch in tal represintative wenningen en oare gebouwen út ein 19e en begjin 20e ieu, sa as in wyt bepleistere, eardere herberch. Oan de oare kant fan de sneldyk strekt him de Julia Jan Woutersstichting út, in breed gebou yn neorenêssânse- styl dat yn 1901 it âlde Veenwijk ferfong en oarspronklik bedoeld wie foar dames op jierren.

Aldwâld is in streekdoarp op in letmidsieuske ûntginningas, de Foarwei, en in wierskynlik wat jongere, twadde, dwers dêrop steande streek yn it noarden, de Wigeast. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland (1786) docht bliken dat it noch grutter is, Aldwâld is: “een middelmaatig dorp: hier onder behoort de buurt Wygeest, alwaar weleer de Staten Allema en Buma gevonden werden, met de buurtjes Wirden en Oudwoudumer zyl. Ook behoort onder dit dorp ... de vermaakelyke buurt Veenklooster, ten Oosten van Kollumerzwaag gelegen, alwaar ligt de heerlykheid Rosema, thans behoorende aan de Familie van Heemstra.”

Feankleaster is no in selsstannich doarp en Allemastate bestiet noch altyd. Aldwâld is in streekdoarp bleaun. Ek nei de oarloch wie der gjin sprake fan komfoarming, al binne der westlik fan de Jan Binneswei inkele strjitten efter de streken oanlein en beboud wurden. De kearn is oan it westlike diel fan de Foarwei te finen: dêr stean de tsjerke, de skoalle en it eardere ferieningsgebou byinoar.

De tsjerke is in ienbeukich gebou út de 15e ieu. By de bou is it boumateriaal fan de foargongster opnij brûkt. De tsjerke hat in trijekantige koarsluting en in houten geveltoer dy’t mei de westgevel ein 17e ieu boud is. It ynterieur fan de tsjerke wurdt dominearre troch in grut oantal roubuorden en in oerkape hearebank. It ferieningsgebou is ein 19e ieu tusken de tsjerke en pastorije yn boud, in karakteristyk sealgebou mei spitsbôgefinsters. De pastorije is in middengongwenning út 1806 dêr’t de middenpartij fan in ieu letter ferboud is. De skoalle en skoallehûs fan itselde type binne yn 1898 ta stân kommen, mar de skoalle mei twa lokalen is twa kear ferboud wurden.

Noardlik fan de doarpskearn stiet oan de Allemawei in boerepleats mei it foarein fan de wei ôfkeard. In monumintaal oerbliuwsel fan in sealstins. It is ien fan de inkele sealstinzen dy’t ridlik kompleet bewarre bleaun binne. Mooglik datearret Allemastate al út de rûzige 14e ieu.

Ouwster-Nijega is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong. Het is het kleinste dorp van de Ouwster Trijega. Ten noordwesten lag de Nijegasterpoel.

De torenloze kerk stond vrij ver ten oosten van de weg. In 1718 is de kerk nog op de grietenijkaart te zien. Nu herinnert een flink verhoogd kerkhof, dat als een door een flinke bomen en struiken omzoomd eiland in de weidsheid ligt, aan de kerk. De klokkenstoel die er in elk geval in 1735 al stond, draagt een klok uit 1340. Ook dit dorp werd in 1741 in de toen bedijkte polder opgenomen. In de 19de eeuw is de polder verveend.

Het dorp bestaat vrijwel uitsluitend uit verspreide, maar wel vooral aan de weg gelegen boerderijen. Daarbij is een aantal monumentale stelpen en een zeer fraaie onderkelderde kop-rompboerderij uit 1881.

Ouwsterhaule is een streekdorp van middeleeuwse oorsprong die met Ouwster-Nijega en Oldeouwer de Trijega of Ouwster Trijega de oostelijke hoek van Doniawerstal vormden. Drie agrarische dorpen, waarvan Ouwsterhaule het grootste is. Op de grietenijkaart van Schotanus uit 1718 is een compacte buurt te zien tussen de weide- en hooilanden ten noorden en bouwlanden ten zuiden van de weg. Ten noorden van het dorp ligt de Haulsterpoel die pas in de tweede helft van de 19de eeuw werd drooggemaakt.

Aan het einde van de 18de eeuw meldde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘dit Dorp ligt met de twee volgende … aan een rydweg en vaart, van de Scheendyk af tot aan het Tjeuke meer: weleer had ieder deezer Dorpen eene Kerk, doch thans is die van Ouwster- Haule maar alleen in weezen. … In ’t jaar 1741 werd hier een groote Polder aangelegd, op aanraden van wylen den Heere Vegilin, welke een ruime uitgestrektheid van dit en de twee volgende Dorpen beslaat; zynde zestien boereplaatsen, ten grooten deele, binnen den Polderdyk beslooten. Sommigen zeggen dat de landen hier thans minder vruchtbaar zyn dan voor deezen, toen zy, jaarlyks, door het Tjeuke meer, onder water gezet, en daar door met een vruchtmaakend slyk overdekt en bemest wierden.’ Op de grietenijkaart van Eekhoff uit 1850 is deze Trijegasterpolder aangegeven.

Ouwsterhaule is het enige dorp van de Trijega waar een kerk staat. Werd tot voor kort nog aangenomen dat de kerk uit de 18de eeuw dateerde, in 1802 een nieuwe westelijke gevel kreeg en in 1877 ingrijpend werd gewijzigd, bij de restauratie in 2001 bleek dat de aanpak van 1877 heeft bestaan uit de ommanteling van de laat-middeleeuwse kerk omdat de kerk er zo lelijk uitzag. De 19de-eeuwse schil is er nu afgehaald en het muurwerk van middeleeuwse moppen is in het zicht gebracht. De zaalkerk heeft een driezijdige koorsluiting en rondboogvensters. De naar verhouding grote, houten geveltoren is bekleed met lood en heeft een licht ingesnoerde spits.