Harlingen, Begraafplaatslaan: utilitaire bouwsels

De algemene begraafplaats buiten de stadsgrachten van Harlingen is tussen 1828 en 1865 aangelegd. Bij de inrichting ervan is een gedeelte gereserveerd voor de joodse gemeente, waarvan de oude begraaf- plaats werd opgeheven. De begraafplaats bezit niet alleen fraaie grafmonumenten, maar tevens twee bijzondere gebouwtjes. In het centrum van de begraafplaats staat een houten, tempelachtig gebouwtje voor het opbergen van gereedschap. Drie Toscaanse zuilen op elke hoek dragen de kroonlijst waarop een rieten dak rust.

Rechts ervan, op het joodse gedeelte, is een reinigingshuis (mikvel of metaarhuis) gebouwd. De lichtopeningen hebben een roedeverdeling in de vorm van Davidsterren. In de bekroning van de voorgevel is een Hebreeuws opschrift gebeiteld met het stichtingsjaar 5669 volgens de joodse jaartelling, dat is 1909 volgens onze jaartelling. Het joodse gedeelte van de begraafplaats is in dat jaar uitgebreid en door een ijzeren hek omgeven.

De romaanse kerk, oorspronkelijk gewijd aan Sint-Michaël, is in de periode 1772-’75 vervangen door de huidige kruiskerk. Zij wordt de Dom van Almenum genoemd, omdat de kerk in het dorp Almenum stond dat pas laat bestuurlijk in Harlingen werd opgenomen. Alleen de toren van de romaanse kerk is gehandhaafd. Deze is in vier onversneden geledingen van tufsteen opgemetseld en is in de 15de eeuw verhoogd en van een ingesnoerde spits voorzien. De eerste twee geledingen zijn onversierd; de volgende twee hebben spaarvelden die bekroond worden door rondboogfriezen en de hoogste geleding heeft aan elke zijde twee rondbogige galmgaten. De hoge toren was een baken voor zeevarenden. Tijdens de vervanging van de kerk is de toren aan twee zijden beklampt.

De kruiskerk is naar plannen van Willem Douwes gebouwd van kleine gele steen in Lodewijk XVI-vormen met gekorniste hoekpilasters. In de geveltoppen kwamen radvensters en elke gevel is geopend met een groot rondboogvenster. Elk van deze gevels kreeg een ingang, noord en zuid met natuurstenen pilasters, kroonlijsten en segmentvormige timpanen; oost met een geblokte omlijsting en een driehoekig fronton. De oostelijke gevel van de arm die voor bijruimten van de kerkruimte is afgesloten heeft drie reeksen kleine vensters boven elkaar. De armen en kruising van de kerkruimte zijn gedekt door gestukadoorde gewelven die rusten op lijstwerk met trigliefen en op pilasters in de kolossale dorische orde. Het strenge, stijlvolle stucwerk is ontworpen door Jacob Otten Husley. In de noorder- en zuiderarm zijn enkele, in de westelijke dubbele zitgalerijen aangebracht die rusten op gemarmerde zuilen. Om de binnenhoeken zijn overhuifde herenbanken geplooid. De sluitgevel aan de oostzijde kreeg een buitengewoon fraaie preekstoel- orgelcombinatie. De preekstoel was in 1778 het werk van Johannes George Hempel; het orgel is in 1776 gebouwd door A.A. Hinz. In de vloer liggen gebeeldhouwde grafzerken waaronder twee met een grote engel (Sint-Michaël?) als wapenhouder. Bij de preekstoel ligt een zerk van de hand van Jacob Lous met architectuur in perspectief, waarop hij zichzelf als landmeter heeft afgebeeld.

Harlingen, Zuiderbolwerk: draaibrug

Over de stadsgracht buiten de voormalige Zuiderpoort ligt een draaibrug, die volgens het opschrift in 1863 is vervaardigd in de fabriek De Prins Van Oranje te `s Gravenhage. De opgemetselde zware draaikolom waarop de brug rust, ligt in het midden van de gracht. De brug- bediening geschiedt midden op de brug met een staafvormige slinger die een tandwiel over een getande ring laat draaien. Op de brughoofden staan nog de oorspronkelijke lantaarns.

Harlingen, Rode Dorp

Het Rode Dorp in Harlingen is hoofdzakelijk tot stand gekomen in de jaren twintig op basis van een in 1915 ontworpen 'plan van uitbreiding'. De wijk met betrekkelijk dicht opeen gebouwde arbeiders- en middenstandswoningen ligt achter de langs de stadsgracht lopende Noordoostersingel. De naam van de wijk is ontleend aan de opvallende rode, ongeglazuurde dakpannen.

Het plan, waarvan alleen het noordelijke deel is uitgevoerd, werd ontworpen door de gemeentearchitect P. van der Werff Jz., die daarbij duidelijk werd beïnvloed door de tuinstadgedachte. De voor deze wijken kenmerkende plantsoentjes ontbreken echter. Het ontwerp van de woningen is mogelijk van dezelfde architect.

Omdat bij het ontwerp aansluiting werd gezocht bij de stadsgrachten en de al bestaande bebouwing, heeft het gebied geen duidelijke hoofdvorm of begrenzing. Alleen aan de oostzijde vormt de rechte Sexbierumervaart een duidelijke en mooie begrenzing. De straten staan voornamelijk haaks op elkaar; alleen de Nicolaus Baurstraat heeft een gebogen verloop. Bij een deel van de woningen liggen zeer kleine voortuinen, waarvan een aantal door heggen wordt begrensd.

Aan de straten staan vooral arbeiderswoningen van één bouwlaag met kap, gebouwd in rijen van verschillende lengte met daarnaast enkele kleinere blokken. Aan de Midlumerlaan, die de begrenzing vormt aan de noordwestzijde, ligt een blok met vijf middenstandswoningen.

De hoekoplossingen van de rijtjes woningen zijn verschillend vormgegeven. De woningen zijn voor het merendeel opgetrokken in bruine baksteen; de kappen zijn bijna zonder uitzondering gedekt met rode, ongeglazuurde dakpannen. In de vormgeving en detaillering van de woningblokken is enige variatie aangebracht.

Harlingen, Scheerstraat 6: gevangenis

In het zogenaamde Reglement voor de Huizen van Bewaring uit 1841 werd bepaald dat in de nabijheid van elk kantongerecht een Huis van Bewaring behoorde te zijn. De gedetineerden waren in Harlingen aanvankelijk in het raadhuis ondergebracht, dat tevens het kantongerecht huisvestte. In 1876 werd het nieuwe Huis van Bewaring gebouwd, zoals blijkt uit de datering op de bekroning van de gevel.

De voorgevel is verlevendigd door het gevarieerde materiaalgebruik, de raamvormen en de detaillering. De ontwerper is niet bekend, mogelijkerwijs is het de rijksbouwmeester J.F. Metzelaar, dan wel de gemeentearchitect.

Zeedijk Harlingen

Ik mag er graag even wat zeelucht opsnuiven, vaak samen met familie of vrienden. De zeedijk bij Harlingen is een van mijn favoriete plekken. De foto's heb ik allemaal op dezelfde dag genomen. Samen vormen ze een mooie collage. Ik vind dat deze foto's bij elkaar horen. Vormen, lijnen, kleur en verscheidenheid vormen een geheel. De foto's op zich zeggen al genoeg, vind ik, en iedereen moet er uit kunnen halen wat hij er in ziet.

Bij mij zelf komt het woord 'ruimte' op: ruimte in je hoofd en ruimte om je heen als je er bent. Als je op zondagmiddag even naar de zeedijk gaat om uit te waaien, verdwijnen de `spinnenwebben' die zich na een weekje werken in je hoofd hebben genesteld. Als je na afloop weer in de auto stapt, dan kun je er weer tegenaan. Alle jaargetijden zijn geschikt voor dit doel. Ook als het vriest of hard waait komen wij op de zeedijk. Bij helder weer zien we Terschelling, Vlieland en Ameland liggen. Altijd zijn er verschillende soorten vogels te zien. Sommige rusten even uit, op doortocht naar een warm land.

De serie foto's is genomen in het voorjaar. Het is te zien aan de zachte kleuren. De donkere lijnen vormen een scherp contrast, een beeld dat mij erg aanspreekt. Als ik de foto's bekijk, dan verwondert het mij dat er zoveel variatie op dezelfde plek en op dezelfde tijd is te zien. Het is een prachtige plek, te vinden in Friesland.

Harlingen, William Boothstraat 25: bijeenkomstzaal Leger des Heils

William Booth richtte in 1865 in Londen het Leger des Heils op. Louw Reinalda, architect en schrijver van artikelen over de traditionele tendenzen in de Friese architectuur, ontwierp samen met J.C. Bakker in 1934 het gebouw voor de soldaten van het Harlinger korps. Het ontwerp is onmiskenbaar beïnvloed door de meer kubistische variant van de Amsterdamse School.

Graanpakhuis

Aan de Noorderhaven in Harlingen staat dit dubbele graanpakhuis uit 1860. Het dubbele pakhuis is gebouwd in neo-classistische stijl en heeft fraaie details, zoals de halfronde boogramen boven de ingangsdeuren en de sierbanden in gele baksteen.

Het gebouw is nu in gebruik bij een foto-atelier.

Harlingen, Willemskade 6: scheepvaartkantoor

Tegenover de in 1877 aangelegde Nieuwe Willemshaven werd in 1901 het kantoor van een scheepvaartmaatschappij gebouwd in Hollandse neo- renaissance stijl. Behalve als kantoor werd het tevens gebruikt als schaftlokaal voor de bootwerkers en als conciërgewoning.

De rechter travee op de straathoek, met de ingang, is behandeld alsof het een apart bouwblok betrof: zij risaleert en heeft een zadeldak tussen trapgeveltjes. Bovendien zijn in de eerste bouwlaag gepleisterde banden aangebracht en op de verdieping bekroonde hoeklisenen met een boogfriesje ertussen.

In de borstwering van de verdieping zijn tegeltableaus van de firma J. van Hulst aangebracht met plaatsen waarop werd gevaren, zoals Hull en London.

Harlingen, Stationsweg 6: spoorwegstation

Dit station van de Staatsspoorwegen was het eerste station dat in Friesland werd gebouwd, en wel in 1863. De spoorweg moest de zeehaven verbinden met Oost Europa waardoor Harlingen een schakel zou worden in het internationale verkeer over land en over zee.

Het station der 3de Klasse in eclectische trant is geheel gepleisterd. Het bestaat uit een hoofdgebouw met een middendeel van twee bouwlagen met schilddaken en langgerekte lage zijvleugels. Aan de spoorzijde overdekt een luifel op gietijzeren zuilen het perron.

Havenplein 14: woonhuis
Waarschijnlijk is de kern van dit huis 17de-eeuws. De huidige gevel dateert echter van 1728 en moet gebouwd zijn door Hendrik Coops van der Woude. Hij was kapitein op het transportjacht van de admiraliteit. Vermoedelijk stelt het zeilschip dat afgebeeld staat in de gebeeldhouwde cartouche op de gevel dit schip voor. De decoraties zijn een vroeg voorbeeld van de Lodewijk XIV-stijl in Friesland.
Het huis bestaat uit twee delen, die waarschijnlijk niet gelijktijdig zijn opgetrokken. Het voorgedeelte is vermoedelijk in de zeventiende eeuw gebouwd als dwarshuis met een zijkap. In 1728 werd dit bouwdeel voorzien van een nieuwe voorgevel en verder naar achter uitgebouwd. De achtergevel kreeg een hoge kap met puntgevel.
In de negentiende eeuw was het huis in gebruik als huurhuis voor vier gezinnen. Het kwam in 1963 in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser. Tijdens de restauratie van 1970 werden de empire vensters vervangen door vensters met een kleinere, achttiende eeuwse, roedeverdeling.

Havenplein 28: woonhuis
Het huis aan het Havenplein grenst aan de zijgevel van Zuiderhaven 2. Lange tijd kenden beide panden één eigenaar. Tot een algehele uitbreiding en verbouwing van het huis aan de Zuiderhaven in 1730, was het huis aan het Havenplein het belangrijkste perceel. In 1768 werden de huizen van elkaar losgemaakt en vermeldt het belastingkohier de Admiraliteit als eigenaar van het pand. Het huis bevatte '`t Comptoir van de Convooijen en Licenten' en bleef tegelijk bewoond. Vanaf 1832 fungeerde het als douanekantoor. In 1964 kwam het huis in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser.
De gepleisterde lijstgevel met hardstenen stoep dateert uit de tijd dat het pand dienst deed als belastingkantoor. Hierachter staat een dwarshuis met verdieping. Onder de balklaag zijn tegen de achtergevel een drietal consoles bewaard, die duiden op een datering in de eerste helft van de zeventiende eeuw.

Voorstraat 61: woonhuis met winkel
Dit pand in renaissance-stijl werd in 1657 gebouwd als woonhuis met winkel. Het heeft een trapgevel met waterlijsten en geblokte ontlastingsbogen. Het werd in 1955 verworven door vereniging Hendrick de Keyzer en tie jaar later gerestaureerd.

Zuiderhaven 2: woonhuis
Dit oude huis ligt op de hoek van de Zuiderhaven en het Havenplein. Het is gebouwd op de plaats van het ‘Blokhuis', een voormalige dwangburcht, gebouwd rond 1500 om de haven te beschermen tegen aanvallen van buiten af. Na de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel gesloopt en ontstond op deze plaats een nieuwe wijk, de 'Zuider-Nieuwstad'.
De kern van het huidige huis dateert van omstreeks 1600. In 1716 was de gehele bebouwing op deze hoek in handen van Reinier Fontein. Hij bezat hier vijf luxe huizen voor de verhuur. Het huis werd omstreeks 1730 verbouwd en uitgebreid. De gevel kreeg een ouderwetse tweede trapgevel, maar ook een voordeur met zijlichten en stoephek in de voor die tijd moderne Lodewijk XIV stijl. Later in de achttiende eeuw werd het huis verder verfraaid. Het was in 1751 aangekocht door de huurder Johannes Dronrijp. De hoekkamer met de vensters op de Zuiderhaven en het Havenplein is vermoedelijk door hem voorzien van een marmeren schoorsteenmantel in Rococo stijl. Tijdens de restauratie van 1961 werd achter het behang een schilderstuk met een Italiaans landschap teruggevonden. Onder de hoekkamer bevindt zich een grote betegelde kelderkeuken met een houten bedsteewand.

Noorderhaven 106: pakhuis
Dit pand in renaissance-stijl werd in 1657 gebouwd als pakhuis. Aan weerszijden van de ramen op de eerste verdieping bevinden zich gevelstenen met voorstellingen van Venus (godin van de liefde, Ceres (godin van de akkerbouw), Bacchus (god van de wijn) en Fortuna (godin van het toeval, zowel geluk als ongeluk). Het pand werd al in 1930 verworven door Vereniging Hendrick de Keyser en werd in 1978 gerestaureerd.

Harlingen, Havenweg 39-53: woonhuizen

In 1909 heeft de woningbouwvereniging 'De Vereeniging' opdracht gegeven voor de bouw van dit rijtje woonhuizen. Het zijn eenvoudige arbeiderswoningen, waar desondanks enige aandacht is geschonken aan de verfraaiing van het geheel: een decoratieve bakstenen band verbindt de bogen van vensters en deuren.

De dakkapellen zijn later aangebracht. De woningen hebben een voortuin.

Zuidoostersingel 3: zeevaartschool
De Oranje Nassauschool, gebouwd in 1915, is tegenwoordig de School voor Rijn-, Binnen-, en Kustvaart. De school is aan de achterkant ingrijpend verbouwd.

De School voor Rijn-, Binnen- en Kustvaart was van 1974 tot 1997 gevestigd in de voormalige Zeevaartschool, die al in 1934 was opgeheven. Tegenwoordig is het oorspronkelijke deel in gebruik als kantoor. Het deel uit de jaren vijftig is verbouwd tot 3 woningen. De originele tegeltableau's herinneren nog aan de oorspronkelijke functie - red.