©: FrieslandWonderland

Heerenveen is een plaats die ontstaan is uit een streekdorp van verveners. Heerenveen, zo staat in de Tegenwoordige Staat van Friesland (1788) ‘is haare opkomst alleen verschuldigd aan de turfgraavery, hier ter plaatse begonnen omtrent het jaar 1551, wanneer de Heer Pieter van Dekema, Ridder en Raad in den Hove van Friesland, en zyne Kompagnons, de Heeren Kuik en Foits, de hier omtrent liggende Veenen kochten, die van wegens dit Koopgenootschap der Heeren Kompagnons of der Heeren Veenen werden genoemd, en uit welke benaaminge die van ’t allengs aanwassende Vlek ’t Heerenveen is gesprooten.’

De compagnons Dekema, Cuyck en Foeijts lieten in 1556 eerst de lange Heeresloot graven. Spoedig volgde een haakse aftakking: de Schoterlandse Compagnonsvaart. Op deze vaart die met het winnen van de turf meegroeide kwamen weer dwarsvaartjes, wijken, voor de ontwatering van het veen en het vervoer per schip. Op de kruising van de waterwegen groeide in de loop van de 17de eeuw een regionaal markt- en handelscentrum. Maar het was bestuurlijk een onhandig dorp. Ten zuiden van de Veenscheiding en Compagnonsvaart was het Schoterland, ten oosten van de Heeresloot Aengwirden en ten westen daarvan Haskerland. En het dorp in deze drie grietenijen en later gemeenten groeide zo voorspoedig dat het al gauw een vlekke werd genoemd.

Nog in het midden van de 19de eeuw had Heerenveen alle kans om tot een flink kruisdorp uit te groeien aan de vaarten en wegen. De ontwikkeling van (spoor)wegen deden de vorm kantelen. De rijksstraatweg van Leeuwarden naar Zwolle in 1828 gaf een impuls tot de ontwikkeling langs deze as en de aanleg van de spoorweg tussen deze steden in 1867 versterkte dit effect, waardoor de plaats is opgerekt tot de huidige lengte van liefst zes kilometer. In 1934 is door combinatie van Schoterland en Aengwirden en een grenswijziging met Haskerland bestuurlijke eenheid voor Heerenveen gekomen. Toen waren de eerste uitbreidingsplannen al gerealiseerd in het noorden: – Pastoriestraat (1919-1921) en omgeving – het midden – Compagnonsstraat/Van Dekemalaan (1918-1920) en omgeving – en in het zuiden – de Zuiderstraat (1929) en omgeving.

Als oorspronkelijke kern van Heerenveen kan de huidige Oenemastate bij het begin van de Schoterlandse Compagnonsvaart worden beschouwd. De nu als horecagelegenheid gebruikte state is oorspronkelijk de L-vormige state Moerborch met een traptoren in de oksel van de vleugels die zal dateren van net na de stichting van Heerenveen, zo omstreeks 1560. Omstreeks 1600 heeft het gebouw een pronkgevel in rijke renaissancestijl gekregen. Daarna is het nog enkele malen verbouwd. In 1828 werd het grietenijhuis en toen het gemeentebestuur meer ruimte vergde, is het gebouw in 1876 ongeveer verdubbeld in neostijl van het oorspronkelijke gebouw, hoewel de topgevel tot een lijstgevel werd veranderd. Nadat de Crackstate in 1952 als gemeentehuis in gebruik genomen werd heeft Oenema verschillende functies gekend.

Crackstate is in 1647/’48 gebouwd aan de Aengwirder zijde van de Compagnonsvaart voor de grietman van dit gebied. Het is een kloek pand in de classicistische barok dat in de 19de eeuw als gerechtsgebouw in gebruik is geweest en in 1952 gemeentehuis wordt. In 1976 is er het stadskantoor achter gebouwd. In de buurt van Oenema en Crack hebben de kruiskerk uit 1637, de neoclassicistische r.k. kerk, het postkantoor en de watertoren gestaan. De gebouwen zijn tussen 1969 en 1980 gesloopt. Wel was daar in de buurt in 1933 de r.k. Heilige Geestkerk verrezen die het centrum als enige een karakteristiek silhouet bezorgt. In het centrum is er veel middelhoogbouw voor in de plaats gekomen.

Na de oorlog is in een rap tempo woningbouw tot stand gekomen. Aanvankelijk tussen de rijksweg en de spoorweg, waardoor de plaats zijn langgerekte vorm kreeg. Daarin vallen de Muntflats en de flats rond het Akkerplein in het silhouet op. Bovendien hebben Thialf-ijsstadion, in 1987 de eerste overdekte ijspiste van de wereld, en het nog steeds uitbreidende voetbalstadion het silhouet van deze sportstad verrijkt. Aan de noordzijde kwamen gedurende de laatste tientallen jaren grote bedrijvenparken.

Colofon

Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel

© Foto voorblad: FrieslandWonderland