Gytsjerk
Gytsjerk is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op de sânrêch dêr‘t ek de oare doarpen fan de Trynwâlden – Oentsjerk en Aldtsjerk en dêr ‘t Mûnein en Readtsjerk ek wol ris ta rekkene wurde – op lizze. Fanâlds bestie it doarp út ferskillende buerten en foar it oare út fersprate bebouwing. Op de gritenijkaart fan Tytsjerksteradiel yn de Schotanus-atlas út 1716 bestiet Gytsjerk sels noch hielendal út fersprate agraryske bebouwing. Alhiel yn it westen, bûten de eigentlike streek, stiet de tsjerke.
Súdlik fan it doarp leit it ûnregelmjittige puollengebiet fan de Rijd wêrtroch’t it doarp fan Ryptsjerk ôfsnien is. Sawat tsien jier letter waard de ferbining mei brêgen lein, wêrtroch’t troch dizze doarpen in ferbining oer de dyk fan Ljouwert en Dokkum ta stân kommen wie. Mei de Gytsjerker Feart kaam der fierders ek in wetterferbining mei de Murk en it oare Fryske wetterwegennet. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff fan healwei de 19e ieu bestiet Gytsjerk noch altyd út fersprate bebouwing en is der by de trochgeande dyk ek noch gjin buorren. Wol is der mei de Kanterlandseweg ek in ferbining ta stân kommen nei it westen ta, nei Wyns en Lekkum.
Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland wurdt skreaun: “een dorp benoorden ‘t watertje de Ryd, door welke, omtrent het jaar 1727, op twee plaatsen een rydweg, met bruggen voorzien, is gelegd. Dit dorp is grooter dan de voorige (Oenkerk...). De kerk heeft hier den toren niet ten Westen, maar, gelyk Wirdum, aan den Zuidkant. De landeryen komen nagenoeg overeen met die der voorige dorpen, en zyn van eene groote uitgestrektheid; ten Oosten liggen de bouwlanden (...) westwaarts, heeft men weidlanden, en by de laatste ook eenige vogelkooien, aan het water de Wielen, in welke veel watergevogelte gevangen wordt. Hier ziet men ook de overblyfselen van verscheiden oude staten, en een korenmolen aan den rydweg, die vanhier over de Ryd, voorby Ryperkerk, loopt naar de Zwarteweg. (...) De Kerkvoogdy van dit dorp is zeer vermogend.”
Op it earste gesicht liket it derop dat de tsjerke net út in al te romme beurs betelle is, om‘t it oan alle kanten in histoarysk patroan fertoant fan oanpassingen en ferbouwingen. Foar dyjinge wa‘t it sjen wól dy sjocht krekt in grutte rykdom. De tsjerke datearret út it lêst fan de 12e ieu en hat in houten geveltoer út de earste helte fan de 19e ieu en in útwindich fiifkantich sletten koar dat oan ‘e bûtekant healrûn is. Yn de noardgevel en it koar binne grutte stikken fan de oarspronklike tsjerke fan dowestien oanwêzich. De fakferdieling yn it muorrewurk fan it koar is opfallend. De boppeste sône bestiet út segminten dy‘t troch slanke kolonetten fan reade sânstien mei profilearre bases en ringfoarmige kapitelen aksintuearre binne en bekroand troch in rûnbôgefries. De grutte finsters yn de súdgevel binne yn de 18e ieu oanbrocht en jouwe in goede ljochtynfal op de nijsgjirrige ynventaris. Dy bestiet út in preekstoel mei doopstek, in hearebank út healwei de 18e ieu en yn it koar: grutte roubuorden út de 18e ieu.
Yn Fryslân stienen der destiids sa‘n hûndert suvelfabriken, dy‘t omtrint allegearre de doarren sluten ha en letter nije funksjes krigen. Gytsjerk hat ien fan de geefst bewarre kompleksen, súdlik fan it doarp. It fabryk is yn 1896 stichte en yn 1921 ferboud en útwreide. By it fabryk steane net allinne in direkteurshûs yn neorenêssânsestyl, mar ek in rige arbeidershuzen en in wettertoer. De Rinia van Nautaweg is de dyk dy‘t fan it fabryk nei de doarpskearn fiert. Dêr steane, ferspraat inkele boerepleatsen oan en in bûtenhûs út om-ende-by 1950 op it plak fan it âlde Poelzicht. Fierders in flink oantal notabele wenten, oerdwers pleatste wenningen foar notabelen en rinteniers mei in fersierde middenpartij. Soksoarte huzen binne ek te finen yn de kearn fan it doarp en oan de Canterlandseweg.
Nei de Twadde Wrâldoarloch is it doarp súdlik fan de Canterlandseweg sterk útwreide, benammen fan it ein fan de sechstiger jierren ôf doe‘t Gytsjerk him ûntjoech as doarp foar forinzen út foaral Ljouwert wei.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
