De Gordyk
De Gordyk is in flekke, fan 1630 ôf as krúsdelsetting oan wjerskanten van dyk en feart groeid. De Gordyk ûntstie op it grûngebiet fan it súdliker lizzende Koartsweagen. Fan Koartsweagen út waard de feart trochlutsen. Dêr waard turf wûn en de feart wie needsaaklik om it fean te ûntwetterjen en de turf mei it skip ôf te fieren. By wat destiids de Trimbeets neamd waard, waarden op it plak dêr‘t de feart de Hereweg – no Hegedyk en Hoofdstraat – krúste, in brêge en in slûs lein.
De Compagnie fan Koartsweagen, dy’t letter de Opsterlandse Compagnie hiet, gie fierder mei de turfwinning út it heechfean. By de brêge en slûs fêstigen har ambachtslju, nearingdwaanden en keaplju. Healwei de 17e ieu waard it dêr al de Gorre Dijck neamd.
Yn 1672-1673 wienen it strategysk belang op de dyk fan Assen nei It Hearrenfean en de ekonomyske betsjutting fan de Gordyk al sa grut dat der in skâns opsmiten waard. It wie mear in festing dan in skâns mei nei alle fjouwer kanten twa heale bastions, dy‘t sa in soarte hoarnwurken foarmen. Yn 1683 lieten de hearen kompanjons dêr in earste tsjerke bouwe nei‘t de leauwigen it sa ‘n tweintich jier mei in skuorre dwaan moasten.
Yn de 18e ieu groeide de Gordyk út ta in fersoargingssintrum foar de ferfeanings yn de wide omkriten en boppedat ta in handelssintrum yn hout en granen, foaral fan boekweit. Fierders wennen der ek nochal wat skippers en net allinne foar it ferfier fan turf, mar ek grutskippers dy‘t de seeën befearen.
Yn it lêst fan de 18e ieu stiet yn de Tegenwoordige Staat van Friesland: “De meeste huizen van dit Vlek zijn gebouwd in de gedaante eener dubbele Kruisbuurt, welke eene streeek, ter wederzyden der vaart geplaatst, in ‘t midden recht hoekig gesneeden wordt door een tweede, die aan den rydweg gebouwd is, en met eene brug over de gemelde vaart loopt.” En der is: “eens ter week eene weekmarkt, te weeten des Woensdags, wanneer hier veel handel in Rogge, Boekweit, enz. gedreeven wordt; hebbende deeze handel hier niet weinig toegenomen, na dat, in ‘t jaar 1758 een nieuwe brug over de Kompagnons vaart, en daar over een rydweg van ‘tHeerenveenherwaards was aangelegd. Waar op niet alleen de handel met die van Schooterland en Stellingwerf Oosteinde, maar ook met de inwooners van Drenthe zeer in bloei heeft toegenomen.” Oan de Brouwerswal, de Kerkewal en yn de Hoofdstraat binne noch ferskate pânen te finen út de 18e en de iere 19e ieu, mei ûnder oaren ynswinkte halsgevels.
Om 1800 hinne draaide yn de Gordyk in trijetal yndustrymûnen. Yn 1758 waard de brêge fernijd en dy is bekend fan âlde topografyske gesichten, in monumintale flapbrêge mei in homeie. Yn 1862 is de brêge noch in kear ferfongen. Yn 1945 is de brêge ferwoeste.
Yn 1821 waard de slûs foar it earst fernijd (yn 1891 en 1949 folgen feroarings) en yn 1850 is de dyk nei It Hearrenfean ferhurde. By de brêge op en by de hoeke fan de Kerkwal en de Hoofdstraat binne yn 1876 sawol it eardere postkantoar as de eardere bûterwaach boud nei in ûntwerp fan A.J. van Beek en útfierd troch de Gordykster oannimmer Egbert Roels Kuipers. Even letter, yn 1888 kaam der in rizich skoallegebou nei in ûntwerp fan gemeente-arsjitekt H.P.N. Halbertsma ta stân, dat sûnt 1961 it ûnderkommen is fan it streekmuseum.
Yn de earste helte fan de 20e ieu wreide de Gordyk benammen út oan en yn ‘e buert fan it feart- en wegenkrús, oan de wâlskanten en ûnder mear de Stationsweg en de Marktstraat. Nei de oarloch is de flekke sterk groeid, ek al omdat de wenningbouferiening gâns aktiviteiten út de wei sette, yn it begjin yn en by de Schoolstraat en op oare plakken. Fierder liede de Companonsstraat in nije bebouwingsas mei syd- en parallelstrjitten it nije Gordyk yn, dat foaral oan de noard- en eastkant yn inkele tsientallen jierren sterk groeide. Hjirby waard ek gâns romte reservearre foar parkeftige grienstroken.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
