Fryske Peallen
Fryske Peallen is in jong streekdoarp, ûntstien by in krusing fan in feanfeart en in âlde postwei, de Tolweg, midden yn in feangebiet tichtby de grins mei Grinslân. De peallen yn de doarpsnamme binne de grinspeallen en op dat plak is yn it lêst fan de16e ieu in skâns opsmiten. Yn it begjin fan de Tachtichjierrige oarloch moast de rêst yn Fryslân ferdigene wurde troch skânsen op strategyske plakken. Dy oan de Tolweg, tsjintwurdich Tolheksleane, lei krekt oan de noardkant fan de hjoeddeiske doarpskearn. De skâns waard oan syn lot oerlitten, yn 1672 wer opmakke en nei de tiid ferfallen. Restanten binne noch yn it lânskip werom te finen.
Yn de 17e ieu wie der noch gjin sprake fan doarpsfoarming. Yn it ferlingde fan de Lange Wyk wie troch de Drachtster Kompanjonsfeart fan ûngefear 1660 ôf de Grutte Feanfeart nei Bakkefean groeven om de feangrûnen yn it noardeasten fan Opsterlân eksploitearje te kinnen. By Fryske Peallen makke dizze feart mei ferlaat en flapbrêge in bûging nei it súdeasten ta. Dêr stienen inkele huzen en in herberch. De Schotanus-atlas lit de ferfeaningen yn folle gong sjen. De gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff út 1848 toant oan dat Oerterp oan de Feart libbendich beboud wie; boeren brochten de ôffeane grûnen op lytsskalige wize yn kultuer.
By de krusing fan Fryske Peallen stienen inkele bousels. De grûnen yn de omjouwing waarden woest en toar neamd. De feart is dimpt en no is de Tolheksleane de haadier fan it doarp, in leane mei moaie ikebeammen, fatsoenlike bebouwing fan foaral frijsteande wenningen, wat boerepleatsen en in skruten tusken de bebouwing yn, wat efterôf steand tsjerkje.
Eastlik fan de Tolheksleane fynt men strjitsjes mei nijbou: Lytse Leane, Lytse Dobbe en ‘t Paed. Letter is ek it plan De Slûs realisearre en resint is de opfallende senioarehúsfesting De Jister ta stân kommen. Fryske Peallen is in kompleet doarp, dat nei de oarloch dizze status krige. Op it krúspunt stiet noch in kafee (út 1913), yn ‘e buert fan it plak dêr‘t de slûs lei, dy ‘t troch it dimpen fan de feart ek ferdwûn is.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
