Slappeterp is in terpdoarp dat mooglik oan it begjin fan de jiertelling ûntstien is op in lange kwelderwâl. It heart by in rige terpen dy’t fan Arkens by Frjentsjer oer Skalsum, Peins, Tamterp, Slappeterp oant de hege Wier tusken Menaam en Berltsum rint. Yn de 13e ieu komt it foar as ‘Slepelterp’ en yn 1469 as ‘Slepperdorp’. It is in agraryske delsetting fan troch de ieuwen hinne in stik as seis/sân pleatsen en wat arbeiderswenningen. Yn de 19e ieu kamen der in stik as wat grientekwekers by. Mar stinzen of staten stienen der net yn de buert. It doarp stie mei de Aldfeart fia de Skingster Feart yn ferbining mei de Harnzer Trekfeart.

No liket Slappeterp in buertsje oan de oer de eardere kwelderwâl rinnende dyk fan Frjentsjer nei Menaam en in wat ôfsidich op in hege terp steande tsjerke. De midsieuske tsjerke mei sealdaktoer ferkearde oan it begjin fan de 19e ieu yn ferfallen steat. De reizgjende dûmny H.Potter neamde it yn 1805 yn in ferslach de ‘ruinen’ fan Slappeterp. Yn 1826 waard der in nije tsjerke mei in toer mei spits boud. Krekt in jier letter herhelle de skiednis him en it is dan ek net wis dat de tsjerke yn 1826 hielendal nij boud is of fernijd is.

Yn 1926 is der wol in nije tsjerke boud en sels ien dy’t syn gelikense hast net hat. De foaroansteande Ljouwerter arsjitekt Hendrik Kramer makke it ûntwerp. It is in gebou yn tradisjonele haadfoarmen mei ekspresjonistyske detaillearingen. De toer ferwiist nei de tradysje fan de sealdaktuorren, mar is yn syn slanke en rjochthoekige – ynstee fan fjouwerkante - foarkommen in nije ynterpretaasje. De sealtsjerke mei in rjochte koarsluting hat twa topgevels dy’t in dwersbeuk suggerearje. De smelle rûnbôgefinsters ha glês yn lead yn art deco styl. Binnen rêste de gewulfribben op konsoles dy’t de fjouwer evangelisten foarstelle. Dy binne lykas de wizerplaten fan it oerwurk fan de toer frij wis makke troch de keramykkeunstner W.C.Brouwer út Leiderdorp, lykas yn Skarsterbrêge.

Slijkenburg is een komdorp dat in 1585 op het dorpsgebied van Spanga is gesticht als verdedigingsschans voor Friesland aan de Linde. De schans zou in 1702 zijn geslecht om de vrijkomende aarde te benutten voor de aanleg van de nieuwe Statendijk tussen Schoterzijl en Slijkenburg. Dit om de hoek van de samenkomst van de Tsjonger (of Kuinder) en de Linde beter tegen overstromingen te beschermen. Eén van de oude, nu niet meer bestaande huizen van Slijkenburg droeg het jaartal 1587. Het bewijs dat in de schans spoedig huizen zijn gebouwd. Van de grietenijkaart in de atlas van Schotanus uit 1716 is het schanskarakter dan ook niet meer af te lezen. Er had zich toen al geconcentreerde bebouwing ontwikkeld.

In de Tegenwoordige Staat van Friesland werd in 1788 gemeld: ‘Ook behoort hier onder, … de Schans en buurt Slykenburg, alwaar weleer de Sluis lag, om, ten tyde van storm, het Zeewater uit de Kuinder te keeren; doch na den storm van ’t jaar 1701, is hier eene nieuwe Dyk binnen door gelegd, die van Schooterland Zuidoostwaards loopende, by Slykenburg aan den Lindedyk sluit, en de Schutsluis, thans de Nieuwe Schooterzyl genaamd, hooge op gelegd. … Ook is het getal huizen van de buurt Slykenburg, sedert het begin deezer eeuw, merkelyk verminderd.’

Door de verlanding van de kuststrook boerde Slijkenburg net als De Kuinre achteruit.

Slijkenburg heeft nooit een kerk gehad, maar wel een school die door de jeugd uit de wijde omgeving werd bezocht. Het is nu een klein dorp waar de vroegere krijgshaftige functie niet meer van kan worden afgelezen. Het heeft een compacte kern met gevarieerde bebouwing. Het ligt buitendijks de Zeedijk op de noordwestelijke oever van de Linde. De dijken zijn sinds de droogmaking van de Noordoostpolder slaperdijken en bezitten hun oude beloop en hoogte nog. Het dorp ligt nog net in Friesland. Van afstand biedt het een karakteristiek gezicht voor een kustnederzetting met oranje pannendaken die boven de kruin van de dijk uitsteken.

Smelle Ie is in lyts streekdoarp dat syn romrofte ferline net ferriedt. De oarsprong hat it te tankjen oan in benediktiner kleasterstichting dy’t al foar 1250 plak fûn hat. It ‘Onser Lyewe Vrouwen Smelgeraconvent’ wie in dûbelkleaster, der wennen en wurken manlju en froulju. Nei 1400 is it noch altyd fan de benediktiner orde mar dan is it inkeld en allinne in frouljuskleaster.

Yn de 15e ieu slút it him oan by in herfoarmingsbeweging. De kleasterlingen sille harren mei de sielesoarch fan de tin befolke omjouwing dwaande hâlden ha. It plak wie keazen omdat der in nochal hege, noch altyd besteande, sânrêch lei tusken de feanen. Mei leechfean yn it westen, heechfean yn it easten, en boppedat flakby wetterlopen lizzend. It kleaster hat stadichoan it grûnbesit oan de wâlskanten útwreide en de kleasterlingen ha harren mooglik mei de ferfeaningen bemuoid. It kleaster luts allegearre aktiviteiten oan. De groeiende delsetting waard sels it haadplak fan Smellingerlân. Smelle Ie waard in belangryk merkeplak foar de wide omjouwing. De belangrykste jiermerk wie yn in oerienkomst (1453), dat in feilich reizgjen fan keaplju garandearre, fêstlein op de tongersdeis nei mid fêsten, twa of trije wike foar Peaske.

Yn de 14e en 15e ieu wennen de grytmannen yn dit doarp. Nei’t it kleaster yn 1580 slute moast, die bliken dat der hast 1200 hektare oan grûnbesit by hearde. It kleaster is nei de opheffing ôfbrutsen, mar argeologysk ûndersyk yn it hege kleasterkamp hat dúdlik makke dat de kleastertsjerke in dowestiennen gebou west is mei in wat ynspringend, rûn sletten koar. Fan dit wijde ferline is neat mear te merken. Der stiet sels gjin tsjerke.

Nei de gloarjetiid fan de lette Midsieuwen is it doarp krompen ta in streekdelsetting fan pleatsen en arbeiderswenningen. Mei by in haventsje oan it Smeliester Sân wat fertichting. Fan de santiger jierren ôf is it doarp lykas it tichtby lizzende De Wylgen troch forinzen ûntdutsen as rêstich wenplak by it drokke Drachten. Efter it kleasterkamp is oan de Sanding in rekreaasjeplak ynrjochte.

Smelbrêge is in lyts agrarysk streekdoarp dat nei alle gedachten yn de lette Midsieuwen mei Wâldsein en Ypekolsgea ûntstien is yn de uterste súdlike hoeke fan Wymbritseradiel. It grinze oan de eastkant daliks oan Doniawerstal. By de gemeentlike weryndieling kaam yn 1984 in flink gebiet westlik fan de Kûfurd by Wymbritseradiel. Hjirtroch hat Smelbrêge oer in smelle dyk nei de yn 1848 oanleine rykswei Snits-De Lemmer ûntsletten, no oan de boerestreek Koufurderrige in buordoarp yn eigen gemeente krigen.

Ut de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is op te meitsjen dat Smelbrêge doe noch in tsjerke hie en dat de fiif gebouwen, nei alle gedachten trije huzen en twa pleatsen, der frij konsintrearre omhinne stienen. Yn de polder de Gouden Boaiem lizze twa buorkerijen, mar it is net hielendal dúdlik oft dizze polder tusken de Hegemer Mar en de Nije Wimerts by it doarpsgebiet fan Smelbrêge hearde.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1788 meld: ‘Smallebrugge, een klein Dorpje, digt aan de grenzen van Doniawerstal, en niet verre van Woudsend, ongeveer honderd roeden ten Oosten van de Wymerts. Onder dit Dorp behooren tien stemmende plaatsen, onder welke men in 1459 telde Hepkehuis, een sterk Stins, welk, in dat jaar door Haring Donia werd veroverd, om, daar uit Epe Kie, en zyn’ Zoon Jarich, te beschadigen.’ Fan de stins is yn de boarnen fierder gjin spoar te finen.

Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff is de tsjerke ferdwûn; der is noch in tsjerkhou mei klokkehûs oer. Ek de huzen steane net mear yntekene en it doarp bestiet allinne noch út inkele ferspraat steande buorkerijen. Dit byld is net mear oars wurden. Oer it hiem fan de sintraal lizzende buorkerij kin it tsjerkhou berikt wurde. Der steane in stik as wat 18eieuske grêfpeallen. Yn it midden fan de 19e ieu lei hjir noch in út 1569 datearjende sark fan de famylje Bruynsma. In wiidskonkige klokkestoel mei in sealdak ferfong yn 1963 in âlder eksimplaar. De konstruksje herberget in klok dy’t yn 1617 getten is troch Henricus Meurs.

Snakkerbuorren is in feartdoarp fan âlde komôf mar fan jonge leeftyd. De buert by de Dokkumer Ie lâns is nei alle gedachten al yn de 15e ieu ûntstien, mar krige yn de santiger jierren pas de status fan doarp. Foar dy tiid wie it offisjeel in buorskip by Lekkum.

Snakkerbuorren ûntwikkele him mei syn middenstân fan de 17e ieu ôf as fersoargingssintrum foar Lekkum en Miedum. It perspektyf is kantele. Ljouwert hat him yn noardlike rjochting sa sterk ûntwikkele dat it liket dat it doarp oan de stêd fêstgroeid is. De Ie hie ynearsten twa earmen dy’t foar de needsaaklike wetterlossing by Tergrêft op inoar oansletten binne. De Dokkumer Ie groeide boppedat út ta in belangrike ferkearsier yn de sterk ferbettere wetterstruktuer yn it noardeasten fan Fryslân. It ferkear en hannel oer it wetter befoardere, sadat oan de noardwestkant fan de Ie yn 1647 in jaachpaad foar de trekfeart oanlein waard.

Snakkerbuorren hat noch altyd de struktuer fan in lange frontbuert oan it wetter, ‘Oan’ e Ie’ en in efterbuert oan de dyk, ‘Oan’ e Dyk’. Op de súdlike hoeke wêr’t de buerten by elkoar komme is yn 1775 herberch ‘De Sevenster’ boud, dy’t de skippers fan tsjinst wie en nei alle gedachten ek wol in foargonger hie. It ienfâldige blokfoarmige gebou mei in folsleine ferdjipping en in skylddak wurdt no bewenne.

Fanâlds is Snakkerbuorren in warbere delsetting mei bedriuwen dy’t mei de skipfeart te meitsjen hienen. Der wienen ek bedriuwen dy’t de belestingen en regeljouwing fan Ljouwert ûntflechte wienen. Under mear in stienbakkerij, in kalkbranderij, in oaljefabryk, in sjerpfabryk en in grutte sjippesiederij hienen har yn Snakkerbuorren fêstige. Yn de romte tusken de Ie en de Dyk wie túnkerij.

De lintbebouwing oan it wetter hat in yn leeftyd en oansjoch in grut ferskaat oan wenningen, eardere pakhuzen, oare bedriuwsgebouwen en in stik as wat pleatsen. Der rint in net iepenbier paad foar de gevels lâns, wêr’t besikers gewoanwei tastien wurde. En de dynamyk yn fariaasje wurdt yn stân hâlden: oan de Ie en yn it tuskengebiet wêr’t de tunen ferdwûn binne.

Sniksweach is in doarp fan midsieuske komôf. It wie it lytste doarp fan de gritenij Haskerlân, mar waard wol rekkene ta de waaier fan Hasker Fiifgea: fan west nei east Sniksweach, Westermar, Haskerhoarne, Aldehaske en Nijehaske. De gritenijkaart fan Schotanus (1718) biedt it betiidste byld fan Sniksweach. De Swaag Manne Vaart, letter de Sniksweachster Feart neamd, rûn súdwestlik by in lyts oantal pleatsen lâns en joech likegoed nei it noarden as nei it suden, ûntslutingen oer it wetter.Efter de bebouwing rûn in paad wêr’t de tsjerke mei tsjerkhou oan lei. It efterlân wie doe noch net yn kultuer brocht en ûnbewenne.

Oan de ein fan de 18e ieu waard yn de Tegenwoordige Staat van Friesland meldt: ‘het kleinste Dorp der Grieteny, ten Noordwesten van de Joure, aan de Slagtedyk, die weleer eene waterkeering was, doch thans vervallen is: hier onder liggen Zwaagmanne vaart, zich strekkende naar de Joure, en Westwaards naar Utingeradeel en Doniawerstal; voorts door de laage landen Ripkema Sloot, een gedeelte der Dolte, en der uitgedroogde wateren de Oude en nieuwe Geeuw.’ Der soe in Solkamastate stien ha. Neffens Schotanus moat dy socht wurde yn de uterste súdhoeke fan it doarp, tichtby de Jouster Sylroede flak tsjin De Jouwer oan.

Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1849 liket Sniksweach der wat op foarút gien. Yn de streek steane mear pleatsen en de miedlannen efter it doarp binne yn kultuer brocht. It tsjerkhou stiet oanjûn, mar de tsjerke bestiet net mear. Op it omgrêfte, goed ûnderhâlden tsjerkhou stiet in wyt skildere, houten klokkestoel mei in helmdak. It bouwurk is yn 1971 opknapt en draacht in klok dy’t yn 1787 getten is troch L.Haverkamp.

De streek bestiet hjoed de dei út pleatsen, wêrfan in stik as wat monumintale út de 19e ieu binne, en wenningen dy’t nei de ferkearsdyk, wêr’t de feart lein hat, rjochte binne. It eardere súdlike doarpsgebiet is foar in grut part yn gebrûk as bedriuweterrein fan Douwe Egberts.

It streekdoarp Sondel leit op de súdlike sânrêch fan Gaasterlân en sil lykas de oare doarpen op dizze rêch om 1300 hinne ûntstien wêze. It doarp hat by de tsjerke in komfoarmige fertichting. By de Sondelergaast noardwestlik rikt dy rêch oant mear as sân meter. Noardlik fan Sondel leit de buorskip Delbuorren, westlik it okkerdeis opromme Dútske bunkerkamp dat lang as bungalowpark yn in rekreaasjegebiet tsjinst dien hat. Súdlik fan Sondel leit it natuergebiet de Sondeler Leijen.

De herfoarme tsjerke is yn 1870 op de fûneminten fan in foargongster boud en stiet op in heech lizzend tsjerkhou. It is in sealtsjerke mei in trijekantige sluting mei op de westgevel in geveltuorke dat mei sink beklaaid is mei in ynsnuorre spits. Dêr hinget in 14eieuske klok yn. De tsjerke hat in 17eieuske kânsel, in oerkappe hearebank en in oargel út 1897 fan Bakker en Timmenga.

Bûten inkele nochal ticht beboude streken hat it doarp in stik as wat monumintale buorkerijen, û.o. in kop-romp en in kop-hals-romppleats út de 18e ieu. De út it ein fan de 19e ieu datearjende stjelpbuorkerij Beuckenswijk falt it meast op fanwege de enoarm úthoude tinkstiennen dy’t de flanken fan de foargevel siere. Se binne út 1780 en 1785 en binne ôfkomstich út it eardere bûtenferbliuw Beuckenswijk. Dat waard bewenne troch it patrisyske pear Johannes Petrus van Hylckama en Titia Rinia van Nauta.

Súdeastlik fan Sondel leit oan de kust Takosyl, it plak wêr’t de Ie, eartiids it wichtichste farwetter om súdwest Fryslân te ûntsluten, yn de Sudersee út kaam. Oer Takosyl geane ferhalen fan smokkeljen en oare boeverij. Der lei in skipfeart en streamslûs dy’t yn it midden fan de 20e ieu ferfongen is troch in ynlitslûs dy’t by in tekoart oan wetter yn de Fryske boezem iepen setten wurdt. Oan de Lemster kant fan de Ie en efter de eardere seedyk leit in Joadsk tsjerkhou, yn 1802 stichte, letter nochris útwreide en tsjintwurdich yn behear fan de natuerbeskermingsorganisaasje It Fryske Gea.

Spangea is in streekdoarp dat mooglik yn de lette Midsieuwen oan de Padsloot ûntstien is. In betide fermelding datearret út 1399, mar de delsetting kin âlder wêze. Fan it suden ôf, fan Spangea ôf, rûn de Padsloot yn in bôge troch de westlike hoeke fan Weststellingwerf om ek de doarpen Skerpenseel, Munnekebuorren en in part fan Aldlemmer te ûntsluten. Njonken de sleat rûn in rinderspaad.

Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 stiet de bebouwing en ek de tsjerke fan it streekdoarp by dizze sleat oanjûn. Ek stiet der al wat bebouwing oan de even westliker lizzende Grindwei dy’t no de foarnaamste ferkearsferbining foarmet, en oan de dyk nei Nijetrine. It doarpsgebiet strekt him yn súdlike rjochting út oant de rivier de Linde, wêr’t de buorskip Blauwhof te finen wie. Oan de oare kant fan de Linde leit Oerisel mei de landerijen dy’t de Friesche Broek neamd waarden.

De Tegenwoordige Staat van Friesland uit 1788 melde: ‘dit Dorp, een Kerk met een spits torentje hebbende, bevat in zyne groote uitgestrektheid van landeryen 42 stemmen. ’t Zelve ligt geen 400 roeden van de Linde, daar de Spanger wateringe stuit; doch strekt zich Westwaards zeer verre uit tot aan de Kuinder.’ Fierder fermelde dizze beskriuwing dat de skâns en buert fan Slikenboarch, dy’t no as in selsstannich lyts doarp oanmerkt wurdt, ta it doarp Spangea heart. De tsjerke is yn 1820 ôfbrutsen. Op it stille, skildereftige tsjerkhou is nei de tiid in klokkestoel pleats wêr’t de klok yn hongen is dy’t yn 1761 getten is troch Steen en Borchartdt yn Enkhuzen. Dizze befettet de nammen, sûnder twivel de skinkers, fan Dirk Roelofs Oosten en Pieter Wubben.

De ferfeaningen yn it doarpsgebiet fan Spangea ha foaral yn de earste helte fan de 19e ieu plak fûn. Noardlik fan Spangea leit de útfeane Rottige Meenthe, in grut gebiet fan ûnlân troch de ferfeaningen en no in natuerreservaat. Op’ e hoeke by de Pieter Stuyvesantwei stiet it fraaie kafee ‘De Veehandel’ dat himsels as ‘opera-kafee’ oanpriizget, fanwege de simmerske opera’s.

It terpdoarp Spannum leit yn de griene greidestreek. It liket foaral in dykdoarp mei in fertichting om de tsjerke hinne tichtby de krúsende Lange Daam. Mar Spannum is in echt terpdoarp mei al in âlde skiednis tsjûge de terpfynsten fan ûnder mear in Merovingyske brûnzen earmbân.

Yn eardere ieuwen wie it allinne mar oer de fearten of troch it lân te berikken. Pas fier yn de 19e ieu kaam der in ferbiningsdyk en dêroan kaam dêrnei de nijbou ta stân en krige it doarp dat lange karakter. Oan dy dyk steane aardich wat grutte en lytse karakteristike doarpswenningen. De erfgrinzen fertoane dêr in fariearre kolleksje hagen en stekken.

Nei 1332 wie hjir in úthôf fan it grutte Kleaster Lidlum by Easterbierrum en fan 1878 oant 1905 op inisjatyf fan de predikant in famkesskoalle mei ynternaat, as in modern kleaster. De skoalle is dêrnei sloopt, de wenning as boargemasterswenning ferboud.

De âlde, smelle tsjerke is sterk fernijd; allinne de noardmuorre lit noch âld bakstienmateriaal út de goatyske tiid sjen. Oan dy kant steane twa foarse trijehoekige bearen en is yn 1910 in sjarmant paviljoentsje foar de sintrale ferwaarming tsjin de tsjerke boud. It is de húsfesting fan de sintrale ferwaarming. De foarse let goatyske toer, even minder breed as de tsjerke en trije fjilden heech, is fersierd mei djippe nissen fan wikseljende foarm dy’t it bouwurk grutte plastisiteit ferlient.

Hy wurdt bekroand troch in sealdak en jildt as ien fan de fraaiste sealdaktuorren fan Fryslân.

Ynwindich hat de tsjerke aardich meubilêr.

De Lange Daam is de iennichste ûntsluting fan it doarp oant fier yn de 19e ieu en rint hast rjocht fan noard nei súd mei it doarp yn it midden. Oan de súdkant rint er út yn de Boalserter Feart en oan de noardkant komt er fia in lyts stikje Aldmear út yn de Frjentsjerter Feart. Der wie dus ferbining mei de drokste farwetters fan noardwest Fryslân.

St. Anne is in streekdoarp dat nei de ynpoldering fan It Bilt fan it begjin fan de 16e ieu ôf fan streek ta doarp útgroeid is op de krusing fan de Middelwei en de Noorder en Súdderfaart. Doe’t de Kaaifaart oanlein is, is de Súdderfaart om 1860 hinne oandamme.

It is it sintrale doarp en it haadplak fan It Bilt. Ynearsten waard it Altoenae neamd. De ûntwikkeling koe begjinne nei’t yn 1505 de earste seedyk fan It Bilt opsmiten wie. It lân waard rasjoneel yn rjochthoekich krusende wegen en fearten opdield, in renêssânse lânskip. It Bilt krige fan de Saksyske Hear fan Fryslân de status fan gritenij, de jongste fan Fryslân. De bebouwing rûn de Noorderfaart en foaral de Middelwei – dy’t yn it sintrum tsjintwurdich Statenwei en Van Harenstrjitte hjit– lâns út. Ynearsten stie it rjochthûs súdeastlik fan de krusing, njonken it hûs fan de grytman. It nije gemeentehûs is yn 1927 nei ûntwerp fan Doeke Meintema fierder eastlik oan de Van Harenstrjitte boud. It is in freonlik, leech fleugelgebou mei opfallend hege, brutsen kappen en in represintative, heger oplutsen middenpartij mei gemeentewapen. Even fierderop stiet de grifformearde tsjerke. In troch Ane Nauta yn 1927 ûntwurpen flinke ekspresjonistyske krústsjerke mei in dakruter op de krusing. De bebouwing oan de Van Harenstraat is wikseljend: oan de súdlike kant sletten mei inkele fraaie huzen út de perioade 1880-1920, wêrtusken nûmer 24 út it midden fan de 19e ieu âlder is.

Hielendal oan de Middelwei-East steane opmerklike rigen arbeiderswenningen dy’t tusken 1919 en 1931 boud binne. Ek oan it earste diel fan de Warmoesstrjitte nei it suden stiet in fariearde, sletten bebouwing, mei inkele histoaryske gebouwen. Yn de westlike wand binne ek moderne winkelhuzen kommen. Oan de Statenwei is de bebouwing losser; der binne nochal wat boargerhuzen en represintative wenningen foar de doarpselite te finen, sa as de eardere dokterswenning yn chaletstyl út 1874. De ienfâldige neoclassicistische sealtsjerke foar de menisten is der mei pastorije yn 1871 boud. It tsjerkje krige yn de fyftiger jierren in nije foargevel. Dêr stiet ek it eardere rêsthûs De Vlaswiek. Dit fleugelgebou op in E foarmige plattegrûn hat útspringende midden en hoekpartijen en it gehiel is yn neorenêssânsefoarmen fersierd. Der efter is yn de njoggentiger jierren op in elegant stêdeboukundich patroan in nije buert oanlein.

Oan de Steedhâlderswei mei in like wikseljende, jongere bebouwing falt de rige goed fersoarge arbeiderswenningen op dy’t yn 1921 oan de westlike kant fan de Noorderfaart boud binne. Opfallend is it moaie plak dy’t oars meastal foar represintative bebouwing reservearre waard. Fierder nei it noarden, wêr’t eartiids ek in hiele rige yndustrymolens stienen, steane oan de Steedhâlderswei grutte pleatsen, wêrfan ien út 1757 mei in 18eieusk foarhûs mei klokgevel. In oare pleats mei in skuorre út 1771 hat ûnder in leger diel fan it dak in feranda op pylders.

St. Anne is de kearn fan It Bilt, en binnen it doarp foarmet de herfoarme tsjerke wer it sintrum. Dizze saneamde Van Harenstsjerke is yn 1682 op inisjatyf en ûnder beskerming fan de ynfloedrike grytman Willem van Haren boud. It is in romme, achtkantige tsjerke, neffens it ideaaltype foar de protestantske earetsjinst. Foar de Van Harenfamylje is al gau (1686) ek in achtkantige begraafkapel tsjin de noardkant fan de tsjerke boud. Hjirtroch waard it gehiel in soart mausoleum foar dit geslacht. De frij swiere klokkekoepel wurdt ynwindich droegen troch fjouwer pylders. De fersierde yngongen binne letter ta portalen útboud. It ynterieur hat prachtich meubilêr út de boutiid fan banken mei blakers. Fierder in ein 17eieuske preekstoel mei eksellint fersiersel en ornamintaal snijwurk en in grut oargel mei tribune út 1727, wêrfan it ynstrumint ûntmantele is. De bysûndere famyljebank fan Van Haren stiet as in troan tsjinoer de preekstoel. Dêrnjonken is de tagong nei de Van Harenkapel mei in doar mei swiere koperen spilen: in geskink fan de kening fan Sweden oan de ambassadeur Van Haren.

St. Jabik is in streekdoarp dat fan it begjin fan de 16e ieu ôf ûntwikkele is nei’t yn 1505 it Bilt ynpoldere wie. It lei yn it westen fan de nije gritenij en hjitte ynearsten Wijngaarden. It groeide by de yn 1830 bepúne en troch in feart begeliede Middelwei lâns, foaral flakby de tsjerke, wêr’t Westein, Eastein en de Suderwei by inoar kamen.

Oan de Suderwei stiet oan it begjin kafee De Brouwerij. In ein fierder stiet it yn 1919 troch Piet de Vries hiel betiid yn Amsterdamse School foarmen ûntwurpen kafee De Aardappelbeurs. Dêr tusken in pân mei in topgevel út 1765, in pakhús út de betide 20e ieu mei giele koppelaagjes as fersiering en in 19eieusk pakhús fan brune stien en tarre sydmuorren. Op’ e hoeke fan it Eastein stiet in fraaie buorkerij út 1849 en op nûmer 38 de grutte dokterswenning, yn 1915 yn tradisjonele styl ûntwurpen troch G.J.Veenstra.

It sintrum wurdt dominearre troch de herfoarme tsjerke. It godshûs is yn 1843 nei ûntwerp fan Thomas Romein boud, ien fan de fraaiste neoclassicistische gebouwen fan Fryslân. It is in dwers boude, folslein stukadoare sealtsjerke mei in grutte pylderportyk yn front en in elegante iepen en op seis pylderkes rêstende klokkekoepel op it dak. De foar en sydgevels ha dekorative kroanlisten mei friezen fan metopen, triglieven en aardige finsteromlistingen. Efter de tsjerke stiet yn in romme tún de eardere pastorije fan de herfoarme gemeente hast ferskûle efter in monumintale taksus. It gebou is ienfâldich blokfoarmich en allinne ien boulaach heech mei in flinke kap. Boppe de yngongspartij mei brede doar, sydljochten en snien boppeljocht is foar it dak in halsgevel útboud mei fraai byldhoude klaustikken en in segmintfoarmige bekroaning mei it jiertal 1760. Yn dy geveltop sit in letter oanbrocht grut, yn styl ridlik passend finster.

Oan de súdeastkant fan it doarp is yn 1957 de troch jhr.ir.A.P.Wesselman van Helmond ûntwurpen wettertoer boud. De toer is ûngefear 37 meter heech en foarsjoen fan in reservoir foar 515 kubike meter wetter.

Starum heart ta de âldste fan de Fryske alve stêden. De delsetting lei geunstich oan inkele wetterwegen, mar wetter is Starum ek needlottich wurden. Nei’t de Sudersee foarme wie, waard it plak kwetsber: stoarmen sloegen stikken fan de stêd fuort, slokten sels it wichtige Odulphuskleaster op.

Al fan de 9e ieu ôf naam Starum diel oan de handelsfeart by de Noardseekust lâns en al gau dêrnei waard it plundere troch de Noarmannen. Starum waard Hanzestêd, krige yn de 12e ieu it tolprivileezje fan de keizer en koe al gau in stêd neamd wurde. foaral oan de seehannel hie Starum har bloei te tankjen.

Mei fallen en opstean binne de havens it brânpunt fan de bedriuwichheid bleaun. It is in skoft stil west ear’t Starum de kânsen fan de rekreaasjefeart pakte. Op de kade tusken de âlde Bûtenhaven, de haven foar de “brune float” mei drokke charters, en de Spoarhaven, wêr’t de feartsjinst op Enkhuizen en it halteplak fan it spoar te finen binne, stiet it VVV kantoar. It havengebiet is fernijd. Der is noch sfear te priuwen út de tiid dat dit noch in echte seehaven wie.

De wite slûsbrêge jout tagong ta de stêd. De slûs datearret fan 1576 en is ieuwenlang fan belang west foar de grutte skipfeart út it efterlân. De slûs waard dan ek troch de stêd en omlizzende plattelânsgemeenten ûnderhâlden. Troch it oanlizzen fan de Johan Frisoslûs (1966) oan de súdkant fan de stêd ferlear de âlde slûs har funksje. It wettersteatkundige monumint is yn 1979 restaurearre. De flapbrêge nei âld model draacht it stedswapen. Njonken de slûs stiet it havengebou foar de bûtenhaven. Tichtby de brêge stiet it byld fan it Frouke van Starum, de frou dy’t de fal fan de heechmoed ferpersoanlikt. Fierder nei see ta leit de Fiskerijhaven mei eigentiidske, kleurige nijbou dy’t yn syn foarmen ferwiist nei histoaryske havenfronten.

Wêr’t ea de float fan Staverske jollen lei, is it no de thúshaven fan fiskkotters. Op de fiskôfslach wurdt noch geregeld fisk feild. Oan it ein fan de Havenwei stiet in leugenbank njonken in taantsjettel wêryn seilen, trossen en netten foar konservearring bewurke waarden. Op it havenhaad stiet it reade havenljocht (1884) en oan de oare kant it oare, griene, ljocht.

Op it grutte iepen gersfjild njonken de Havenwei stie eartiids it blokhûs of it kastiel fan Starum. It blokhûs wie koart nei 1500 troch Albrecht van Saksen boud as in festing fan ûngefear 100 by 100 m. Yn 1996 binne de grûnfesten argeologysk ûndersocht.

De Smidsstrjitte is de winkelstrjitte fan Starum en dizze liedt nei de Foarstrjitte, de strjitte oan wjerskanten fan de Voordelft, de wichtichste grêft fan de stêd. No in grien omseame en troch beammen oerwelve, rêstige grêft, wêr’t eartiids redershuzen en pakhuzen stienen. It is foar it grutste part lege, ienfâldige bebouwing út de 19e ieu. Op’ e hoeke fan de Boargemaster Albertsstrjitte stiet it uterst ienfâldige tsjerkje fan de menisten. Yn it midden riist oan de westkant it eardere stedshûs op. It is in heech, blokfoarmich en fraai detaillearre gebou út 1880. Earder ferskafte de linkerkant hûsfesting oan de boargemaster en syn húshâlding. De rjochterkant wie foar de sekretary, boargemasterskeamer en riedsseal, mei beskildere behangpapier. By de gemeentlike weryndieling yn 1984 kamen de stêden Starum, Hylpen en Warkum yn de nij foarme gemeente Nijefurd te lizzen en ferlear it stedshûs syn funksje. Tsjinoer it stedshûs leit de herfoarme tsjerke efter de bebouwing, in sealtsjerke mei in fraaie neoclassicistische yngongspartij en in elegant tuorke út 1860.

Oan de eastkant fan de âlde stêd rint de Skâns, tsjintwurdich in kade by de brede bûtengrêft lâns, earder de festingwâl. Op nûmer 23 is stedsherberch Aldgillis te finen: in brún kafee mei muorreskilderingen. Oan de oare kant fan de Skâns leit de beskieden stedsútwreiding. Hielendal súdlik fan de stêd leit de Johan Frisoslûs. Even fierderop binne de karakteristike kontoeren fan it Ir. Hoogland gemaal te sjen, yn 1968 ûntwurpen troch arsjitekt Piet de Vries as spannende wettertrochgong troch in dyk hinne.

Strobos is in jong doarp dat oan it ein fan de 18e ieu dy status noch net hat. ‘Onder Gerkesklooster behoort ook de buurt Strobosch, aan de Groninger grenzen gelegen, en meerendeels op ’t grondgebied van Friesland gesticht; hier zyn wegens den geduurigen doortocht, twee goede herbergen gebouwd.’ It is in skoft wol as in doarp beskôge, in doarp dat foar in part yn Fryslân en foar in part yn Grins lei. Op de krusing fan Sarabos en Miedweg lei de grins. Troch in resinte grinswiziging leit it wilens hielendal yn Fryslân. Strobos wie yn de tuskentiid yn westlike rjochting fêstgroeid oan Gerkeskleaster.

Strobos hat it ûntstean te tankjen oan in ferkearstechnyske útprakkesearre plak, by in slûs en brêge yn it belangrykste farwetter fan it Knillisdjip/ Hoendiep, de trekfeart tusken Fryslân en Grins. De rin fan de feart is in pear kear krekt by dizze doarpen ferlein. Foar de earste kear mei it Kolonelsrak dat fan 1656 ôf in flinke lus troch Gerkeskleaster ôfsnie en foar de lêste kear troch de ferbettering nei de oarloch fan it Prinses Margrietkanaal, de moderne opfolger fan it Knillisdjip. Dêrtroch is in skiereilân ûntstien, in gebiet dat foar in grut part ynnommen wurdt troch in skipswerf, dy’t de maat en de skaal fan it doarp fier te boppe giet. It bedriuw foarmet in opmerklik kontrast, ek mei it tichtby lizzende Gerkeskleaster.

Oant it midden fan de 19e ieu beheinde Strobos him noch ta in dûbele wetterbuert oan wjerskanten fan de feart en oan beide kanten fan de slûs en brêge. De Grinzer streek lei doe noch súdlik fan it begjin fan it Hoendiep en de Hellingstrjitte súdlik oan de Fryske kant. Yn de twadde helte fan de 19e ieu is Strobos foaral yn westlike rjochting by it Knillisdjip lâns groeid. Op it Breed folge de bebouwing by de Fryske streek en ‘De Claercamp’ lâns. Dêr groeide Strobos oan Gerkeskleaster fêst. De twillingdoarpen binne maatskiplik ien wurden, mar se ha noch hieltyd net al te dúdlike kearnen dy’t histoarysk ferklearre wurde kinne.

Sumar is in streekdoarp fan let midsieuske komôf súdwestlik fan de Burgumer Mar, ûntstien op de noardlike râne fan in grut sânplato. Súdlik fan it doarp lei in lang heidegebiet. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1761 is de ûnbewenne heide oanjûn. It doarp bestie doe út in lytse tsjerkebuorren, inkele mei beammen omseame wegen mei losse bebouwing en buerten.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: ‘Dit dorp verschilt weinig van Garyp, ten opzigte van de ligging der landeryen en plantagien, en sluit ook op eene gelyksoortige wyze tegen Smallingerland met een zandig heideveld. By de kerk is maar een kleine buurt; doch onder dit dorp behooren verscheiden andere buurtjes, als de Meershuizen, de Eest, de Landsbuuren, de Harste en de Heidhuizen, met nog eenige huizen, bekend by den naam van Molenbuurt.’ Op de kaart yn de Eekhoffatlas út 1847 is de bebouwing yn it doarp tanommen. Op de heide stiet ferspraat ek wat bebouwing.

Om 1900 hinne is de heide oanmakke en yn 1917 is der yn it kader fan de Wenningwet in flinke rige wenningen mei skuorre ta stân kommen: de Lytse Buorren. Yn de doarpskearn fertoant de Greate Buorren in ôfwikseljend byld fan grutte en lytse wenningen en pleatsen, wêrby de eardere pastorije út 1869 op nûmer 24 opfalt. Op nûmer 25 stiet in skoudersstjelp, ek wol in buorkerij fan it Burgumer Mar type neamd.

De doarpstsjerke is yn 1769 boud om it midsieuske godshûs te ferfangen. It is in ynbannige sealtsjerke mei in trijekantige sluting en in ynboude toer mei ynsnuorre spits. Seis troch Ype Staak yn 1771 makke brânskildere finsters binne de pronkstikken.

Nôtmole De Hoop is yn 1867 boud en yn 1881 nei brân wer opboud. It is in achtkant mei in mitsele ûnderbou en in stelling. De wjukken ha in breedte fan 21 meter. Yn de 20e ieu is noardlik fan it doarp en oan it Prinses Margrietkanaal, dat om 1950 hinne ferbettere is ta grutskips farwetter, in mânsk bedriuweterrein ta stân kommen.

Surhuzum is in agrarysk streekdoarp mei in midsieuske komôf. De pleatsen steane noch altyd oan wjerskanten fan it Noard, Doarpsstrjitte en It Súd. Pleatsen, wêrfan ferskate in monumintaal karakter ha, liede it doarp yn en út. Yn it midden, tichtby de doarpstsjerke, is de struktuer wat tichter. Dêr stiet karakteristike doarpsbebouwing fan in stik as wat notabele wenningen út it ein fan de 19e en boargerhuzen út de earste helte fan de 20e ieu. It lang útrutsen doarp hat nei de oarloch rêchdekking oan de eastkant krigen, dêr binne foaral yn de jierren sechstich en santich in flink oantal strjitten by kommen. Efter dizze wyk leit de drokke trochgeande rûte fan Bûtenpost nei Surhústerfean en fierder nei Drachten.

Yn de Midsieuwen hie Surhuzum it grutste doarpsgebiet fan de gritenij. It hiele gebiet súdlik fan Stiensgea, it eastlike part fan Achtkarspelen hearde by Surhuzum. Ynearsten lei dêr noch it selsstannige doarp Koartwâld – ien fan de acht karspelen – mar dat wie sa lyts dat de húshâldingen de tsjerke net ûnderhâlde koene. De paus joech yn 1441 de Koartwâldsters tastimming harren by Surhuzum oan te sluten. Even noardlik fan Surhústerfean bestiet de buorskip noch altyd.

Yn de rin fan de 17e ieu hat Surhústerfean him fan it memmedoarp losmakke: oan it ein fan dy ieu wennen der al safolle minsken dat se in eigen tsjerke stichtsje koene.

De doarpstsjerke fan Surhuzum is yn 1614 wer boud mei sloopmateriaal fan de foargongster en de koarpartij mei in dekorative poarte is yn 1734 nochris útwreide. Doe binne de finsters fergrutte en in pear jier letter binne der brânskildere rúten fan Ype Staak yn pleatst. De út 1300 hinne datearjende lossteande en mei in loftbrêge mei de tsjerke ferbûne toer is ien fan de opmerklikste yn de provinsje. De foarse romp fan de toer wurdt op de hoeken skoarre troch steunbearen dy’t in protte fersnien binne, mei geveltopkes foarsjoen fan bôgefriezen oan alle kanten. Dêrnei riist de mitsele spits op.

Suwâld is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op in lange smelle sânrêch. Fan lytse hichte, mar dy’t dochs boppe it leechfean oan wjerskanten útstuts. Neffens de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 bestie it doarp út in lange, bochtige streek by in diels troch beammen omseame dyk lâns, dy’t yn noardlike rjochting oer Tytsjerk yn ferbining stie mei de Swartewei nei Ljouwert. Súdlik fan it doarp leinen de ferkearsferbiningen oer it wetter fan de Wide Ie en de Lange Mear.

De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1786: Dit dorp is ook niet onvermaakelyk, en ligt op eene hoogte in laag land; ten Zuiden en Noorden heeft men bouwlanden, en de huizen staan in ’t geboomte, alwaar veel heiden bezemen gemaakt en naar elders verzonden worden. In ’t Westen loopt dit dorp zeer verre uit tot aan ’t Langdeel, en bevat daar het buurtje de Oude Mieden, alwaar veel vogelkooien gevonden worden. In de nabuurschap heeft men ook eenige meertjes, van welke het Louwsmeer wel het voornaamste is. … Uit de landen, aan de Oostkant en de wyde Ee gelegen, wordt veel turf gegraaven.’ Nei de ferfeaningen is it lege lân yn kultuer brocht.

De tsjerke is wijd oan Sint-Gregorius en datearret fanâlds út de 12e ieu. Dat is net te sjen, want it skip fan sânstien wie oan it ein fan de 16e en yn 1631/32 wer restaurearre en hy is nei alle gedachten yn de 19e ieu hielendal bepleistere. De âlde toer is yn 1828 ynstoart en yn 1889 is oan de westkant in houten geveltoer mei in beklaaiïng mei laaien pleatst. It ynterieur hat 17eieuske eleminten.

Tsjinoer de tsjerke stiet de yn 1883 boude, skildereftige konsistoarjekeamer yn in dekorative chaletstyl. Oan de bocht yn de Tsjerkebuert leit de âlde kearn mei in fariearre bebouwing oant ienfâldige arbeiderswenten ta en stiet de yn 1864 boude eardere grifformearde tsjerke. Oan it Suderein is in earder fearhûs dat troch de gevelankers syn datearring priis jout: 1727

Swichum is in terpdoarp dat – tsjûge in fynst fan brûnzen foarwurpen – al foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderwâl yn in moerassige streek om 400 foar Christus ûntstie. Noardlik fan de delsetting slingere it Alddjip rjochting it westen om by Barrahûs yn de Middelsee út te kommen. Eastlik fan it doarp lei de Wergeaster Mar en de Himpenser Mar dy’t respektivelik yn 1623 en 1785 droech meald binne.

Swichum wie oer wetter yn alle rjochtingen ûntsletten. Fan de 10e ieu ôf binne de landerijen ynpoldere en kaam noardlik fan Swichum in dyk by it Alddjip lâns. Dizze Swichumerdyk wie de iennichste ûntsluting oer lân rjochting Barrahûs en dan oer de Brédyk, nei Goutum en Ljouwert.

Yn 1864 kaam der in dyk nei Wurdum en Wergea. De Ald Swichumerdyk ferlear syn betsjutting op it part yn it noarden fan it doarp nei.

De romaanske Nicolaas en Catharinatsjerke is yn de earste helte fan de 13e ieu boud en heart ta de betiidste bakstiennen gebouwen fan Fryslân. De rûne koarsluting is om 1300 hinne ta stân kommen. De toer is yn 1883 ommitsele. Yn it koar is by de resinte restauraasje efter in fuorthelle steunbear in rûnbôgefinster oantroffen. Doe binne ek twa grêfkelders ûntdutsen. De lêste binne fan de famylje Aytta dy’t ieuwenlang de skiednis fan it lytse doarp dominearre ha. De Aytta’s hienen der in state, wêr’t no de kop-hals-romppleats Ayttastate út 1847 stiet. De ferneamste telch út it geslacht is Wigle van Aytta, dy’t as Viglius as wittenskipper en bestjoersjurist yn it súdlike Nederlân karriêre makke en ien fan de wichtichste adviseurs fan Karel V en Filips II waard. Hy liet yn syn Swichum in skoalle en in ‘godshûs’, in hûs foar earme âlderein (1572) bouwe dat yn 1913 ôfbrutsen is. Doe is de terp, op it tsjerkhou nei, djip ôfgroeven. De bebouwing bestiet foaral út in stik as wat wenten en buorkerijen oan de âlde dyk en de nijere ûntslutingsdyk dy’t út de tiid fan 1900 hinne binne.

Waaksens is in lyts terpdoarp súdlik fan de Lollumer Feart. Ut it ferline wei is de beskieden omfang te ferklearjen. It doarp miste net allinne in direkte wetterferbining, mar lei eartiids oer lân ek isolearre. Fan de polderdyk ôf om de Tjaard van Aylvapolder yn it suden wêr’t ek wat bebouwing by De Bieren stiet, moasten de lju mei in wein troch it lân nei Waaksens.

De lânskiplik moaie polder – sûnt tsientallen jierren trochsnien troch in provinsjale dyk – is súdlik fan Waaksens lêsten ferrike mei in poldermole út 1846, ôfkomstich út Hallum. Pas yn de 19e ieu is by de noardlike kant fan de polder lâns in dyk lein wêrtroch Waaksens út it isolemint rekke. It is in agrarysk doarp mei bebouwing fan in pear huzen en inkele pleatsen, dy’t sûnder in plan om de ûndúdlike tsjerketerp hinne pleatst binne. Sels it bochtige ferrin fan de trochgeande dyk liket tafallich. De kop-hals-romppleats Sminiastate is yn 1874 boud. In streekje arbeiderswenten fan giele bakstien begeliedt oan de eastkant it paad nei de tsjerke.

De tsjerke stiet op in heech tsjerkhôf, it restant fan de terp. It bouwurk liket yn syn plastere pronk frij nij, mar datearret al út de 13e ieu, miskien sels fan earder, blikens de hast rûne koarsluting. De spitsbôgige finsters binne foar de 19e ieu oanbrocht. De stúklaach is yn de 19e ieu op’ e bûtekant smard. It plaster fertoant skynfoegen om natuerstienblokken te suggerearjen. It muorrewurk wurdt bekroand troch in rûnbôgefries fan brune bakstien dy’t op konsoles steund. Oan de súdkant sit de tagongspartij yn in spitsbôgenis en yn it timpaan is in barokke tinkstien oanbrocht. Dy fertelt wat oer de bou fan de toer wêr’t wy neat mear oan ha: ‘Int jaar 1742 is deze Tooren vernewt onder de Ed. HEER EDZARD Van SMINIA Grietman over Hennaarderadeel...’ensf. de tsjintwurdige toer datearret perfoarst net út it midden fan de 18e ieu, mar is in karakteristyk produkt fan it lêste kwart fan de 19e ieu.

Greonterp is in terpdoarp fan oarsprong út de betide midsieuwen, dat isolearre lei yn it lege lân mei marren en puollen. Sels nei‘t de grutte Sinsmar oan de noardkant yn 1633 droechmeald is, bleau Greonterp in efterôfdoarp. By it benaderjen oer de ienichste dyk liket it dat it doarp op in eilân yn ‘e griene see leit. It hie destiids allinne ferbinings oer it wetter. Letter kaam der in smel dykje nei Blauhûs, dêr‘t it wat foarsjennings oanbelanget alhiel op oanwiisd is. Yn beide doarpen is de befolking it âlde leauwen trou bleaun.

Op de gritenijkaart fan Wûnseradiel yn de atlas fan Schotanus út 1716 is de wetterrike posysje yn de uterste súdeasthoeke fan de gritenij te sjen. De Tegenwoordige Staat van Friesland hie yn 1788 net al te folle te melden: “een klein dorp ... met eene kerk zonder toren, even ten Zuiden van den Sensmeerder Dyk, aangelegd in 1633. Voorts behooren hier onder Senshuizen en ‘t buurtje Kie, wel in ‘t Sensmeer en binnen den dyk, doch op hoog land gelegen; zynde het overige land, hier onder behoorende, ten grooten deels laag.”

Der binne tekeningen út 1722 bewarre bleaun fan staten yn de buert fan Greonterp, mar op de kaart yn de Schotanus-atlas wurdt Elingastate net fermeld en is Hoytemastate ûnder Tsjerkwert wol oanjûn. Nei de Herfoarming is de tsjerke yn gebrûk nommen troch de oanhingers fan de nije lear. De hiele doarpsbefolking bleau roomsk-katolyk; der waard frijwol nea preke. De tsjerke rekke yn ferfal en is yn 1780 sloopt.

Op it omgrêfte tsjerkhôf stiet in klokkestoel út 1822, mei in fjouwerkante stiennen ûnderbou, in mei laaien dutsen piramidedak en in bekroaning mei in achtkantige spits. De klok út 1465 is getten troch Steven Butendiic. Hy draacht it opskrift: Dum trahor audite, voce vos ad guadia vite (Hoor als ik geluid word, ik roep tot de vreugden van het leven). De bebouwing fan in groep huzen en inkele boerepleatsen is opmerklik kompakt en soarget foar in skildereftich gehiel.

Grou is fan oarsprong in ier midsieusk terpdoarp yn it Lege Midden mei in agrarysk karakter. Fanwege de sintrale lizzing tusken talrike wetterferbinings yn koe Grou him fan de 15e ieu ôf ûntjaan ta in delsetting fan hannel en skipfeart. Ein 18e ieu wurdt oer it doarp skreaun: “Grouw is een groot en vermogend dorp, liggende byna rondsom in het water; waarom men hier voorheen met geene rydtuigen af of aan kon komen. Doch voor niet veele jaaren heeft men van hier, midden door moerassige gronden, eenen rydweg aangelegd, die van eene genoegzaame hoogte is en op den Irnzumer Rydweg uitkomt.”

Grou wurdt dan ek in flekke neamd. It doarp leit net allinne oan en tusken it wetter yn, mar mei alderhande sleatsjes wurdt it ek trochsnien troch wetter. It âldste diel tusken de Pikmar en de Rjochte Grou is dan ek wol in archipeldoarp neamd. De wetterkes binne sa stadichoan allegearre dimpt mar troch de wirwar fan strjitsjes en steechjes is dat archipelkarakter noch goed te erfaren. Nettsjinsteande dat it doarp yn de uterste súdwestlike hoeke fan Idaarderadiel lei, waard it wol it haadplak fan de gritenij en letter gemeente. Dat bleau it, doe‘t yn 1984 de gemeenten Idaarderadiel, Utingeradiel en Raerderhim mei de gemeentlike weryndieling gearfoege waarden.

Doe‘t it belang fan de wetterwegen oan it ôfnimmen wie, kaam Grou net oan, mar wol by de Oeriselskestrjitwei (1826-1827) en noch tichter by it spoar Ljouwert-Swol (1868) te lizzen. Dêrnei ûntwikkele him wat ambachtlike en yndustriële bedriuwichheid – skipswerven, in grutte houtbewurkingsyndústry, in suvelfabryk en in fabryk foar suvelynstallaasjes – en boppedat waard Grou in favoryt wenplak. It plak oan ‘e Pikmar en wetterwegen dy‘t nei Ljouwert en it marregebiet yn it súdwesten liede, jouwe Grou alle kânsen om him yn ‘e 20e ieu te ûntwikkeljen ta in gesellich wettersportsintrum.

De doarpsútwreiding fûn plak yn it begjin fan de 20e ieu, yn it earstoan fuort eastlik fan de âlde kearn, benammen mei folkswenningen. It is in gebiet dat frij geef bleaun is. Datselde jildt ek foar de daliks nei de oarloch realisearre útwreiding dêr eastlik fan. Ek dat waard in karakteristike arbeiderswyk. De oare befolkingsgroepen bouden harren faak represintative wenten yn of yn ‘e buert fan de doarpskearn. Earst dernei is Grou nei it westen en it suden ta útwreide. Oan de autosneldyk A32 waarden fan de jierren njoggentich ôf bedriuweterreinen ûntwikkele.

Yn it noardlikste diel fan Grou riist de mânske midsieuske tsjerke op. Se is wijd oan Sint Piter en gruttendiels boud fan dowestien yn it begjin fan de 12e ieu, mar de súdmuorre is folle letter mei bakstien fernijd. It rûnsletten koar fan de wat ynspringende absis is ferrike mei prachtige, amper steurende klimmende bôgefriezen en sparfjilden. It skip is op romaanske wize fersierd mei brede sparfjilden mei rûnbôgen, foarsjoen fan flauwe spitsbôgige finsters en ferhege yn bakstien. Yn itselde materiaal krige it in rûbôgefries as ôfsluting. De noardgevel foarmet sadwaande in boeiend histoarysk patroan. De sealdaktoer is yn de 15e ieu oplutsen. De koarpartij is nei de Reformaasje fan de tsjerkeromte ôfskerme. Op dat plak setele lange tiid it gritenijbestjoer. De tsjerke wie doedestiids it religieuze en maatskiplik-politike brânpunt fan Idaarderadiel. It ynterieur hat iken meubels, sa as twa 17e-ieuske hearebanken mei famyljewapens en inkele banken mei útsnijde wangstikken út de 18e ieu. Yn de tsjerke hingje koperen kroanen. Om de tsjerke hinne is in libbendich ferskaat oan histoaryske bebouwing te finen.

Sa om healwei de 19e ieu hinne waard oan it sintrale plein in riedhûs boud. It krige in rêstige neoklassisicistyske foargevel mei in troch groeve, Ioanyske pilasters flankearre yngongspartij en in kroanlist op klossen.

It doarpspark oan de Parkstrjitte is yn 1893 yn opdracht fan de herfoarme gemeente nei in ûntwerp fan Gerrit Vlaskamp ta stân kommen efter it yn 1858 oanleine begraafplak. By de yngong stiet in boarstbyld fan Eeltsje Halbertsma, nei in ûntwerp fan J.H. Schröder. Even westlik hjirfan stiet it yn 1942, yn Delftse School-styl boude nije riedhûs. De ûntwerper wie J.H. Kropholler. It nije riedhûs is ek al net mear foar dat doel yn gebrûk.

Gytsjerk is in streekdoarp dat yn de Midsieuwen ûntstien is op de sânrêch dêr‘t ek de oare doarpen fan de Trynwâlden – Oentsjerk en Aldtsjerk en dêr ‘t Mûnein en Readtsjerk ek wol ris ta rekkene wurde – op lizze. Fanâlds bestie it doarp út ferskillende buerten en foar it oare út fersprate bebouwing. Op de gritenijkaart fan Tytsjerksteradiel yn de Schotanus-atlas út 1716 bestiet Gytsjerk sels noch hielendal út fersprate agraryske bebouwing. Alhiel yn it westen, bûten de eigentlike streek, stiet de tsjerke.

Súdlik fan it doarp leit it ûnregelmjittige puollengebiet fan de Rijd wêrtroch’t it doarp fan Ryptsjerk ôfsnien is. Sawat tsien jier letter waard de ferbining mei brêgen lein, wêrtroch’t troch dizze doarpen in ferbining oer de dyk fan Ljouwert en Dokkum ta stân kommen wie. Mei de Gytsjerker Feart kaam der fierders ek in wetterferbining mei de Murk en it oare Fryske wetterwegennet. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Eekhoff fan healwei de 19e ieu bestiet Gytsjerk noch altyd út fersprate bebouwing en is der by de trochgeande dyk ek noch gjin buorren. Wol is der mei de Kanterlandseweg ek in ferbining ta stân kommen nei it westen ta, nei Wyns en Lekkum.

Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland wurdt skreaun: “een dorp benoorden ‘t watertje de Ryd, door welke, omtrent het jaar 1727, op twee plaatsen een rydweg, met bruggen voorzien, is gelegd. Dit dorp is grooter dan de voorige (Oenkerk...). De kerk heeft hier den toren niet ten Westen, maar, gelyk Wirdum, aan den Zuidkant. De landeryen komen nagenoeg overeen met die der voorige dorpen, en zyn van eene groote uitgestrektheid; ten Oosten liggen de bouwlanden (...) westwaarts, heeft men weidlanden, en by de laatste ook eenige vogelkooien, aan het water de Wielen, in welke veel watergevogelte gevangen wordt. Hier ziet men ook de overblyfselen van verscheiden oude staten, en een korenmolen aan den rydweg, die vanhier over de Ryd, voorby Ryperkerk, loopt naar de Zwarteweg. (...) De Kerkvoogdy van dit dorp is zeer vermogend.”

Op it earste gesicht liket it derop dat de tsjerke net út in al te romme beurs betelle is, om‘t it oan alle kanten in histoarysk patroan fertoant fan oanpassingen en ferbouwingen. Foar dyjinge wa‘t it sjen wól dy sjocht krekt in grutte rykdom. De tsjerke datearret út it lêst fan de 12e ieu en hat in houten geveltoer út de earste helte fan de 19e ieu en in útwindich fiifkantich sletten koar dat oan ‘e bûtekant healrûn is. Yn de noardgevel en it koar binne grutte stikken fan de oarspronklike tsjerke fan dowestien oanwêzich. De fakferdieling yn it muorrewurk fan it koar is opfallend. De boppeste sône bestiet út segminten dy‘t troch slanke kolonetten fan reade sânstien mei profilearre bases en ringfoarmige kapitelen aksintuearre binne en bekroand troch in rûnbôgefries. De grutte finsters yn de súdgevel binne yn de 18e ieu oanbrocht en jouwe in goede ljochtynfal op de nijsgjirrige ynventaris. Dy bestiet út in preekstoel mei doopstek, in hearebank út healwei de 18e ieu en yn it koar: grutte roubuorden út de 18e ieu.

Yn Fryslân stienen der destiids sa‘n hûndert suvelfabriken, dy‘t omtrint allegearre de doarren sluten ha en letter nije funksjes krigen. Gytsjerk hat ien fan de geefst bewarre kompleksen, súdlik fan it doarp. It fabryk is yn 1896 stichte en yn 1921 ferboud en útwreide. By it fabryk steane net allinne in direkteurshûs yn neorenêssânsestyl, mar ek in rige arbeidershuzen en in wettertoer. De Rinia van Nautaweg is de dyk dy‘t fan it fabryk nei de doarpskearn fiert. Dêr steane, ferspraat inkele boerepleatsen oan en in bûtenhûs út om-ende-by 1950 op it plak fan it âlde Poelzicht. Fierders in flink oantal notabele wenten, oerdwers pleatste wenningen foar notabelen en rinteniers mei in fersierde middenpartij. Soksoarte huzen binne ek te finen yn de kearn fan it doarp en oan de Canterlandseweg.

Nei de Twadde Wrâldoarloch is it doarp súdlik fan de Canterlandseweg sterk útwreide, benammen fan it ein fan de sechstiger jierren ôf doe‘t Gytsjerk him ûntjoech as doarp foar forinzen út foaral Ljouwert wei.

Hantum is in karakteristyk terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is op in kwelderwâl en stadichoan opsmiten is ta in flinke hichte. It komt healwei de 10e ieu foar it earst foar yn de boarnen as Hanaten. De tsjerke lei, sa as dat wol faker foarkaam, net op ‘e krún fan de terp, mar troch de ôfgravingen om1900 hinne kaam se alhiel oan de súdwestlike râne fan de doarpsterp te stean.

De doarpskom lei sadwaande noardlik en noardeastlik fan de Tsjerkestrjitte, dêr‘t de út 1845 datearjende skoalle stiet, dy‘t no as ferieningsgebou brûkt wurdt en foar dat doel letter útwreide is. Oan de Grutte Stege, Smidsstrjitte en oare strjitten en stegen stiet in frij kompakte bebouwing fan ienfâldige tradisjonele boarger- en arbeidershuzen. Yn ‘e rin fan de 20e ieu is Hantum geandewei yn eastlike rjochting wat útwreide en de nijbou fan nei de oarloch kaam oan de súdeastlike flank telâne.

Oan de râne fan de hege, ôfgroeven terp stiet de yn it lêst fan de 12e ieu boude en oan Martinus wijde romaanske tsjerke fan dowestien en is op de finsters en de toer nei frij geef de tiid trochkaam. De foarse toer mei ynsnuorre spits en oan beide kanten ûnderling ferskillende oanbousels, ferfong yn 1808 in westwurk. Yn de goatyske tiid is it skip wat ferhege en kamen der spitsbôgefinsters yn de súdgevel. It koar springt wat yn en de healrûne absis springt ek wer wat yn. It dowestiennen muorrewurk dat benammen oan de noardkant net folle fersteurd is, is fersierd mei wide rûnbôgenissen op smelle muorredamen, dêr‘t in kraal oerhinne rint. By it koar binne de nissen wat leger en krigen se boppedat maskers as fersiering. De bôge-omlisting en kraal binne úttakkele. De pastorije yn de Smidsstraat is in middengongwenning fan it notabele type. Súdlik fan Hantum is yn 1988-1991 in Stoepa, in boeddhistyske timpel boud, in opfallend eksoat yn it Fryske lânskip.

Hartwert leit súdlik fan Burchwert en is der mei de kronkeljende Kleasterwei mei ferbûn. It is in lyts terpdoarp mei in romroftige skiednis. It doarp lei tusken twa kleasters yn: it Oegekleaster of Ugoklooster stie oan de Boalserter kant. Dit wie in úthôf fan Bloemkamp, it grutte kleaster eastlik fan Hartwert. Yn 1572 waard it Oegekleaster troch de Geuzen ferwoeste.

It folle gruttere Bloemkamp of Oldeklooster, stichte yn1191, stie eastlik fan it doarp, op noch gjin kilometer ôfstân fan de Hidaarder Syl fan de Alde Kleasterfeart yn de Slachtedyk. It wie in cisterciënzer abdij en ien fan de belangrykste kleasters fan Fryslân. Hoewol‘t it kleaster as agrarysk bedriuw goed draaid hie, gie it letter sa goed net mear, om ‘t hûnderten lekebroers op de kas tarden.

Begjin 15e ieu fûnen herfoarmings plak. In ieu letter folge in trageedzje: Bloemkamp waard yn 1535 troch 300 werdopers beset. De opstân waard mei in soad bloedferjitten delslein. It kleaster waard yn 1572 troch de Geuzen yn ‘e brân stutsen; in pear jier letter is it ienris sa mânske kleaster opheft. It brede kleasterterrein is werom te finen yn it lânskip: der steane no twa grutte pleatsen.

Tusken dizze religieuze delsettingen yn lei Hartwert, dêr‘t de befolking fan yn de Midsieuwen sûnder mis foardiel hie fan de bedriuwige en warbere kleasters. Hartwert waard foar fol oansjoen want oant 1322 ta binne de lândagen fan Westergoa yn Hartwert hâlden. Mar it is in stil en rêstich doarpke wurden.

Hartwert hie destiids in tsjerke, mar dy wie yn 1771 sa boufallich, dat se sloopt is. De deaden moasten wol yn de lytse mienskip bliuwe, sadwaande hat Hartwert syn tsjerkhôf yn eare hâlden. Der kaam ek in klokkestoel. It hôf hat, mei syn tichte beammeseame by ‘t simmer wol wat fan in griene katedraal, mei as middelpunt it klokkehús út it twadde kwart fan de 19e ieu, mei in klok dy ‘t mooglik al út de 14e ieu datearret. Dêromhinne is de bebouwing fan huzen en pleatsen groepearre.

Haskerdiken is in streekdoarp dat ûntstien is yn de buert fan it kleaster Maria’s Rozendal of it Haskerkonvint, dat om 1235 stichte is op it plak dêr‘t de fromme kluzener Dodo syn klûs hie. Op de gritenijkaart fan 1718 stiet by de kronkelige Hasker Diken fersprate bebouwing fan benammen buorkerijen. De measte dêrfan steane yn it noarden. Yn ‘e midden binne de kapel fan it konvint en inkele pleatsen ôfbylde. In strak oanleine dyk leit njonken de âlde kronkeldyk.

Yn 1788 melde de Tegenwoordige Staat van Friesland dat it doarp bestie út in wrydsk grûngebiet, mar dat der net sa folle huzen stienen: “Naar dit Dorp is dat gedeelte van den rydweg genaamd, ‘t welk van Akkrum naar ‘t Heerenveen, door deeze Grieteny, loopt : deeze weg, eertyds zeer bogtig en een groot gedeelte van ‘t jaar onbruikbaar zynde, werd in 1716 door den Heere Grietman Jr. P.F. Vegilin van Claerbergen verbeterd, en verder Westwaarts gelegd, onder den naam van de Nieuwe Hasker Dyken.” De nije rjochte dyk krige behalve de funksje fan wetterkearing dy fan ferbiningswei en hy waard yn 1826 gruttendiels brûkt om der en stik fan de ryksstrjitwei fan Ljouwert nei Swol ta oerhinne te lizzen.

It doarp bestiet no út in pear buerten mei ferskillend karakter. Alhiel yn it noarden leit in streek fan grutte, soms monumintale pleatsen by de âlde Ryksstrjitwei en de Sminiawei lâns.

Yn ‘e midden leit by de brêge en de fly-over fan de autodyk oer de Nije Pompsleat, de Kapellewei. De dyk fiert nei it licht ferhege tsjerkhôf mei de herfoarme tsjerke dy‘t yn 1818 boud is op it plak fan de kleasterkapel fan it konvint. It is in sealtsjerke mei in trijekantige koarsluting en in geveltuorke.

Nei it suden ta is in buert foarme by de slûs en in nije brêge yn de feart dy’t laat nei de Polder fan it 4e en 5e Feandistrikt. Dat foarme it buorskip Nijbrêge, dat earder by Schoterland en de gemeente It Hearrefean hearde.

Haskerhoarne is in streekdoarp fan midsieuske oarsprong. It is nei alle gedachten om 1200 hinne oan de ferbiningswei tusken Westermar/Joure en It Hearrenfean ûntstien. Op it âldste betroubere kaartbyld, dat yn de atlas fan Schotanus út 1718, leit in tal pleatsen op in rige, rom súdlik fan de dyk. Mooglik lei op dat plak it midsieuske paad. Der stienen doe hast fjirtich huzen en in lytse tweintich pleatsen yntekene: foar dy tiid in flinke streek.

Yn it lêst fan de 18e ieu beskreau de Tegenwoordige Staat van Friesland: “dit Dorp ligt ten Westen van het voorige (Oudehaske), meerendeels binnen de voornoemde bepoldering. De kerk, met een stompen toren staat ten Zuiden van den rydweg, tusschen ‘t Heerenveen en de Joure, en aan weerskanten staande huizen. Het land ten Zuiden van dien rydweg, is hoog bouwland en van een hoogveenigen aard; doch het Noordelyke gedeelte is, gelyk dat der overige Dorpen, laag, veenig, zeer uitgebreid en weinig bewoond.”

De âlde tsjerke hie in hege toer mei in sealdak. De hjoeddeiske tsjerke mei in trijekantich sletten koar is yn de 18e ieu boud op in rom hôf en krige yn 1913 in nije westlike gevel en in geveltoer mei ynsnuorre spits. It gebou is oplutsen fan grauwe stien en de súdlike gevel is bepleistere. Der is nea in kearn foarme om de tsjerke hinne en de omjouwing dêr fan.

Yn it suden kaam oan de Haulsterdyk súdlik fan it doarp yn 1919 de earste folkshúsfesting ta stân, in rige fan 8 frijsteande huzen. By de trijesprong stiet oan de Jousterdyk de eardere suvelfabryk, wêryn’t in lyts part noch yn ridlik oarspronklike steat ferkeart. Fierders is der oan dizze haadrûte in fariearde bebouwing oan de noardkant. Oan de súdkant leit de boerestreek noch altyd op romme ôfstân fan de dyk: de grutte boerepleatsen foarmje mei-inoar in fraai ritme. De nei-oarlochske útwreidings binne benammen te finen yn it gebiet eastlik fan de Haulsterdyk en oan ‘e súdkant fan de Jousterdyk. Noardlik fan it doarp stiet by de Polderboskfeart in nijsgjirrrich gemaal.

Haulerwyk is in karakteristyk en nei ferhâlding âld feankoloanjedoarp; in streekdoarp by de Kompanjonsfeart lâns, de Haulerwykster Feart en Krûme Elleboogvaart. De feart waard yn 1756 troch de Drachtster Kompenije groeven op it doarpsgebiet fan Haule. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland wurdt der yn 1788 noch mei gjin wurdt oer skreaun, wylst der dan al in generaasje lang yn it heechfean wurke wurdt. Wol meldt de Staat yn de ynlieding oer Eaststellingwerf: “Een groot deel der Grieteny bestaat nog in onvergraaven hoog veen, en bevat dus eenen schat, die in vervolg van tyd van zeer groote waarde zal worden.”

Goed in heale ieu letter, lit it kaartbyld fan de gritenij yn de atlas fan Eekhoff (1849) sjen dat Haulerwyk dan yn de folle lingte ûntwikkele is en fan de feart ôf in ticht net fan wiken het fean yn groeven is. It yn dyselde tiid útkommen Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa melde: “Het is eene volkrijke buurt van wel anderhalf uur lengte, zich langs de Haulstervaart uitstrekkende. Men telt er 187 h. en ruim 1000 inw., die meest hun bestaan vinden in den veenarbeid en voorts in den landbouw. Er is hier eene kerk voor Afgescheidenen.”

Oan wjerskanten fan de hast seis kilometer lange feart wie destiids op in frij regelmjittige wize bebouwing fan frijsteande hutten, keten en hokken, mar ek lytse boargerwentsjes ta stân kommen. Sûnder dat der sprake wie fan echte konsintraasjes wie de lange delsetting ferdield yn Beneden Haulerwyk, dat letter it selsstannige doarp Waskemar wurde soe, Haulerwyk yn ‘e midden en it dôchs wat tichter beboude Boven Haulerwyk. Oan de eastkant fan Boven Haulerwyk makke de feart in heakse knik nei it suden ta om as Kromme Elleboogvaart ek noch sa‘n 800 meter bebouwing te hawwen.

Yn 1880 krige dizze lange streek fan delsettingen de status fan selsstannich doarp. Yn de earste ieu fan syn bestean hie Haulerwyk gjin goede ferbining oer lân. Der wie inkeld mar in reed fan de eastlike kant fan it memmedoarp Haule nei Boven Haulerwyk ta, ûngefear op it plak dêr‘t no de Oosterwoldseweg leit. Yn 1859 waard op de noardlike kant fan de feart in dyk oanlein en yn 1911 waard it in keunstdyk. Dêrtroch sette de fertichting oan de noardkant fan de feart mear troch dan oan ‘e súdkant. Oan dy kant fan de feart bleau it agraryske karakter fan Haulerwyk goed bewarre. Hoewol ‘t de tastân fan de arbeidershuzen yn Haulerwyk gjin sprekken lije koe kamen der nei de Wenningwet net fuortendaliks inisjativen fan ‘e grûn. Dit kaam ek omdat der net sa maklik geskikte lokaasjes fûn wurde koenen. De bedoeling wie om safolle as mooglik wie selsstannige wenningen te bouwen op in rom hiem, dêr‘t wat oan ikkerbou dien wurde koe en men wat lytsfee hâlde koe.

De earste noch besteande folkswenningen kamen yn 1920 oan de Meidoornlaan. Dêr waarden yn 1937 noch in pear bijboud, krekt as oan de Slotemaker, de Bruïneweg, de Scheidingsreed en alhiel oan de oare kant fan Haulerwyk oan it Smidslaantje. Oan de oarloch ta feroare der oan de struktuer fan Haulerwyk net folle. Nei dy tiid soe earst de bebouwing oan de Leeksterweg nei it noarden ta en by de Oosterwoldseweg nei it suden ta lâns sterk tanimme, wêrtroch’t it op in krúsdoarp begûn te lykjen. Al gau binne ek de kwarten tusken it krús yn mei nijbouwiken fol rekke, yn it earstoan yn de eastlike kwarten, letter ek yn it westen.

Haulerwyk groeide út ta in grutte kearn mei goede foarsjennings en in sterke middenstân. By it sintrum, dêr‘t in stik fan de feart dimpt is, stiet sûnt 1852 de herfoarme tsjerke. It is in ynbannich gebou mei in rjochte koarsluting en in houten geveltoer. Fierder út it sintrum wei, oan de noardkant fan de feart, kaam in 1925 de meniste tsjerke, ek wer in uterst sobere sealtsjerke. Frijwat fierder nei it westen ta, yn it oarspronklik middelste diel fan Haulerwyk waard yn 1930 in fraaie ekspresjonistyske nije grifformearde tsjerke boud, nei in ûntwerp fan F.Offringa. Yn 1996 is der in kontrastryk bygebou bykommen, ûntwurpen troch arsjitekt Jelle de Jong.

Heech is in wetterdoarp mei in beskieden tsjerketerp. It doarp komt mei de namme Haghekercke yn 1132 yn de boarnen foar. Doe wie der al sprake fan fiskerij, skipfeart en hannel. It doarp is al folle earder ûntstien op in knooppunt fan wetterwegen. Tusken de Syl, de libbensier van Heech en de tsjerke yn hat him streekbebouwing ûntjûn by de Harinxmastrjiite lâns, dy‘t stadichoan tichter beboud waard, wêrtroch‘t it doarp in lytsstedsk karakter krige. Súdlik fan dizze streek stie de Harinxmastins.

Nettsjinsteande de nije dynamyk foar wetterrekreanten is it ferline fan fiskerij, skipfeart en hannel noch te werkennen oan de romtlike struktuer en it karakter fan de bebouwing yn de doarpskearn. Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is de kompakte doarpsstruktuer te sjen. De Tegenwoordige Staat van Friesland melde yn 1788: “Heeg, anders Hegens, een groot en bestraat dorp, op een vrij hoogen heuvel, gelegen ten Noorden van het Heeger meer. In ‘t Westen der buurt plag Harinxma state te zijn, hebbende het gelagt van dien naam hier, sedert verscheiden eeuwen gebloeid. ... De buurt en kerk, die in den jaare 1745, in plaats van den voorige, die wel groot en aanzienlyk, doch door ouderdom vervallen was, gebouwd werd, staat aan het Westeinde der buurt; dezelve pronkt met een spits torentje .... Buiten de buurt heeft men meerendeels laage landen en veel poelen, als Henxte-, Feike-, Palse Poelen enz. Van hier, Noordwaarts, loopt een paarde weg tot aan de buurt Osingahuizen, hier onder behoorende .... Tusschen de Wymerts en het Heeger meer, ligt een stuk lands, met de naame Oostwoude, daar eene plaats gevonden wordt, bekend by den naam van Gouden Bodem, welke mede behoort tot dit Dorp, dat zich in ‘t Westen zeer verre uitstrekt.”

De ‘paardenweg’ nei Oazingahuzen is yn 1846 ta in strjitwei ferbettere en dêrtroch krige Heech oer de dyk in goede ferbining mei it efterlân. Dêrop rekke de Skatting geandewei beboud. Foar de Twadde Wrâldoarloch waarden de noch lege plakken ûnbeboud gebiet noardlik fan de haadstrjitte en de Wegsloot mei huzen beboud. Nei de oarloch binne der yn ferskillende fazen noardlik fan de âlde kearn flinke útwreidingswiken ta stân kommen. Wilens wienen de wâlskanten en havens foar de rekreaasjefeart ûntwikkele en wreide it bedriuweterrein oan de noardeastkant him geandewei út. Heech is yntiid in grut doarp mei fariearde karakteristiken.

De herfoarme tsjerke is yn 1840 boud as ferfanger foar in tsjerke fan in lytse ieu âlder, dy‘t wer in midsieusk godshûs ferfong. Se is in sealtsjerke mei in trijekantige sluting en in houten geveltoer, der‘t de romp noch fan datearret út 1745 en in bekroaning út 1797. De liedklok is yn 1616 getten. De tsjerke hat meubilêr út begjin 18e ieu. De neogotyske roomskkatolike tsjerke is yn 1876 ferriisd nei in ûntwerp fan P.J.H. Cuypers mei earnstige bemuoienissen fan de boupastoar. De ienbeukige krústsjerke hat in trijekantich sletten koar en in toer fan trije segminten mei in ynsnuorre spits. Se hat in passend ynterieur en meubilêr út de boutiid en fan even letter. De yn 1891 nei in ûntwerp fan Tjeerd Kuipers oan de Skatting boude grifformearde tsjerke is in fraai foarbyld fan neorenêssânse. Se is in krústsjerke mei in toer, wêrfan’t benammen de spits ryk detaillearre is. It ynterieur is yn 1967 ‘modernisearre’.

Op de Nijewâl by de Syl stiet in rige deftige wenningen. De kearn fan Heech, de Harinxmastrjitte, besit foaral 18e- en 19e-ieuske bebouwing. Der stiet in tal foarname huzen: huzen fan rike fiskers en ielhannelers. Dorpsstraat 27 mei in útboude middenpartij mei fyn byldhouwurk is in 18e-ieusk pronkje, dat syn wjergea yn Fryslân amper kin. Op it Eilân nû. 1 is in beskieden húske út 1782 te finen. Yn ‘e midden op de sichtgevel stiet in flinke dakkajút mei in omlisting fan sânstien. Yn de wangen dêrfan binne op in elegante wize tusken rococokrolwurk fjouwer snoeken ferwurke en yn de bekroaning mei in holbolle omlisting mei tufen stiet yn it cartouche: ‘Siet u Selfs’.

Hegebeintum is in radiaal terpdoarp dat inkele ieuwen foar it begjin fan de jiertelling ûntstien is. It is in ‘ideale’ terp mei in stikhinne sirkelfoarmige ringdyk. It súdlike part fan dizze ringdyk is no ferhurde; it noardlike diel hat noch it autentike karakter. Omdat de terp altyd tinbefolke bleaun is koe hy tusken 1896 en 1905 fierhinne ôfgroeven wurde. Allinne de tsjerke mei it hôf binne sparre bleaun en de trije steil oprinnende paden meitsje dat it nivo fan de terp sintúchlik te erfaren is. Just omdat it de heechste terp fan Fryslân is: de krún rikt leafst ta 8,8 meter hichte. By de ôfgraving is it bewiis levere dat de âldste ophegingslaach – it begjin fan de terpebou – op likernôch 600 jier foar Kristus steld wurde kin.

Hegebeintum wie oan de westkant troch de Ferwerter Feart ûntsletten. De doarpstsjerke is in frij geve, 12e-ieuske dowestiennen tsjerke mei in wat ynspringend koar mei in healrûne abdis. It muorrewurk mei âlde spoaren hat spitsbôgefinsters krigen. Oan de westkant is de tsjerke mei kleastermoppen fergrutte, dêr‘t yn 1717 de hjoeddeiske sealdaktoer kaam. Yn it ynterieur kamen restanten foan muorreskilderingen foar it ljocht. In dûbele hearebank út 1762 mei in rococo tûfestik foar de famylje De Schepper-Coehoorn van Scheltinga stiet der te pronk. De fyftsjin ryk fersierde roukassen en wapenbuorden út de 18e ieu fan leden fan de famyljes Van Coehoorn, Nijsten en De Schepper dominearje it ynterieur.

Harstastate, eastlik fan de terp wurdt foar it earst yn de boarnen neamd yn de 15e ieu. Harsta hat frijwat ferbouwings meimakke. Yn de 17e ieu waard in fleugel yn de kolossaaloarder boud, dy‘t yn de 19e ieu al wer sloopt waard, lykas de ferdjipping fan de âldere fleugel. De begeane grûn krige doe in neoklassicistysk uterlik. Harstastate hat in tagongspartij mei Ioanyske pilasters en in kroanlist mei blokken. By de restauraasje ein 20e ieu is der in eigenwize dakkajút pleatst. ‘Het zaal’ is yn it lêst fan de 19e ieu ynrjochte yn de Lodewijk XIV-styl.

It Heidenskip is ien fan de nijsgjirrichste doarpen fan Fryslân. Hinget yn omtrint alle oare plakken it lânlik doarpsgebiet wat by de kearn, hjir telt de útstrekte en tinbefolke streek en is de kearn, Brânburren yn it súdeasten de kers op de taart. De streek leit súdlik fan Warkum, tusken it spoar Snits-Starum en de Fluezen yn en heart fan âlds ek by dizze stêd.

De namme is nei alle gedachten werom te fieren op it begryp: wyld lân. Dat soe men no net mear sizze, want yn it kreaze wrydske lânskip lizze de (soms monumintale) pleatsen ferspraat. Fuortby Brânburren leit boppedat it buertsje De Hel, mar dat duvelske wurdt wer kompensearre troch de buorkerij Sint-Ursula, dêr’t de poel midden yn It Heidenskip syn namme ek oan tanket.

Yn it suden hat de bebouwing him oan de kanten fan de Heidenskipster Feart fertichte ta de skildereftige wenkearn Brânburren mei paden oan ‘e feart en kompakte bebouwing fan ynbannige huzen, dêr‘t tuskenyn de ek al sobere herfoarme tsjerke mei toer in hichtepunt foarmet.

Nettsjinsteande dat it gehiel in sfear azemt fan fier ferfleine tiden, is Brânburren in jonge delsetting. Op it kaartblêd fan de streek út 1851yn de atlas fan Eekhoff binne allinne in oerset by de ‘Oude School’ en twa gebouwen yntekene. De feart leit meastal fol mei skippen en boatsjes, oer de Hôfmar bestiet in streekrjochte ferbining mei de Fluezen.

Oan de Heideskipsterdyk stiet de yn it begjin fan de 20e ieu mei dekorative ambysje boude grifformearde tsjerke, dy ‘t no as wenning brûkt wurdt. Brânburren hat de ôfrûne tsientallen jierren sels echte oanstriid ta in doarp mei nijbouwenningen oan de Heideskipsterdyk.

Himmelum azemt troch syn hege lizzing in besûnder eigen sfear. It doarp hat in frijwol rjochthoekige kom, dy‘t fan út de wegen oan de súd- en westkant, dêr ‘t de âldste bebouwing stiet, ûntwikkele is. Dizze âldste bebouwing giet trouwens net fierder werom dan oan it ein fan de 19e ieu ta. De nei-oarlochske doarpsútwreiding hat plak krigen yn it noardeastlike kwartier.

Bûten de krusing fan de wegen stiet de frij jonge tsjerke dy‘t nearne mear tinken docht oan it kleasterferline fan Himmelum. Dôchs hawwe der sawol in frouljuskleaster út healwei de 13e ieu as in hast oardel ieu jonger mannekleaster stien. Beide wienen se ûnderhearrich oan it yn dizze kontrijen tige machtige Sint-Odulphuskleaster fan Starum. Fierders hat it doarp yn de lette Midsieuwen syn rol spile yn de striid fan de Skieringers en de Fetkeapers. Dit omdat der in pear aadlike famyljes wennen dy‘t harren ynfloed yn de hiele Súdwesthoeke jilde litte woenen. Fan de alluere dy‘t it doarp eartiids sûnder mis hân hat, is hast neat mear werom te finen, mar it ynbannige doarp leit mei syn útbuorrens noch altyd prachtich yn it lânskip.

De doarpstsjerke stiet op in sfearfol tsjerkhôf. Se docht mei har eigensinnige foarm wol rjocht oan de besûndere tsjerklike skiednis. It is in krústsjerke dy‘t yn 1896 boud is fan giele bakstien. It westwurk is wat gearstald, mar is wol sletten en der stekt net in dakruter, mar in echte, slanke toer omheech. Dizze toer mei de fraaie plastyske ynfolling fan de segminten, de oerwurkplaten en de moai detaillearre kroanlist, docht jin sterk tinken oan dy fan Skettens en Dedzjum. Hoewol‘t de arsjitekt ûnbekend bleaun is, soe it wêze kinne dat it Jan van Reenen west hat. Rûnbôgefinsters en rûne finsters yn de geveltoppen fan de dwersbeuken jouwe it gebou in eigen karakter.

Fan de Koudumer Slieperdyk (1732) fan de ferneamde wettersteatkundige Willem Loré binne nochal wat stikken ferdwûn, mar noardeastlik fan Himmelum leit noch in trasee fan twa kilometer. Fan it hjoeddeiske Johan Wilem Frisokanaal ôf rint de slieperdyk rjochting Nijbuorren ûnder Himmelum dêr‘t hy tsjin de frij steil omheech rinnende glasiale rêch op rint.

Healwei de 19e ieu melde it Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa dat ta it doarp Himpens foar dy tiid ek Zuiderburen behearde, mar dat de fiif huzen alle fiif sloopt wienen. No is it omkearde it gefal: de namme fan it gehucht Zuiderburen is jûn oan de jongste wenwyk fan Ljouwert, dy’t de doarpen Himpens en Tearns omklammet. Himpens en Tearns binne wol yn harren wêzen litten, mar de nijbou komt tichteby.

Himpens is in âld doarp yn de leechlizzende polder it Lang Deel súdeastlik fan Ljouwert. In streekdoarp by in dyk lâns, dy‘t even fierder as Tearns en de brêge oer de Nauwe Greuns as skoalledyk it easten yn rint. De bebouwing leit útslutend oan de súdkant fan dizze dyk, fuort by de brêge rint der in stik feart njonken lâns, in soarte fan ynstekhaven. Ek stiet der wat bebouwing oan inkele dwerspaden, ‘t Streekje en ‘t Leechje. Súdlik fan de bebouwing leit it yn 1967 oanleine sportfjild fan Wêz fluch en om dit iepen sintrum hinne hat dit doarp him fan de santiger jierren ôf ûntjûn by de Reintje Visser Beardastrjitte, J.H. van IJsselsstrjitte en De Leijte lâns. It doarp slút oan de eastkant ôf mei in karakteristike stjelppleats út 1859 en mei de doarpstsjerke.

De tsjerke stiet op it plak dêr‘t yn ‘e Midsieuwen al in beahûs stie. De earste fermelding datearret út 1511. Tsjerke en toer binne ferskate kearen fernijd. Fan in tekening út healwei de 18e ieu is bekend dat der doedestiids noch in frij lege en foarse sealdaktoer stie. Yn 1872 kaam der in nije westlike gevel ta stân mei in skerpe toer fan sa’n 20 meter heech. De tsjerke is nei in brân koart nei de Twadde Wrâldoarloch opnij boud yn tradisjonele foarmen. Wat de lizzing oanbelanget hat de tsjerke in plak fûn yn de streekbebouwing, mar se stiet wol op in rom rjochthoekich en mei beammen omseame tsjerkhôf mei in kolleksje goed ûnderhâlden 19e en 20e-ieuske grêfmonuminten.

De Himrik is in streekdoarp dat yn de lette Midsieuwen ûntstien is op in sânrêch tusken de heide yn it noarden en it heechfean yn it suden yn. Yn de Midsieuwen stie der in oan Sint-Andreas wijde tsjerke. Dizze is yn 1739 fernijd, wêrby‘t wierskynlik dielen fan it muorrewurk hanthavende binne. Der kaam in klokketoer mei skylddak foar de klok út 1495. Koarte tiid hjirnei, mids 18e ieu, is de Opsterlânske Kompanjonsfeart groeven mei de bedoeling om it heechfean te eksploitearen

It agraryske doarp krige in ympuls troch de turfwinning. De feart kaam frij ticht súdlik fan it doarp te rinnen en der waard yn 1755 it Himriker Ferlaat yn de Kompanjonsfeart slein. Krekt in ieu letter is de slûs yn stien ferfongen en yn 1902 alhiel fernijd. Der stiet in slûswachtershûs by, dat út om-ende-by 1880 datearret. De flapbrêge út ûngefear 1920 is yn 1952 fan in oar plak kommen. Njonken de feart lâns is yn de 19e ieu wat bebouwing ûntstien, dy‘t by it ferlaat fertichte is.

De âlde dyk op de sânrêch makket yn De Himrik in bocht en dêr stiet de ljocht kleurde doarpstsjerke tige effektfol yn in beammeseame op in ferhege tsjerkhôf. De sealtsjerke mei in trijekantich sletten koar is nei alle gedachten yn de 19e ieu bepleistere, dêr‘t mooglik geheimen fan âlde muorregedielten ûnder ferskûle sitte. Yn de tsjerke stiet in 17e-ieuske preekstoel. Efter de tsjerke hat de ferfeanersfamylje Van der Sluis yn de twadde helte fan de 19e ieu in grut grêf oanlizze litten. De stichter fan dizze heal yn it hege hôf groeven kelder is de yn 1863 ferstoarne J.A. van der Sluis. Der leit in grêfstien mei de stambeam.

Oan de westkant fan De Himrik stiet ‘Het Koetshuis’, dat deselde famylje yn 1901 yn de neonrenêssânsestyl bouwe litten hat. Noardlik steane oan it Himrikerpaed in pear âlde pleatsen en westlik fan it doarp is in moderne stoeterij kommen.

Hjerbeam is in lyts terpdoarp westlik fan de Slachte. De kearn mei de tsjerke fan de eardere rykswei Ljouwert-Harns, dy‘t destiids in soad ferkearsoerlêst feroarsake.

Hjir stie ek Sikkemastate, in aadlik hûs dêr‘t de rom fan ôf glânzige omdat Sicco van Goslinga dêr berne wie. Sicco wie grytman fan Frjentsjeradiel en kurator fan de Hegeskoalle fan Frjentsjer, dêr‘t hy sels ek studearre hie, mar reizge in soad as foaroansteand ambassadeur fan de Republyk. Dizze Sicco, begroeven yn it tichteby lizzende Doanjum, ûnderhannele sels op Versailles mei de ’Zonnekoning’. Der wurdt beweard dat hy him mei ien fan de kriichslju, S.G.J. van Burmania, yn it Frysk ûnderhâlde, skreaun mei Grykse letters. Op de fraach wat as de kaai ta it geheimskrift wie, moat hy de Frânske kardinaal Richelieu antwurde ha: “Dêr wie nin kaei fan”, der wie gjin kaai foar. It lêste spoar fan de Sikkemastate is in restant fan de stinzepoarte – in trochgong dy‘t de opbou mist – oplutsen fan ûnder mear roaswinkels, in soarte fan bakstien dat even lytser is dan de kleastermop en datearret út begjin 16e ieu. Mei de tsjerke is it ek sawat sa fergien. Oarspronklik datearret sy út de Midsieuwen, nei alle gedachten út de twadde helte fan de 13e ieu. It gebou is, op de noardmuorre nei, yn 1872 fernijd, ûnder begelieding fan arsjitekt P.J. Jaarsma. De noardmuorre bestiet gruttendiels út giele kleastermoppen, hjir en dêr reparearre en oanfold mei lytse giele Fryske trijeling-stientsjes. De toer is wierskynlik yn de tweintiger jierren fan de 20e ieu op de westgevel boud en hat in ynsnuorre, achtkantige spits, mei laaien dutsen. De tsjerke stiet op in net al te grutte terp, mei in grintpaad, mar gjin beammeseame. De tsjerkebuorren is oan de súdkant ôfgrinze troch inkele leechsteande, brede huzen fan foar dizze omkriten kenmerkjende giele stien. De wenningbou fan nei de oarloch kaam gruttendiels yn in lus noardlik om ‘e tsjerkebuorren hinne.

Lytse Jouwer is in lyts terpdoarp dêr’t de ûntsteansskiednis noch net dúdlik fan is. Mooglik kin de terp al datearje fan foar it begjin fan de jiertelling omdat it op âlde kaarten op in radiale terp liket, dy‘t fergelykber is mei radiale struktueren út de omjouwing, dy‘t sûnder mis út dy tiid datearje. Dêrtsjinoer stiet it feit dat de terp net sa heech is en dat pleitet wer foar in datearring yn de iere Midsieuwen, net al te lange tiid foar it begjin fan de dikebou yn de 11e ieu.

De terp bleau troch de ieuwen hinne tige tinbefolke. Krekt yn de ôfrûne oardel ieu binne heaks op de trochgeande dyk, oan De Wylgen en benammen de Krûdikker, wenbuertsjes ûntstien. Der is gjin spoar mear te finen fan in ringdyk of radiale paden. Bûten de lytse kearn bestiet it doarp fierder út ferspraat steande agraryske bebouwing, dêr‘t de buorkerij fan Hibbema oan de súdwestkant ek op in terp liket te lizzen. Noardwestlik fan Lytse Jouwer en oan de oare kant fan de Hantumer Feart leit it buorskip Lutkelaard dat bestiet út in pear buorkerijen. Noardlik fan dizze pleatsen leit neffens de kaart fan Eekhoff in ûnbeboude terp.

Eartiids wie Lytse Jouwer op in lytse ôfstân ûntsletten troch de Hantumer Feart, dy ‘t mei in frij ûnregelmjittich berin fan dat doarp nei Dokkum rûn. Pas let, yn de twadde helte fan de 19e ieu, is de dyk Hantumerwei – De Ham fan de Hantumershoeke oer Lytse Jouwer nei Betterwird – Dokkum ta stân kommen.

De doarpstsjerke fan Lytse Jouwer stiet no oan de jonge, trochgeande dyk op it restant fan de terp. De tsjerke is boud yn 1869 op it plak fan in âlde tsjerke mei in sealdaktoer dy‘t yn it muorrewurk in soad dowestien en mooglik stiennen ferwulven befette. De nije tsjerke is in ûntwerp fan G.P. Keuning fan Ternaard. De toer mei ynsnuorre spits is yn boud yn de tsjerke. Nei de foartsjerke is it skip trije traveeën djip en dan folget de trijekantige sluting. It gebou is iepene mei grutte rûnbôgefinsters mei izeren roeden.

It terpdoarpke Hichtum komt yn 1270 foar it earst as Hectum yn de boarnen foar. It is it earste doarp noardlik fan Boalsert oan de Harnzer Trekfeart en wurdt oan dat wetter ynlieden troch in aardich wetterbuertsje. It doarpsgebiet is nea fan grutte omfang west. It buertsje Syswert heart der fanâlds by; it leit no oan de oare kant fan de provinsjale Westergoawei.

Yn Hichtum is mar ien strjitte: de Schwartzenbergweg. Oan ‘e noardkant fan ‘e tsjerke stiet wat bebouwing, dy‘t in doarpskom foarmet. Tsjin de tsjerke oer is yn de lette 19e ieu in buorrentsje ûntstien. Súdlik fan Hichtum stie Wibrandastate, dat bestie út twa flinke gebouwen en in poartegebou, dêr‘t generaasjes lang foar Wûnseradiel ferneamde aadlike geslachten residearre ha: Wibranda, Aysma, Van Huyghis, Aytta en Schwarzenberg en Hohelansberg. Wibrandastate telde 25 keamers en wie ferneamd om har tunen mei fruchtbeammen. Dat dy beammen ek wolris úttinne waarden, bewiist in houtferkeap yn de 18e ieu. Yn 1833 wurde der 330 beammen ferkocht en fjouwer jier letter alle noch oerbleaune beammen. Net folle letter is de state ôfbrutsen. Op dit plak is der doe in kop-hals-rompbuorkerij foar yn ‘t plak kommen, dy‘t der noch altyd stiet. Hoewol ‘t sa‘n ferfanging gebrûklik is, is hjir dôchs wol wat besûnders mei: om de hjoeddeiske Wibrandastate lizze ek no wer in royaal en fraai oanlein boerehiem en in (appel)hôf. Yn de Gouden Ieu waard de state bewenne troch Hessel van Huyghis en Frouck van Wyckel; foar harren waard yn de tsjerke in pronkerich grêfmonumint oprjochte dat no frjemd genôch mei de preekstoel ferweve is. Ek fan de machtige famylje Thoe Schwarzenberg en Hohelansberg binne grêfspoaren yn de tsjerke te finen.

De om 1200 hinne fan giele kleastermoppen boude tsjerke stiet op in hôf dat omseame is mei in skulpepaad mei esken en iperen beammen. Yn de noardmuorre binne spoaren te sjen fan lytse romaanske finsters, yn de súdmuorre inkele spoaren fan flau spitsbôgige romaanske finsters en in rûnbôgige hagioskoop. Ek de toer is oplutsen fan giele moppen.

Hidaard is in lyts terpdoarp yn de eastlike punt fan it eilân fan Easterein en even noardeastlik fan de skerpe bocht dy‘t de Slachtedyk makket by de Kliuw. It doarp kin allinne mar oer de Slachte berikt wurde: de ‘oprydleane’ nei it doarp ta leit even noardlik fan de Hidaarder Syl. By dizze brêgeslûs steane wat huzen; fierderop stiet de measte bebouwing fan huzen en buorkerijen om de tsjerketerp hinne en oan de súdeastkant by it parkearplak en boarterstún. Foar de tsjerketerp leit oan de westkant in flink keatsfjild. It doarpshûs is fêstige yn it eardere skoallegebou.

Om de tsjerke op de betreklik hege tsjerkhôfterp hinne rint in grintpaad mei in dûbele hage mei linebeammen. De tsjerke is yn 1873 nei in ûntwerp fan J.A. Timmenga boud as ferfanger fan in nij godshûs. It gebou is oplutsen fan graubrune bakstien mei giele kezinen om de finsters mei izeren trasearringen hinne. De toer is opnommen yn de westgevel en krige in houten boppebou mei in ynsnuorre, achtkantige spits mei in dakbedekking fan laaien. It tsjerkedak hat blau glazuere golve Fryske pannen. Mei in restauraasje is de grêfsark fûn fan de lêste abt fan Bloemkamp, de cisterciënzer abdij by Hartwert. De sark fan Thomas van Groningen is yn de tsjerke opsteld.

De Hidaarder Syl is lange tiid fan grut belang west foar de ôfwettering fan de binnendykse lannen fan Hinnaarderadiel en Baarderadiel. It wetter waard útwettere yn de Alde Kleasterfeart. It kleaster yn kwestje wie de abdij Bloemkamp, dy ‘t nei alle gedachten in rol spile hat by it oanlizzen dêrfan. De slûs waard ûnderhâlden troch de yngelanden fan de polder Easterein.

It stik dyk dat fan Easterein ôf om it doarpsgebiet fan Hidaard rint, de Tjebbingadyk, fiert nei de Kliuw, it knooppunt fan diken by de skerpe bocht yn de Slachte. De namme pronket op in grutte stjelppleats noardlik fan de bajonetfoarmige fjouwersprong en westlik fan de dyk. De namme de Kliuw hat him benammen hechte oan de eardere herberch súdeastlik fan de krusing.

Hieslum is in lyts terpdoarp dat al yn in stik út it jier 855 neamd wurdt om ‘t in sekere Folkertus út it doarp in skinking docht oan it kleaster yn it Dútske Werden. It doarp komt ek foar yn in list fan kleasterbesitingen fan Fulda. Eartiids lei Hieslum ynsletten tusken alderhande marren en puollen yn. It is te tankjen oan de droechmakkerijen dat it no leit yn de ferlittenheid tusken de Warkumer Trekfeart en de Brekken by Aldegea yn. It is it meast súdeastlike doarp fan Wûnseradiel.

Yn de doarpskearn wenje net sa folle minsken; de measte ynwenners fynt men yn twa buorskippen. Noardlik fan it doarp leit it buorskip Atzebuorren, súdlik fan it frijwat gruttere Idzerdabuorren. It doarp mei mar in pear huzen, skuorren en loadsen oan de dyk, leit merkber heech yn de lannen. It útsicht is dan ek wrydsk.

De tsjerke stiet wat efterôf en kaam op it plak fan de midsieuske tsjerke, dy ‘t fermoedlik om 1300 hinne boud wie. De tsjerke hearde yn de lette Midsieuwen by it St.-Odulphuskleaster yn Starum. Dat betsjutte dat de pastoars oansteld waarden troch dit kleaster. Op in tekening út 1789 is te sjen dat it in tsjerke mei in sealdaktoer west hat.

De hjoeddeiske tsjerke fan Hieslum is net âld. Yn 1874 is it midsieuske gebou ôfbrutsen. De nije tsjerke hat in soad wei fan dy fan Skuzum en krige in houten toer op it westlike front. Se hat in skip mei rûnbôgefinsters, in trijekantige koarsluting en dat houten tuorke op de westgevel. Op de oergong nei de achtkantige spits sit in lytse balústrade mei krúst regelwurk. Yn ‘e toer hong in klok dy‘t yn 1696 troch Petrus Overney yn Ljouwert getten is, mar dy‘t yn de oarloch troch de besetters stellen is. Der hinget no in nije liedklok. It ynterieur befettet in preekstoel mei Ioanyske pylderkes op de hoeken fan de kûpe, dy‘t yn de earste helte fan de 17e ieu makke is. Efter it 19e-ieuske oargelfront mei sulver beskildere pipen stiet in harmoanium.

Hilaard is in terpdoarp wêrfan‘t de bebouwing yn ‘t earstoan frijwat ferspraat oer de terp en de neiste omjouwing struid like te wêzen. Fan healwei de 19e ieu ôf is it doarp tichter beboud en foarmen har wat strjitsjes en in soarte fan plein.

Yn de 20e ieu is Hilaard útgroeid by de trochgeande dyk lâns, de Van Aylvaleane en de Hoptilsterdyk. De ôfrûne desennia is dat mei de bou fan bedriuwsgebouwen rjochting Westergoawei sterk trochgien. De tsjerke stiet op de noardlike râne fan de terp, dy‘t fierders ôfgroeven is. Dêrefter stie Tsjessingastate dêr‘t de famylje Aylva generaasjes lang residearre. Oan de oare kanten leit it hege hôf, omseame troch linebeammen. De âlde kosterij datearret út 1780. Oan it nei de tsjerke ta rinnende strjitsje stean in pear huzen fan gieltsjes út wierskynlik de iere 19e ieu. Tichter nei de dyk ta stiet in ienfâldige notabele wenning en op de hoeke in neimakke eksimplaar. Dêr tsjinoer leit op in rom hiem in fraaie kop-hals-romppleats út 1869. Yn de pleineftige Smidsstraat stiet de opknapte smidderij yn fernijingsstyl en mei it opskrift: ‘A.Th. Bakker Electr. Smederij annex Rijwielen’. In stichtingsstien fertelt dat it gebou út 1907 is.

Oan de Van Aylvaleane stiet de doleânsjetsjerke. Dizze letgoatyske tsjerke is nei alle gedachten yn de 15e ieu by de ier-13e-ieuske toer oplutsen ta ferfanging fan in âldere tsjerke. It skip is seis traveeën djip, it koar is fiifkantich. De yntreepartij is omliste troch in spitsbôge en in rjochthoekige kordonbân en dêr boppe-op sit noch in leech spitsbôgefinsterke. Fierders binne der spitsbôgefinsters. It muorrewurk is mitsele fan roaswinkels, lytser as moppen. De toer is wol mitsele fan kleastermoppen. De ier-17e-ieuske westlike top hat in elegante yn- en útswinkende foarm.

De buert Hoptille oan de Boalserter Feart heart by Hilaard. Dêr stie destiids it molkfabryk, dat nei‘t it sluten waard, brûkt wurden is as flaaksfabryk; yn 1948 is it gebou ôfbrând. By de brêge stiet it âlde tolhûs mei in gevelstien mei it wapen fan Boalsert en it jiertal 1652.

Hinnaard is in lyts kompakt terpdoarp. It leit mar 500 meter súdlik fan de Boalserter Trekfeart, mar it wetterbuertsje Spyk heart by it wat westliker lizzende doarp Iens. Dêr tuskenyn stie Sassingastate, op it hiem stiet no in buorkerij.

Hinnaard is ien fan de lytste doarpkes fan Fryslân, mar likegoed is it yn it ferline net ûnbelangryk west. De gritenij en letter gemeente Hinaarderadiel hat der sels har namme oan te tankjen. Yn de lette Midsieuwen fûn yn Hinnaard ek de rjochtspraak fan de gritenij plak.

Hinnaard is in offisjeel doarp fan ferspraat lizzende buorkerijen en in kearn fan noch gjin tsien gebouwen. Se steane om in lytse terp hinne mei dêrom hinne in grintpaad. Op de hoeke fan de Sassingawei in betreklik grutte wenning fan readbrune stien mei in sealdak tusken topgevels mei frissels, fermoedlik datearjend út lêst 18e ieu. Fierders stiet der wat jongere of fernijde bebouwing. Oan de oare kant fan de Sassingawei stiet in resint pân en alhiel yn de noardlike hoeke in fernijde wenning.

De terp bestiet út in tsjerkhôf omseame mei iperen beammen en in iperen hage, mei tusken nijere stiennen yn ek sarken út de 17e en 18e ieu. Yn ‘e midden stiet in fjouwerkant klokhús, in sletten klokkestoel, boud op in fan de fan giele moppen mitsele foet, ôfkomstich fan de sloopte tsjerke. It dak is dutsen mei smoarde, platte Fryske pannen. De lantearne mei galmroasters hat in mei laaien dutsen tintedakje. Yn de basis sit oan de noardkant in wapenstien ynmitsele dêr‘t in reparaasje fan 1731 op fermeld stiet. It sil gjin reparaasje oan it klokhús west ha, want de tsjerke stie der yn 1731 noch. De Tegenwoordige Staat van Friesland makket yn 1788 melding fan de tsjerke. It klokhús is nei de sloop fan de tsjerke boud yn de 19e ieu en de fraaie stien dy‘t in reparaasje oan de tsjerke melde, is destiids mei ferhuze. De klok yn it klokhús draacht gjin ynskripsje. Oannommen wurdt dat se datearret út de 13e ieu.

Hitsum is in terpdoarp súdlik fan Frjentsjer en bestiet útsein de bebouwing by de trochgeande dyk by de tsjerketerp lâns út twa dwers dêrop steande frij kompakte streken huzen. Mei de Arumer Feart ek noch in buert dy‘t alear Westerhitsum neamd waard. Op dat plak soe ek Roordemastins stien ha.

Hitsum is in ynbannich doarp, dat sa as bliken docht út argeologyske fynsten, in foarnaam ferline hat. Sa is der in gouden Noarske bracteaat (sieraadmunt) út de 6e ieu mei it rune-opskrift “foro” fûn en boppedat in brûnzen mantelspjelde, in izeren spearpunt, in Romeinsk brûnzen masker en in frouljusbyldsje út mooglik de 11e ieu. De haadlingefamylje fan de Burmania ‘s komt fan Hitsum. Nochal wat fan harren kamen terjochte op hege bestjoerlike en militêre posysjes. Fan dizze famylje is Gemme van Burmania de bekendste. As ôffurdige fan Fryslân by kening Filips II yn 1555 soe hy wegere ha om knibbeljend de eed ôf te lizzen: “Wy Friezen knibbelje allinne foar God.”

De net al te hege doarpstoer leit súdlik fan de dyk. De tsjerke leit binnen in seame fan esken en in bûkehage. De sealtsjerke fan 1883 bestiet út trije, mei rûnbôchfinsters iepene fakken en in trijekantige sluting. De noardmuorre en dy fan it koar binne oplutsen yn grauwe stien; de súdkant is stukadoare. Yn de foar in part yn it tsjerkefolume stekkende toer hingje twa klokken út 1637 en 1671.

Noardlik fan it doarp rint it Hitsumer Binnepaed. It is in spoar fan in dynamyske perioade út de skiednis. Yn de tsientallen jierren om 1900 hinne kaam der in ticht net fan tramwegen yn Fryslân. In drok stik wie dat fan Snits nei Harns mei in sydtakke oer Hitsum nei Frjentsjer. Dêr wie wer oansluting op tram- en spoarlinen troch Barradiel en It Bilt. Nei opheffing fan de tramferbining is it trasee tusken Hitsum en Frjentsjer omtovere ta in fytspaad en binne de bermen beplante mei tichte seamen fan beammen en struken.