Surhuisterveen, Vierhuisterweg: begraafplaats

De toegenomen bevolking en het gebrek aan ruimte op het kerkhof van Surhuisterveen noopten tot de aanleg van een nieuwe begraafplaats buiten de bebouwde kom. Het terrein, het toegangshek en het baarhuis zijn in 1908 ontworpen door architect A. Velding uit Buitenpost.

Het rechthoekige terrein is op eenvoudige wijze in vier perken verdeeld met opgaande beplanting langs de omgrachting. Aan het eind van het middenpad staat het lijkbaarhuis, dat tevens onderdak bood aan de lijkkoets. De detaillering van het gebouwtje sluit aan bij de decoratieve tendenzen van de Art Nouveau. Het werd gebouwd door de plaatselijke aannemer H.J. Kuipers.

Steggerda, bij Pepergaweg 47: calvarieberg

Een vrijwel onontbeerlijk element op een katholieke begraafplaats is het crucifix, dat zich meestal aan de oostzijde van de dodenakker bevindt. Het kruisbeeld is hier onderdeel van een heuse calvarieberg met aan de voet van het kruis Maria en Johannes de Evangelist.

Op de opgeworpen aardhoop is in beton een rotspartij nagebootst. Hierop staat de enigszins pathetische kruisigingsgroep uit 1926. Beeldhouwer was H. Moors uit het Duitse bedevaartsoord Kevelaar.

Noordzijde buitenhaven: lichtopstand

Stavoren heeft altijd een belangrijke functie als havenplaats gehad. In 1884 werd deze functie versterkt als gevolg van de aanleg van de spoorlijn Leeuwarden-Stavoren, met aansluitend een bootverbinding naar Enkhuizen in Noord-Holland. Voor de veerdienst werd een nieuwe spoorhaven gebouwd met een groot spoorwegstation. Vanuit het station konden de passagiers direct overstappen op de veerboten.
Aan het haveneinde werden twee strekdammen aangelegd. Op het uiteinde van deze strekdammen werden twee lage gietijzeren havenlichten geplaatst, en een hoge gietijzeren lichtopstand.
De lichtopstand, als het waren een miniatuurvuurtoren, is opgebouwd uit geprefabriceerde gietijzeren panelen die ter plekke werden gemonteerd tot een geheel. De panelen hebben een fraai gedetailleerde vormgeving in neo-gotische vormen. Op de toren is een lichthuisje geplaatst.

Sneek, Lemmerweg 45: watertoren

Vanaf 1909 exploiteerde de stad Sneek een eigen waterleidingbedrijf. Het grondwater werd bij Hommerts opgepompt, gefilterd en van daar naar de watertoren van Sneek gestuwd. Hier verrees in 1908 de tweede watertoren van Friesland naar ontwerp van G. Halbertsma, directeur van het waterleidingbedrijf te Almelo.

De 44 meter hoge Sneeker toren heeft een Intze-reservoir met een inhoud van 300 m3. ln 1962 werd het reservoir van een nieuwe ommanteling voorzien, waarbij de gebogen draagconstructie en de detaillering van het 'waterhoofd' verloren gingen. Niettemin vormt de toren een belangrijk element in het silhouet van de stad.

Sneek, Leeuwarderweg 52: renbaan met tribune

Dit complex aan de Leeuwarderweg bestond oorspronkelijk uit een ingangspoort, een renbaan en een tribune. Het is in 1927 ontworpen door architect J. de Kok. De nog oorsponkelijke onderdelen vormen een uniek geheel. De bouw van het complex getuigt van de ideeën die in die tijd opkwamen over het belang van sport en lichaamsbeweging om het ideaal van 'een gezonde geest in een gezond lichaam' te realiseren. De renbaan is nu een voetbalveld.

Sneek, Dr. Boumaweg 16-18: spoorwegstation

De spoorlijn Leeuwarden-Sneek uit 1883, in 1885 doorgetrokken tot Stavoren met een aansluitende veerbootverbinding over de Zuiderzee, werd geëxploiteerd door de 'Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij' (HIJSM). Het stations- gebouw der 3de Klasse is gebouwd in een eenvoudige, eclectische bouwtrant met neo-classicistische en neo-renaissancistische elementen.

Het symmetrisch ingedeelde bouwvolume is opgetrokken in baksteen, die is verlevendigd met speklagen van gepleisterde banden. Bij het station ligt nog een loods voor goederenoverslag.

Sneek, Oud Kerkhof 11: Rehoboth, school voor christelijk onderwijs

De voorgevel van Rehoboth wordt uitbundig versierd door de gemetselde decoratie van togen en bovenlichten en het middenrisaliet met een indrukwekkend portaal in de stijl van de Art Nouveau. Ontwerper van de in 1912 gebouwde school was de Sneker architect F. de Jong.

Sneek, Geeuwkade 11: pakhuis en kantoor-woonhuis

Sneek ligt temidden van een net van waterwegen in de agrarische zuidwesthoek van Fryslân. Door de gunstige ligging lag het voor de hand dat handel en transport er tot bloei kwamen. Net buiten de stadsgrachten richtte de 'Nederlandse Maatschappij van Kaas- en Boterfabrieken' in 1900 een pakhuis op met naastgelegen kantoor en woonhuis. Het pakhuis is in de lateien boven de deuren gedateerd. Het ontwerp was van de Sneker architect J.Ph. Hogendijk.

De bouwblokken volgen de curve van de weg langs de kade. Zowel in het woonhuis als in het pakhuis zijn elementen van de Hollandse neo-renaissance verwerkt. Zo heeft het pakhuis grote vensters met natuurstenen banden in de muurdammen en dito sluit- en aanzetstenen boven de vensters, evenals grote rozetankers en een fraaie houten attiek-achtige gevellijst. De levendige decoratie lijkt de enorme bouwmassa te ontkennen.

Sneek, bij Dr. Boumaweg 16: kandelaber

De monumentale gietijzeren gaslicht-kandelaber op het stationsplein werd volgens het opschrift vervaardigd bij de 'Pletterij' te `s Gravenhage in 1896. De lantaarnopbouw is vernieuwd in historische trant.

Tussen de griffioenen op de hoeken van de voet is aan alle drie zijden het gemeentewapen van Sneek aangebracht. De lantaarn stond aanvankelijk in een bloemperk, dat door de huidige bestrating enigszins wordt nagebootst.

Waterpoort
De wereldberoemde Waterpoort staat letterlijk en figuurlijk symbool voor Sneek. Het gebouw spreekt zeer tot de verbeelding: niet alleen in Nederlandse attractieparken (bijv. Madurodam) staan schaalmodellen; ook in Legoland (Denemarken) en in China en Japan zijn al dan niet verkleinde replica's gebouwd.

In de 15e eeuw werd rondom de stad een aarden wal aangelegd die later bekleed werd met baksteen. Op de Hoogendsterpijp, waar vanuit het zuidwesten De Geeuw de stad binnenkwam, werd in 1613 de Waterpoort gebouwd. Het huidige gebouw in renaissancestijl is het resultaat van meerdere verbouwingen en bestaat uit twee elegante torens met daartussen een wachterswoning boven een loggia.
In de negentiende eeuw zou, net als de andere poorten, aanvankelijk ook de Waterpoort afgebroken worden. De onderdoorgang was te laag voor de destijds moderne stoomboten. De toenmalige bevolking verzette zich met succes tegen de sloop.

Slappeterp, Slappeterp 3: hervormde kerk

Uit vrees voor een te grote toeloop, werd geen ruchtbaarheid gegeven aan de inwijding van dit kerkje op 27 februari 1927. Bijna eenzaam verheft het zich op het terpje als een markeringsteken in het vlakke land.

Variërend op de streekeigen bouwtrant ontwierp H.H. Kramer een eenvoudig kerkje met pseudotransept en een zadeldaktoren. Met de traditionele bouwwijze zal de aannemer L. Breuker uit Menaldum weinig problemen hebben gehad.

De wijzerplaten aan de toren bestaan uit keramische tableaux. Ook elders in de kerk is keramiek toegepast, mogelijk van de hand van W.C. Brouwer.

Sint Nicolaasga, S. Hepkemalaan 4: villa

'Wilhelminaoord' is door architect H.H. Kramer ontworpen in opdracht van drie freules Van Eysinga in 1907. De villa is gebouwd als 'rusthuis' voor behoeftige vrouwen. In de zomer verbleven de drie zusters Van Eysinga in de rechter vleugel van de villa, die dan voor de gasten was gesloten.

De villa is gebouwd in een combinatie van Chaletstijl en Art Nouveau. Het pand is twee bouwlagen hoog, waarvan de eerste uit bruine baksteen is opgetrokken en de tweede in imitatie vakwerkbouw is gepleisterd. Het ligt op een groot terrein met parkaanleg, uitgevoerd in landschapsstijl.

Het ontwerp van de parkaanleg is van de freules zelf en hun broer Jhr. Mr. W.C.G. Van Eysinga. De villa is in 1927 aan het Sint Anthonygasthuis geschonken en wordt nu gebruikt voor bijzondere woondoeleinden.

Sintjohannesga, Hoge dijk 130: poldermolen 'De Hersteller'

Aan de voormalige Hoogedijkstervaart stond de eerste van zes molens die tussen 1857 en 1931 de droogmaking bewerkstelligden van de Sintjohannesgaaster Veenpolder. De rol van de molens werd daarna overgenomen door de electrische gemalen Fjouwerhus en De Grie. De enig bewaard gebleven molen 'De Hersteller' werd tussen 1979 en 1981 gerestaureerd en tot woonhuis ingericht. Achter de molen staat het kleine electrische gemaal De Grie.

Sint Jacobiparochie, Oudebildtdijk: 'De Spitsroeden'

'De Spitsroeden' is de naam van een rijtje huizen aan de Oudebildtdijk onder St.Jacobiparochie. De huizen staan op zogenaamde 'rollings'. Deze rollings werden gemaakt in 1641 toen de Oudebildtdijk werd afgegraven om de rijweg te verbreden. Deze in oorsprong zeer oude huizen waren vroeger zogenaamde rug-aan-rug woningen. Aan de achterkant was een zelfde aantal woningen (kamers) als aan de voorzijde.

Sint Jacobiparochie, Oudebildtdijk 1093: Openbare Lagere School

Voor de kinderen die aan de Oudebildtdijk woonden, is in 1899 door de gemeente Het Bildt aan de zuidzijde van het dijklichaam een lagere school gebouwd ter vervanging van een ouder gebouw uit 1836. De plattegrond van de school is nog rechthoekig. De twaalf vrij grote vensters in de lange zijgevel zijn groot genoeg voor toetreding van licht en lucht, maar hoog geplaatst zodat de kinderen niet afgeleid konden worden door wat er buiten gebeurde. De woning voor de onderwijzer dateert uit 1874 en bevindt zich op de dijk aan de overkant van de weg.

Sint Jacobiparochie: Café de Aardappelbeurs

De eerste opdracht die architect P. de Vries uit Leeuwarden in 1922 kreeg, betrof de verbouwing van een café met doorreed, genaamd 'De Aardappelbeurs'. Langs de kade voor het café en in het café zelf werden zakelijke transacties van akkerbouwprodukten gesloten en beklonken. Behalve de toevoeging van een bovenzaal werden de bestaande gevels bekleed met plat gemetselde baksteen en steunberen.

De vormgeving is duidelijk beïnvloed door de Amsterdamse School. De geprononceerde muurdammen ter weerszijden van de ingang doorsneden voorheen een ruim overstek ter plaatse van de huidige band. De garage is later verbouwd tot slijterij.

Sint Annaparochie, Schuringaweg 63: strandhuis

Op 1 maart 1899 werd de afbraak van het bestaande strandhuis en de wederopbouw van een nieuw pand met bijgebouw gegund aan H. Buwalda, timmerman te Sint Jacobiparochie. Het gebouw bevatte op de begane grond het woonhuis van de dijkwachter en op de verdieping een vergaderkamer voor het dijkbestuur van het zeewerend waterschap Bildtpollen. Dat verklaart ook de aanwezigheid van de buitengewoon forse, doorgemetselde kajuit. Oorspronkelijk werd deze getooid met een smeedijzeren balustrade.

Sint Annaparochie, Oudebildtdijk 435: winkelhaakboerderij

In de gemeente Het Bildt, in het noordwesten van de provincie, is de bebouwing langs de dijklichamen gelegen. De grote boerderijen bevinden zich in de regel aan de zuidkant van de dijk.

Een boerderijtype dat karakteristiek is voor deze streek is de winkelhaak of hoekplaats, een variant van de kop-hals-romp. De winkelhaak is een type dat vooral vóór 1850 gangbaar was. Deze boerderij, de Fonteinplaats genaamd, is in 1854 verbouwd naar ontwerp van A.W. Boorsma.

Bildtdijken

De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep.

Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied.

Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond.

De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Schiermonnikoog, Badweg 43: recreatiewoning

Eén van de eerste zomerwoningen op Schiermonnikoog was het recreatiehuisje 'Enno' uit 1917. Dit huisje is net als de andere oudere recreatiewoningen gebouwd aan de Badweg, de enige verharde weg van het dorp die naar de zee leidt. De eerste zomerwoningen werden niet in het duingebied geplaatst, want dat was toen uitsluitend jachtgebied.

Behalve door zijn ouderdom en oorspronkelijkheid is 'Enno' ook bijzonder om het materiaal waaruit het bestaat: asbestcementplaten en beton.

Scharsterbrug, Hollandiastraat 74-92: woonhuizen

Woningen van twee bouwlagen waren rond de eeuwwisseling in de meeste dorpen nog uitzonderingen. Deze woningen zijn in witte kalkzandsteen opgetrokken; voor de vier decoratieve banden, strekbogen en bogen is appelbloesem-kalkzandsteen gebruikt. Bakstenen van kalkzandsteen waren goedkoper dan gewone bakstenen, maar minder duurzaam omdat ze meer erosiegevoelig zijn.

Dit rijtje maakt waarschijnlijk deel uit van de woningen die zijn gebouwd voor de arbeiders van de toenmalige zuivelfabriek. De fabriek stond oorspronkelijk in Sint Nicolaasga, maar na een brand in 1897 werd zij in 1910 weer opgebouwd in Scharsterbrug.

Rijs, hoek Marderleane/Leiseleane: Villa 'Mooi Gaasterland'

Villa 'Mooi Gaasterland' werd in 1912 gebouwd in opdracht van de in `s Gravenhage gevestigde 'Maatschappij Gaasterland' als woonhuis met kantoor voor haar administrateur. Het ontwerp voor de imposante villa was van de Haagse architect M.J. v.d. Schilden, die onder meer elementen van de chaletstijl en de vernieuwingsstijl toepaste.

De maatschappij had eerder een groot deel van de bossen in de omgeving van Rijs aangekocht van Jhr. van Swinderen en vervolgens deels gerooid om het hout naar Duitsland te kunnen verkopen. De landerijen werden deels verpacht.

Na de liquidatie van de maatschappij in 1924 vestigde de Utrechtse 'Diocesane bond der Katholieke Arbeiders Beweging' er een koloniehuis. In die tijd werd achter de villa een kapel gebouwd.

Ravenswoud

Ravenswoud, gelegen in de uiterste zuidoosthoek van Fryslân, is het jongste hoogveenontginningsgebied in de provincie. Het is betrekkelijk gaaf bewaard gebleven. Kenmerkend is het zeer planmatige, rechthoekige karakter van de infrastructuur uit de tijd van vervening en ontginning. Het centraal gelegen dorp is de jongste verveningsnederzetting van de Friese hoogveengebieden, ontstaan nadat de vervening in dit gebied omstreeks het midden van de vorige eeuw op gang kwam. Omdat de meeste bebouwing kwam te liggen aan twee haaks op elkaar staande wegen, ontstond een winkelhaak-vormige dorpsplattegrond. Van de negentiende-eeuwse bebouwing is overigens weinig overgebleven. Na afloop van de vervening ging men de gronden ontginnen en werden diverse boerderijen gebouwd.

Vermeldenswaard zijn de deels identieke, relatief grote, ontginningsboerderijen, gelegen aan de noordoostelijke en zuidoostelijke rand van het gebied. Deze boerderijen werden tussen 1910 en 1915 gebouwd in opdracht van de 'N.V. de gezamenlijke Compagnons der Opsterlandsche en Ooststellingwerfse veenen en vaarten'. De ontwerpen waren afkomstig van de Heerenveense architect C.J. Werda. De boerderijen waren gemengde bedrijven, met zowel veeteelt als akkerbouw.

Tevens werden in de jaren dertig enkele bospartijen aangeplant, waaronder de zogenaamde 'Compagnonsbosschen' met grof dennenbos en eikenhakhout en het aan weerszijden van de Lycklamavaart gelegen 'Plantsoen', voornamelijk bestaande uit gemengd loof- en naaldhout.

Oudeschoot, Schoterlandseweg 45: Julia Jan Wouters Stichting

Bij testament had de laatste eigenaresse van het buitenhuis 'Veenwijk', Julia Hartsinck-Wouters, dochter van Jan Wouters, bepaald dat haar kapitaal grotendeels zou worden bestemd 'tot het doen verblijf houden van voor hun leven met geheel onderhoud van ongehuwde en behoeftige dames uit den fatsoenlijken en beschaafden stand, de ouderdom van vijfenveertig jaren bereikt hebbende en geboren in de provincie Friesland'.

Het buitenhuis bleek ongeschikt voor de huisvesting en in 1901 besloot men tot de bouw van een nieuw huis naar ontwerp van Joh. Borger uit Joure, die ook de bouw ervan uitvoerde. Tengevolge van zijn overlijden werd het gebouw voltooid door de timmerman J.G. Brouwer uit Oranjewoud.

Het in neo-renaissancetrant uitgevoerde tehuis werd gedeeltelijk gebouwd op de fundamenten van het oude 'Veenwijk'. In 1927 werd het hoofdgebouw uitgebreid met een vleugel aan de noordwestelijke zijde die een opmerkelijk goede eenheid vormt met het hoofdvolume. Deze vleugel werd ontworpen en uitgevoerd door J.G. Brouwer die zich daarbij baseerde op een voorontwerp van de Leeuwarder architect H.H. Kramer.

Oranjewoud, Bieruma Oostingweg: uitkijktoren (Belvédère)

A.W.Tjaarda, logementhouder van hotel Heidewoud, het huidige hotel Tjaarda, kocht in 1907 in Oranjewoud een groot perceel. Met zijn bossen en buitenplaatsen was Oranjewoud, en is het nu nog steeds, een geliefde bestemming voor een dagje uit. Tjaarda liet in 1917 op dit terrein een wandelbos aanleggen.

In het bos werd een houten uitkijktoren gebouwd, die in 1924 werd vervangen door een 20 meter hoge betonnen toren. Deze toren, ontworpen en vervaardigd door de Heerenveense firma 'Boltje & Buwalda', is één van de oudste betonnen bouwwerken van Fryslân. De toren is in 1993 gerestaureerd.

Oranjewoud, Bieruma Oostingweg 1: Landhuis Prinsenhof

Het 'Prinsenhof' is in 1906 gebouwd, vermoedelijk naar ontwerp van J.G. Brouwer, vaste timmerman van de adelijke familie Van Scheltinga, in opdracht van het echtpaar Van Limburg Stirum-de Blocq van Scheltinga. In 1907 werd het gebouw in dezelfde stijl in oostelijke richting verlengd om ruimte te creëren voor de zieke moeder van de vrouw des huizes.

Het is een langgerekt, symmetrisch gebouw geworden, met twee trapgevels aan beide uiteinden. Bij het landhuis hoorde een eenvoudige tuin met rechte paden en, als aankleding, enkele sierbomen in potten.

Oranjewoud/Oudeschoot

Het gebied Oranjewoud/Oudeschoot omvat een opmerkelijke concentratie van een aantal buitenplaatsen met daarbij horende dienstwoningen, boerderijen, tuinen en bossen. In het gebied staan verder burgerwoningen en recreatieve objecten. Een aanzienlijk deel van de bebouwing in dit gebied werd gebouwd of ingrijpend verbouwd in de loop van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. Omdat bij deze werkzaamheden herhaaldelijk dezelfde architecten en timmermansfamilies, zoals Douma en Brouwer ingeschakeld werden, is de vormgeving van hoofd- en bijgebouwen en dienstwoningen min of meer op elkaar afgestemd. Daarnaast vertoont het gebied ook een zeer duidelijke visuele samenhang dankzij de wegen met hun relatief smalle profiel en doorgaans zeer fraaie laanbeplanting en de continue afwisseling van open weidepercelen en bospercelen.

De geschiedenis van Oranjewoud als nederzetting begon omstreeks 1600, toen het geleidelijk aan een aantrekkelijk woongebied werd voor voorname, veelal verwante Friese families uit adel en patriciaat. Vanaf omstreeks 1900 heeft ook de gegoede burgerij zich in het gebied gevestigd. De belangstelling van reizigers en toeristen voor het gebied is al meer dan twee eeuwen oud. Vooral sinds de negentiende eeuw zijn verschillende, ieder op zich betrekkelijk kleinschalige objecten aangelegd en gebouwd, zoals bijvoorbeeld logementen, hotels, uitspanningen, speeltuinen, doolhoven en een belvédère.

Opeinde, Nijtap 2: winkel-woonhuis met werkplaats

Het winkel-woonhuis met een garagewerkplaats is in 1930 gerealiseerd naar ontwerp van 'Bosma's Architecten Bureaux' uit Drachten-Heerenveen, in opdracht van E.C. Hogendijk. De verweving van de verschillende functies van het pand is weerspiegeld in het exterieur.

Het woongedeelte bestaat uit twee bouwlagen onder een samengesteld dak; winkel en werkplaats zijn geschakeld maar hebben elk een geheel eigen gevelindeling. Het woongedeelte heeft een erkerbeuk met onder de bloembak op de verdieping een geëmailleerd reclamebord. De grote vensters hebben markante, brede geprofileerde kozijnen en fraai gekleurde glas-in-lood bovenlichten.

De indeling en de inrichting van het woonhuis en de winkel zijn grotendeels oorspronkelijk : tussen de werkplaats en de winkel is een schuifwand en in de winkel is onder meer de kastenwand met vitrine nog aanwezig.

Steenfabriek

Aan de Dokkumer Ee werd in 1873 een steenfabriek opgericht door J.Helder Pzn. Het bedrijf staakte de produktie in 1968, waarna de fabrieksgebouwen bleven staan. De steenfabriek bestaat uit een gemetselde rechthoekige ringoven onder een laag pannendak, met in het midden een monumentale schoorsteen.

De schoorsteen bestaat uit een oorspronkelijk deel uit 1873, met karakteristiek gemetselde nissen. De schoorsteen is later verlengd met een tweede gedeelte in sobere vormen. De fabrieksschoorsteen van de Oostrumse steenfabriek behoort tot de meest monumentale en rijk versierde schoorstenen van ons land.

Oostrum, Mellemawei 6: dwarshuis met schuur

Boerderijen met dwarshuizen of blokjes komen in de hele provincie voor. De toch zeer gevarieerde verschijningsvormen zijn te danken aan verschillen in de keuze en het gebruik van de decoratieve elementen. De bouwvormen blijven traditioneel, de decoratieve elementen volgen vaak de ontwikkelingen die zich in de verschillende bouwstijlen in de loop der tijd voordoen.

'Douma State', gebouwd in 1868, is een zeer gaaf voorbeeld van een traditioneel vormgegeven boerderij, zowel in de bouwtrant als in de keuze van de decoratieve elementen. De voorgevel wordt symmetrisch verdeeld door de ingangspartij en de dakkapel. Het houtsnijwerk in de panelen van de voordeur en de persiennes van de getoogde vensters passen ook binnen de traditionele bouwtrant.

Oosterwolde, Prinsenstraat 5-7: evangelisatiekerk en pastorie

Het zaalkerkje, in de volksmond 'het lokaal', en de pastorie werden in 1928 ontworpen door M.O. Meek uit Donkerbroek in de zogenaamde Interbellumstijl. De plaatselijke aannemers K. en W. Ebbes bouwden het complex.

Het opgaande muurwerk heeft expressie door het kleurgebruik en de decoratieve metselverbanden. De verrassende ruimtelijkheid van het, overigens eenvoudige, interieur is het gevolg van het parabolische gewelf. Met uitzondering van een gedeelte van het bankenplan is de oorspronkelijke inrichting nog geheel aanwezig.

Oosterend, Hoofdweg: gedenkteken

De verbindingsweg tussen West-Terschelling en Oosterend, de eerste verharde weg op het eiland Terschelling, die een lengte van 14,5 kilometer had, kon in 1910 aangelegd worden dank zij financiële samenwerking van gemeente, de provincie Noord-Holland en het rijk. De deelname van de provincie Noord-Holland is verklaarbaar wanneer men bedenkt dat het eiland Terschelling indertijd tot het grondgebied van die provincie behoorde.

Ontwerper van het tracé was J.H. Krijger. Alle betrokkenen zijn gememoreerd op de gedenksteen langs de kant van de weg. De namen worden omlijst door een bloeiende plantestengel.

Oost-Vlieland, Duinkersoord 55, 56, 57: recreatiewoningen

'Zonnevanck','Open Zon' en 'Zon Rondom' zijn drie naast elkaar gelegen woningen, in 1931 gebouwd op een verhoogd terrein buiten het dorp. Zij hebben alle de vorm van een spitsboog, evenals de bijbehorende stookhokken. De voor- en achtergevels zijn van hout: de daken zijn gedekt met imitatieleien.

Oldeberkoop, Wolvegasterweg 16: Lagere Landbouwschool

De bouw van de eerste Landbouwschool liet lang op zich wachten: pas in 1872 had het hoofdbestuur van de Friese Maatschappij voor de Landbouw een commissie benoemd die het landbouwonderwijs moest bestuderen. De commissie kwam tot de conclusie dat dit onderwijs `s avonds kon worden gegeven in de scholen voor het lager onderwijs.

De onderwijzers die op de lagere scholen les gaven moesten verder worden opgeleid, zodat zij ook les konden geven in het landbouwonderwijs. De eerste Lagere Landbouwschool in de provincie en in Nederland werd pas in 1922 gebouwd, in Oldeberkoop. De architecten waren de Gebroeders van den Broek.

Noordwolde, Hoofdstraat Oost: Rietvlechtschool

Het met de hand vlechten van manden en korven van wilgetenen, rotan en riet was rond 1900 één van de weinige bronnen van inkomsten in de arme Stellingwerven. Dankzij het initiatief van twee ondernemende dominees kon zich in die streek de vlechtwerk-huisindustrie ontwikkelen. In de wintermaanden werden stoelen, korven en manden gevlochten, die in het voorjaar door de makers zelf in de rest van het land en in het buitenland werden verkocht.

Deze huisnijverheid groeide uit tot een bloeiende industrie. Ten behoeve hiervan werd in 1910-1911, met financiele steun van de overheid, de Rijksrietvlechtschool gebouwd, naar ontwerp van architect Vegeman. Het is een imposant, twee bouwlagen hoog gebouw met een symmetrische plattegrond, opgetrokken in een bouwtrant waarbij Art Nouveau-elementen zijn toegepast.

Nijetrijne, Peter Stuyvesantweg 186: kapel Maranatha

In de moeilijk toegankelijke veengebieden en op de arme zandgronden in het zuiden en zuidoosten van Fryslân waren evangelisten van kleine kerkformaties actief. In het gebied zijn vele kerkjes gesticht.

In het zuidwesten van de gemeente Weststellingwerf ontstond in 1876 een Vrije Zendingsgemeente te Langelille door de predikaties van het evangelistenechtpaar B. de Gilde en M.H. de Gilde-Hooms.

In 1919 was het aantal broeders en zusters, bijnaamd de 'gildenaren', dermate gegroeid dat een eigen kapel kon worden gesticht onder leiding van de voorganger A. de Wind. Een driehoekige gevelsteen in de topgevel vermeldt het stichtingsjaar. Andere gevelstenen noemen de naam van de kapel en van het stichtingsbestuur. Het gebouwtje is als kapel herkenbaar door de spitsboogvormige vensters.

Nijelamer, Kooiweg 32: electrisch gemaal

In de jaren 1928-1929 werd het gemaal van het waterschap 'De Ontginning' gebouwd door de Nederlandse Heide Mij. onder directie en naar ontwerp van de architect G.K. Bergsma. Bergsma was vooral betrokken bij waterstaatkundige werken, maar ontwierp ook enkele boerderijen en villa's.

In het ontwerp heeft de bouwmeester een symbiose tot stand gebracht tussen het baksteen-expressionisme van de Amsterdamse school en het functionalisme. De horizontale en verticale bouwvolumes, waarin de verschillende functies in het gebouw werden ondergebracht, zijn evenwichtig gegroepeerd. De voorgevel is uitgevoerd i­n schoon metselwerk; de overige gevels zijn beraapt met portland cement. Het gebouw wordt van de weg gescheiden door betonpaaltjes met buizen.

Bildtdijken

De Oude- en Nieuwebildtdijk met de bijbehorende bebouwing zijn van een bijzondere historische betekenis. De dijken verwijzen naar de inpoldering van dit langs de noordkust van Friesland aangeslibde, zeer vruchtbare gebied, die vanaf de zestiende eeuw in fasen verliep.

Bepalend voor de geschiedenis van Het Bildt is de wijze waarop de sociale verhoudingen in het gebied zich in de loop der tijd ontwikkeld hebben. Dit is onder meer zichtbaar in de aard van de bebouwing en de verspreiding daarvan over het gebied.

Langs de binnenzijde van beide dijken ligt een vaart ten zuiden waarvan de boerderijen zijn gesitueerd. De bebouwing aan en op de dijken ontstond vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen voor de boerenarbeiders eigen woningen werden gebouwd, die echter niet te dicht bij de boerderijen mochten staan en evenmin op de kostbare landbouwgrond.

De dijkbebouwing bestaat voornamelijk uit diverse streekjes en vrijstaande kleine arbeiderswoningen. Deze dateren uit verschillende perioden, maar vooral uit de tweede helft van de negentiende eeuw en de eerste helft van de twintigste eeuw. De bebouwing aan de Nieuwebildtdijk is veel minder dicht dan aan de Oudebildtdijk.

Nes, Duinweg 15: recreatiewoning

Deze houten zomerwoning 'Canidunum'is in 1936 gebouwd op Ameland. De organische bouwvormen zijn een opvallende en uitzonderlijke verschijning in het duingebied en komen vooral tot uiting in de vormgeving van het rieten dak dat aan een reusachtige vis doet denken.

Munnekezijl, De Schans: brug annex noodwaterkering

De aanleg van de dijk tussen Zoutkamp en Nittershoek in de jaren 1874-1877 veroorzaakte problemen voor de afwatering van het achterland. In 1881 besloten Provinciale Staten tot de verbetering en aanleg van afstroomkanalen door een afsnijding in de Lauwers. In het 36 meter brede kanaal werd een spuisluis gebouwd met een brugdek en een ruim 4,5 meter hoge keermuur, opdat het geheel tevens dienst kon doen als noodwaterkering.

De noodwaterkering, ontworpen door de Provinciale Waterstaatsdienst en uitgevoerd door de fa. L. Kalis Kz. uit Sliedrecht, werd in 1882 voltooid. De sluis is aan de landzijde verlevendigd door een gemetselde balustrade en pijlers waarop elf uitstroombogen rusten. Het dubbele aantal kleinere uitstroombogen en de onversierde muur vormen vanaf de zeeziide een massief front, dat het silhouet van het dijklichaam niet onderbreekt.