Moutwijnfabriek

Na de afgraving van het veen ontstond in Oost-Groningen een bloeiende agro-industrie, met als voornaamste exponenten de aardappelmeelfabricage en de strokartonfabricage. Met aardappelen als grondstof werden ook andere producten gemaakt, zoals zetmeel , spiritus, azijn en moutwijn.

Vele van dit type bedrijven zijn inmiddels al lang verdwenen. In Sappemeer, aan het gedempte Winschoter Diep staat aan de Noorderstraat nog het fabrieksgebouw van de voormalige moutwijnfabriek 'De Vlijt', opgericht in 1839.

Door de toenemende concurrentie van de jenever- en moutwijnindustrie in Schiedam, verandert het Sappemeerster bedrijf de bedrijfsnaam later in 'Gist- en spiritusfabriek Sappemeer'. Maar rond de eeuwwisseling moet ook dit bedrijf de produktie beëindigen.

Het fabrieksgebouw is nog aanwezig, hoewel het gedeeltelijk is verbouwd tot woningen en het inwendige in niets meer herinnert aan de vroegere fabrieksfunctie. Het langgerekte, witgeverfde fabrieksgebouw heeft aan beide uiteinden een hoog oprijzend gedeelte met een balustrade op de topgevel.

Strokartonfabriek

Tot de belangrijkste agro-industrieën in de provincie Groningen behoort de strokartonfabricage. Deze typische Groninger bedrijfstak ontwikkelde zich sterk aan het einde van de negentiende eeuw.

In de strokartonfabrieken werd het stro machinaal verwerkt tot karton voor de verpakkingsindustrie. Met de opkomst van moderne verpakkingsmiddelen in de tweede helft van de twintigste eeuw stortte de strokartonfabricage geheel in. Van de ooit talloze strokartonfabrieken in het noorden is nu nog maar weinig overgebleven. Een van de meest indrukwekkende fabriekscomplexen is de Coöperatieve strokartonfabriek 'De Toekomst' bij Scheemda. Sinds de sluiting van de fabriek in 1968 zijn de fabrieksgebouwen vervallen tot een ruïne.

De in rode baksteen opgetrokken fabrieksgebouwen zijn in 1900 gebouwd naar een ontwerp van architect P.G.Cremer uit Nieuwolda. De naast elkaar gelegen productiehallen, het ketelhuis en het machinehuis met de schoorsteen vormen een breed front aan het jaren geleden gedempte fabriekskanaal, waarover vroeger de goederen werden vervoerd. In de vervallen fabrieksgebouwen staat een indrukwekkende collectie verroeste en vervallen machines, waaronder de restanten van de stoommachine en diverse ijzeren 'bolkokers', waarin de stro met water werd gekookt tot een stroperige substantie.

Bij de entree van het fabrieksterrein staan nog de opzichterwoningen van de fabriek.

Zuivelfabriek

De voormalige zuivelfabriek 'Sellingen en omstreken' werd in 1898 opgericht als stoomzuivelfabriek. In 1938 werden de oude fabrieksgebouwen vervangen door een compleet nieuw gebouw, die de trots van Westerwolde was zoals blijkt uit de inscriptie in een terracotta-gevelsteen in de voorgevel: 'Westerwolde et sigilium Terra' (Zegel van het land van Westerwolde).

Links van het hoofdgebouw met schoorsteen staat nog een restant van de oude melkfabriek in Amsterdamse Schoolstijl. In 1976 werd de zuivelfabriek gesloten en wordt een deel van het complex gebruikt doro een wasserij.

Slachthuis

Aan de Oosterstraat in Stadskanaal werd in 1925 het gemeentelijk slachthuis gebouwd. Het kleine bakstenen gebouw met plat dak is gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, met de typische verticale en horizontale baksteenversieringen.

Twee halfronde gemetselde kolommen flankeren de hoofdingang. Het slachthuis is nog steeds in gebruik.

Remise

In 1900 werd door de Noord-Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij(NFLS) in het noorden van Friesland een uitgebreid net van lokaalspoorwegen aangelegd. De lijnen werden in 1936 opgeheven. Een klein deel van Leeuwarden tot Stiens bleef nog een tijd in gebruik voor goederenvervoer. Aan de Lutsedijk bij Stiens bouwde de NFLS een grote remise voor de stalling van locomotieven en wagons. DE remise bestaat uit twee evenwijdig aan elkaar gebouwde bakstenen loodsen met zadeldaken. Aan de kopzijde van de loodsen zijn nog de (dichtgemetselde) rondboogvormige ingangsdeuren te zien, waardoor het materieel vroeger het gebouw inreed.

Deze kopgevels zijn verder voorzien van rijk gedetailleerde baksteenversieringen, zoals tandlijsten en gekoppelde rondboogvensters. Aan de zijwanden van de loods is de vakwerkconstructie te zien waaruit de gevels zijn opgebouwd. Het complex is nu in gebruik als opslagplaats voor aardappelen.

Schutsluis

De schutsluis 'Dijkshornersluis' in het Westerwijtwerdermaar bij Ten Boer werd in 1928 gebouwd in opdracht van het waterschap Hunsingo, op de grens van het gebied van het waterschap Fivelingo.

De schutsluis moest de waterhuishouding regelen tussen de afwateringsgebieden van de beide waterschappen. De schutsluis heeft een unieke technische constructie: de ijzeren sluisdeuren worden niet zoals gebruikelijk opengedraaid, maar omhoog gehesen door middel van kettingen en katrollen die zijn aangebracht op de hoge ijzeren hefbogen. Een sluisconstructie van dit type is zeer zeldzaam in Nederland.

Naast de sluis bevind zich een smeedijzeren ophaalbrug, eveneens uit 1928.

Stoommachine AVEBE

In de veenkoloniale aardappelmeelindustrie werd veel gebruik gemaakt van stoomaandrijving voor de machines. In de loop der jaren zijn door modernisering en sluiting van bedrijven de meeste oude stoommachines verdwenen.

Een van de laatste nog in situ aanwezige stoommachines in de provincie Groningen is de stoommachine van de aardappelmeelfabriek AVEBE in Ter Apelkanaal. De machine werd in 1913 geplaatst in het ketelhuis van de nieuwe coöperatieve fabriek 'Musselkanaal en Omstreken', welke later is overgenomen door de AVEBE. De imposante stoommachine werd in 1913 gefabriceerd door de 'Ascherslebener Maschinenbau-Aktiengesellschaft', een machinefabriek in Aschersleben in het oosten van Duitsland. De aanschafkosten van de machine bedroegen indertijd inclusief vervoer en installatie 29.750 Duitse mark. De machine is van het type horizontale één-cilinder, en heeft een vermogen van 657 PK.

Met het grote vliegwiel werd een as aangedreven, die de installaties in de fabriek in werking hield. De stoommachine heeft van 1913 tot 1993 dienst gedaan! De toekomst van dit unieke industriële monument is onzeker, aangezien de AVEBE er geen gebruik meer van maakt.

Kantoor aardappelmeelfabriek

De aardappelmeelindustrie ontwikkelde zich in de tweede helft van de negentiende eeuw tot een van de belangrijkste bedrijfstakken in de provincie. Deze typische agro-industrie concentreerde zich vooral in de veenkoloniën.

Als een der laatste fabrieken werd in 1916 werd aan het Ruiten Aakanaal in ter Apel de coöperatieve aardappelmeelfabriek 'Ter Apel en Omstreken' gebouwd. De fabriek beëindigde de productie in 1981, waarna in de fabrieksgebouwen diverse kleine bedrijfjes werden gevestigd. Enkele onderdelen van de fabriek dateren nog uit de bouwtijd, waaronder het ketelhuis met schoorsteen en een fabrieksbal.

Aan de achterzijde van de fabriek bevinden zich nog de grote, rechthoekige vloeivelden, bassins waarin tijdens het productieproces afvalwater werd geborgen. Bijzonder karakteristiek is het voormalige kantoorgebouw bij de ingang: een bakstenen gebouwtje met schilddak. In het vooruitspringende entreegedeelte is in de topgevel de tekst aangebracht 'kantoor 1916'.

Het gebouw, dat een van markantste overblijfselen vormt van de Groninger aardappelmeelindustrie, staat sinds 1999 leeg.

Boezemgemaal

In Termunterzijl werd al in de achttiende eeuw een uitwateringssluis gebouw, de Oude Sluis. In 1872 werd een tweede sluis gebouwd. Omdat de natuurlijke afwatering via de sluizen niet meer voldoende functioneerde, werd in 1930 een boezemgemaal gebouwd naast de sluizen. Het in baksteen opgetrokken gemaal werd gebouwd naar een ontwerp van architect P.G.Cremer, de waterbouwkundige van het waterschap Oldambt.

De bouw van dit gemaal werd zijn laatste opdracht en als eerbetoon kreeg het gemaal zijn naam. In de voorgevel van het gemaal is de wapensteen van het waterschap Oldambt aangebracht, en een gevelsteen met de naam 'Cremer'.

In de machinehal staan twee zware dieselmotoren van de Fa. Stork. Vanwege de toenemende bodemdaling als gevolg van de aardgaswinning was de capaciteit van het gemaal niet meer voldoende en werd in 1998 een nieuw gemaal gebouwd.

Voor het oude gemaal wordt nu een nieuwe bestemming gezocht, mogelijk in de vorm van een waterschapsmuseum.

Door de eeuwen heen zijn er vele drenkelingen aangespoeld op Schiermonnikoog. Tot vermoedelijk 1800 werden deze drenkelingen in de duinen begraven. In de loop van de 19e eeuw werd dit echter verboden en moesten drenkelingen begraven worden op een Algemene Burgerlijke Begraafplaats.
In 1917 werd er een vereniging in het leven geroepen die zich bezig ging houden met het drenkelingenkerkhof. De initiatiefnemers waren Ruud Fenenga (oud-kapitein op de zeilvaart en leraar/directeur van de Zeevaartschool in Amsterdam), Theunis Riekert Visser (boer en vinder van twee drenkelingen in 1917) en Rink de Boer (veehouder). Zij haalden Cornelis Visser (jachtopziener in dienst van Graaf Von Bernstorff) en Sake van der Werff (hotelhouder en voormalig veldwachter) erbij.
Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal drenkelingen die op Vredenhof hun laatste rustplaats kregen. Naast zeelieden (geallieerden en Duitsers) liggen er ook geallieerde piloten, die aangespoeld waren nadat hun vliegtuig neergeschoten was boven de Noordzee, en Franse soldaten uit Duinkerken die met de stroom mee op Schiermonnikoog belandden. Evenals in de Eerste Wereldoorlog werden ook nu Duitse drenkelingen begraven op Vredenhof.

Schutsluis

Om de economische positie van Hoogeveen te verbeteren, werd in de jaren 1923-1926 het Linthorst-Homankanaal gegraven. Dit scheepvaartkanaal vormde de verbinding tussen de Hoogeveensche Vaart bij Hoogeveen en Beilen. Vanuit Beilen werd aangesloten op de Beiler Vaart, waarmee de Drentse Hoofdvaart bij Hoogersmilde kon worden bereikt. Het Linthorst-Homankanaal werd in het kader van de werkverschaffing gebouwd.

Over het kanaal werden een tiental ijzeren draaibruggen gebouwd als oeververbinding. De brug bij Tiendeveen heeft een draaibaar gedeelte dat bestaat uit een geklonken ijzerconstructie. Na de sluiting van het kanaal voor de scheepvaart in 1966 werden de draaibruggen vastgezet.

Vuurtoren

In 1853 tekent Koning Willem III een besluit tot de bouw van twee vuurtorens op het eiland en wordt begonnen met de bouw van twee identieke torens met elk een dubbele lichtwachterstoren. In 1854 worden op beide torens de lantaarns en lichttoestellen geplaatst. Per toren zouden de olielampen ongeveer 831 liter olie per jaar gaan gebruiken. Op 1 september 1854 konden de lichten voor het eerst worden ontstoken. De lichtwachters die bij de torens wonen hebben tot taak te zorgen voor het brandend houden van de lichten. Op 1 april 1886 worden de vuurtorens in Nederland uitkijkposten en is de Kustwacht een feit. De lichtwachters worden dan ook kustwachters.
In 1909 wordt het licht van de Zuidertoren (de toren nabij het huidige Bezoekerscentrum) definitief gedoofd en wordt de Noordertoren ‘de’ vuurtoren op Schiermonnikoog.
In 1924 vindt de aansluiting van de vuurtoren op het elektriciteitsnet van Schiermonnikoog plaats. Als lichtbron wordt een lamp van 4000 Watt geplaatst. Als reservelamp dient een zogeheten ‘blauwgasgloeilicht’ (in 1949 omgebouwd voor propaangas). In 1974 verdwijnt de gloeilamp om plaats te maken voor een kwik-jodidelamp van 2000 Watt.
Er staan drie lampen in de optiek, waarvan er één in het brandpunt staat. Valt deze lamp uit, dan draait een andere lamp automatisch naar het brandpunt om zijn taak over te nemen. Het in- en uitschakelen van het licht en het laten draaien van de optiek gebeurt automatisch. Sinds 1979 heeft de toren radar. De vuurtoren is 24 uur per dag bemand.
De (witte) Zuidertoren heeft in de loop der tijd verschillende functies gehad: vuurtoren, watertoren en thans toren voor allerlei communicatieapparatuur van KPN Telecom.

Olieslagerij

In 1802 werd in Tjamsweer, ten westen van Appingedam de windoliemolen 'de Eendragt' gebouwd. In 1850 wordt in de molen een olieslagerij ingericht. De olie werd geslagen uit lijnzaad.

In 1884 werd de molen 'verstoomd', waarbij de achtkantige bovenbouw en de wieken werden afgebroken. Het vierkante houten onderstuk met het aangebouwde woonhuis en werkruimten bleef staan.

De olieslagerij werd voortaan met stoomkracht voortgezet, waarvoor een ketelhuis met schoorsteen en een machinekamer naast de molen werden gebouwd. In 1950 werd het oliebedrijf beëindigd.

Het nu nog aanwezige complex, met molenonderbouw, woonhuis, ketelhuis en de ronde schoorsteen op een vierkante hoge voet geeft een gaaf beeld van een olieslagerijbedrijf uit het begin van het stoomtijdperk. De stoommachine is in 1934 verdwenen.

Jachthaven

De jachthaven van Schiermonnikoog, één van de 17 Waddenhavens, is gesitueerd aan de zuid-west kant van het eiland aan de oude Veerdam. De haven is een echte getijdenhaven (samen met 'Noordpolderzijl' de enige twee getijdejachthavens in Nederland): de toegang is bevaarbaar vanaf ongeveer 2 uur voor hoogwater tot 2 uur na hoogwater. Bij hoogwater is de gemiddelde diepte 1.50 meter; bij laagwater staat er in de haveningang slechts ongeveer 10 cm water. De haven biedt plaats aan ongeveer 120 schepen en is open van mei tot oktober.
Het havengebouw bestaat uit twee bouwlagen. De onderste bouwlaag ligt in de terp. De bovenste bouwlaag ligt op de terp. Hierin bevinden zich een kantoor en het restaurant `Liberty Glo` (ongeveer 50 personen).

Station

In 1929 werd de Woldjerspoorlijn aangelegd, tussen stad Groningen en Delfzijl. De spoorlijn, opgericht door een aantal ondernemers en grondeigenaren in de streek ten oosten van Groningen , was bedoeld om de Woldjerstreek te ontginnen, met de dorpen Slochteren, Harkstede, Schildwolde en Siddeburen.

De spoorlijn leed al snel verlies door de crisis in de dertiger jaren en in 1940 werd de exploitatie van de lijn gestaakt. Enkele stationsgebouwen, zoals dat van Tjuchem-Meedhuizen herinneren nog aan de Woldjerspoorweg.

Het stationsgebouw van Tjuchem-Meedhuizen bestaat uit een massief bakstenen gebouw met een hoog oprijzend stijl zadeldak. Aan de voormalige perronzijde een vooruitspringend gedeelte, met boven de vensters een hardstenen reliëf met de stationsnaam.

Ook boven de ingang naar de voormalige dienstruimte een hardstenen opschrift met de tekst 'Stationschef'. Het stationsgebouw is nu als woonhuis/boerderij in gebruik.

Eendenkooi

De eendenkooi op Schiermonnikoog is in 1861 aangelegd om eenden te vangen voor de verkoop. In 1960 raakte de eendenkooi buiten gebruik en dit leidde tot groot verval van de kooi. Met de komst van het Nationaal Park ontstonden er mogelijkheden tot restauratie van de eendenkooi in 1990. De officiële opening was in 1991.
Na de restauratie van de eendenkooi was het aan de natuurterreinbeheerder Natuurmonumenten om het functioneren van de eendenkooi vorm te geven. Voor Schiermonnikoog is de eendenkooi als cultuurhistorisch object van belang voor de educatie en in zijn functie als ringkooi van belang voor de wetenschap.

Station

Op 1 februari 1922 werd de lokaalspoorlijn Winsum-Zoutkamp geopend. De spoorlijn, die Hunsingo moest ontsluiten, werd geen succes. Al in 1938 werd de spoorlijn opgeheven. Op het voormalige tracé is later de provinciale weg N 361 aangelegd. In de plaatsen Leens, Ulrum en Zoutkamp zijn de voormalige stationsgebouwen nog aanwezig.

Het stationsgebouw van Ulrum is een fors, witgepleisterd gebouw met dienstruimten op de begane grond, een woonhuis voor de stationschef op de verdieping en een aangebouwde goederenloods.

Aan de noordzijde, de voormalige perrongevel bevind zich een rechthoekig tegeltableau met de naam 'Ulrum' in Art-Deco-belettering aangebracht.

Walviskaken

In het centrum van het dorp staan de walviskaken. Ze getuigen van een periode dat Schiermonnikoog veel met de walvisvaart te maken had.
Vlak na de Tweede Wereldoorlog was er gebrek aan alles in het land. Er was vooral behoefte aan olie en vetten. Een paar kopstukken in Amsterdam hadden besloten om walvissen te gaan vangen. En zo werd de 'NV Nederlandse Maatschappij voor de Walvisvaart' opgericht. De eerste expeditie vertrok in oktober 1946 naar de zuidpool. Een expeditie bestond uit het moederschip, de Willem Barendsz, en een stuk of zeven jagers. De jagers waren uitgerust met een harpoenkanon waarmee de walvissen werden geschoten. De geschoten walvissen werd naar het moederschip gebracht om daar te worden verwerkt.
De eilander bemanningsleden vertrokken in oktober en keerden in april weer terug. Bij terugkeer vonden ze allemaal wel een baantje op het eiland want het toeristenseizoen begon. Zo hadden vele gezinnen een goed bestaan.
Omdat er steeds meer landen op walvissen gingen jagen liep hun aantal snel terug. Bovendien werd er in de wereld meer olie geproduceerd uit andere grondstoffen zoals aardnootjes. De prijs van walvisolie kelderde. Tussen 1910 en midden jaren zestig zijn er 330.000 blauwe vinvissen tot smeerolie, margarine, veevoer, kunstmest en schoonheidsmiddelen verwerkt. De laatste reis van de Willem Barendsz was in het seizoen 1963-1964.

Station

In het begin van de twintigste eeuw werd de Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij(NOLS) opgericht. De belangrijkste lijn van de maatschappij liep vanaf Zwolle via Emmen naar Delfzijl. Na de opheffing van de lijn bleven enkele stationnetjes behouden, zoals dat van Valthe, gelegen op de grens van de Hondsrug.

De stationsgebouwen van de NOLS werden ontworpen door Eduard Cuypers. De stationsgebouwen zijn gebouwd in een bouwstijl die lijkt op de Engelse cottagestijl, met Jugendstildetails. Het voormalige station van Valthe, dat dateert uit 1904, behoorde tot de kleinere stationstypen van de NOLS. Aan de perronzijde is in de voorgevel een fraai tegeltableau aangebracht met de naam 'Valthe'.

Bunker 'Wassermann'

De Wassermann is een betrekkelijk gave, ruim 27 meter lange bunker langs de Prins Bernhardweg op Schiermonnikoog. Vanaf deze bunker heeft u een prachtig uitzicht over het eiland, de Noordzee en de Waddenzee.
De grote bunker maakte deel uit van de Atlantikwall, een verdedigingslinie langs de kusten van Noorwegen, Denemarken, Duitsland, Nederland, België en Frankrijk. De Atlantikwall is door de nazi’s gebouwd in de periode 1941-1945 om landing van geallieerde troepen te voorkomen. Met zijn 14.000 bunkers, waar 17.000.000 ton beton en 1.200.000 ton staal voor gebruikt is, vormt de Atlantikwall de grootste kustverdedigingslijn uit de geschiedenis.
De Wassermann, genoemd naar een voor die tijd zeer modern Duits radarsysteem, is nooit als zodanig gebruikt. Toen de bunker voltooid was, zijn zowel de installatie als de bevestiging van het radarsysteem en de 40 meter hoge radarcilinder zwaar gesaboteerd.

Sinds 1989 is de bunker in beheer bij Natuurmonumenten. Die heeft een paar jaar geleden de bunker weer toegankelijk gemaakt voor het publiek. Een lamp, gevoed door een zonnecollector, geeft de nodige verlichting. Op de bunker is een hek geplaatst en een kaart van het eiland geeft aan waar landschappelijke en cultuurhistorische zaken te zien zijn. Rond de bunker staan voor de vermoeide toerist een aantal bankjes.

Monument B.L. Tijdens

Om de slechte waterafvoer in Westerwolde te verbeteren, ontwikkelde de landbouwer/politicus Boele Luitjen Tijdens uit Nieuw-Beerta plannen een kanalisatieplan voor dit gebied. In 1911 werd begonnen met het graven van het Ruiten-Aa-kanaal, tussen Ter Apel en Bellingwolde, in 1916 werd het westelijk hiervan geprojecteerde Mussel-Aa-kanaal gegraven, tussen Musselkanaal en Bellingwolde. Beide kanalen werden onder zware omstandigheden met de hand gegraven.

De voltooiing van beide kanalen in 1920 droeg bij aan de economische ontwikkeling van Westerwolde. De kanalen hadden ook een belangrijke functie als scheepvaartverbinding. Om de initiatiefnemer van het kanalisatieplan, B.L.Tijdens te eren, werd kort na zijn overlijden in 1904 Een hardstenen obelisk opgericht bij de sluis ten zuiden van Bellingwolde.

Op de obelisk staat de tekst 'B.L.Tijdens, ontwerper van het plan ter kanalisering van Westerwolde 1892-1908'.

De Bank van Banck

In 1858 kocht de 25 jarige Haagse jurist John Eric Banck het eiland voor 96.055 gulden. Hij heeft veel in het eiland geïnvesteerd, onder meer in het laten indijken in 1860 van een groot stuk kwelder aan de wadkant van het eiland. De kwelder werd zo geleidelijk aan een polder die naar Banck vernoemd is. Als herinnering aan John Eric Banck staat op de dijk `De Bank van Banck`.
Ook gaf John Eric Banck de aanzet tot de bestrijding van de enorme verstuiving van duinen door deze te beplanten met helmgras en heeft zes boerderijen laten bouwen die nog altijd op het eiland staan.

Machinefabriek

Aan het Boven Oosterdiep kocht Th. Holthuis in 1885 een bestaande smederij uit 1872 en breidde deze uit tot een machinefabriek. De voormalige smederij maakt nog steeds onderdeel uit van het complex.

In 1910 gaf hij de bouwkundigen R.Boiten & Zn. uit Veendam opdracht om links van de smederij een stoomketelmakerij te bouwen. Rechts kwam een werkplaats. De machinefabriek bestaat uit een bakstenen gebouw met traditionele ijzeren segmentboogvensters.

Het complex wordt sinds 1987 alleen nog voor opslag gebruikt.

Station

Het stationsgebouw van Veendam werd gebouwd in 1910, als onderdeel van de spoorlijn Zuidbroek-Stadskanaal. Deze spoorlijn werd aangelegd door de Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij(NOLS) en vormde vanaf Zwolle, via Emmen, Stadskanaal en Zuidbroek een doorgaande verbinding met delfzijl.

De stationsgebouwen langs de lijn werden ontworpen door architect Ed. Cuypers, en zijn gebouwd in Berlagiaanse stijl, met enkele Jugendstilelementen, zoals het fraaie tegeltableau in de gevel aan de spoorzijde met het opschrift 'Veendam'.

In 1930 werd de perronoverkapping aangebracht, vervaardigd door machinefabriek S. ten Horn uit Veendam. In 1953 werd het station gesloten voor goederenvervoer. De originele indeling en inrichting zijn nog nagenoeg geheel intact, met de balkenplafonds en houten lambriseringen.

Het stationsgebouw is sinds 1998 in gebruik bij de Museumspoorlijn S.T.A.R.

Electriciteitscentrale

Vanaf 1900 werd op grote schaal elektriciteit opgewekt in kleine elektrische centrales, later werden deze opgevolgd door grote Provinciale elektriciteitscentrales. Van de eerste generatie centrales zijn weinig voorbeelden overgebleven. Een van de uitzonderingen is de elektrische centrale op het terrein van de justitiële inrichtingen in Veenhuizen. In 1859 werd hier een strafinrichting gebouwd op het terrein van de voormalige koloniën van weldadigheid.

De strafkolonie Veenhuizen was een geïsoleerd dorp dat in hoge mate `selfsupporting' was. Zo werd in 1912 een eigen elektrische centrale gebouwd, die zorgde voor de stroomvoorziening van Veenhuizen. Al in 1919 werd de centrale uitgebreid. De centrale bestaat uit een eenvoudig bakstenen gebouw , waarin een machinekamer, een bedieningsruimte en een werkplaats. In het gebouw staan nog de oorspronkelijke machines die dit complex bijzonder maken.

Centraal in de ruimte staat de Crossley-dieselmotor van 50 PK met vliegwiel, gefabriceerd in 1912. In de uitbreiding van 1919 werd een 100 PK Crossley zuiggasmotor geplaatst. In 1934 werd de 50 PK Crosleymotor vervangen door een 150 PK Kromhout dieselmotor, gekoppeld aan een 100 kw-dynamo. De vloeren van de machinekamer zijn fraai betegeld en de controlepanelen zijn in marmer uitgevoerd. Sinds 1975 is de centrale niet meer in gebruik.

Stoomzuivelfabriek

In 1896 gestichte stoomzuivelfabriek, typerend voorbeeld van een Drentse zuivelfabriek op het platteland. Van het oudste deel is de rechterzijvleugel nog aanwezig, in traditionele stijl, met segmentboogramen en een zadeldak.

In 1952 werd een nieuw, drie verdiepingen hoog middendeel toegevoegd met hoge verticale raampartijen en een laadbordes op de begane grond. Ook de linkervleugel werd in dezelfde stijl vernieuwd. In 1977 werd de fabriek gesloten, en is nu in gebruik bij een bedrijf in transportmiddelen.

Luchtwachttoren

Ten noorden van Warfhuizen, aan de Baron Van Asbeckweg staat een van de weinige overgebleven luchtwachtobservatietorens van de in totaal 160 exemplaren die in de periode van de koude oorlog tussen 1950 en 1960 in Nederland zijn gebouwd.

De torens werden bemand door militairen die laagvliegende vijandelijke vliegtuigen moesten signaleren. Na de perfectionering van de radarapparatuur in de jaren zestig werden de torens overbodig.

De 15 meter hoge toren heeft een open betonconstructie van prefab-elementen, gebouwd volgens het zg. Raat-systeem.

Elders in de provincie Groningen staat nog een toren bij Winschoten.

Chocoladefabriek

In het begin van de jaren vijftig werd een kleinschalig industrieterrein ontwikkeld aan de Lage Weg in Wedde. Een van de bedrijven die hier werden gevestigd, was de chocoladefabriek van de Fa. van Houten.

Het bedrijf beëindigde de productie begin jaren zeventig. Het gebouw uit 1952 dat aan de buitenzijde nog vrijwel in de oorspronkelijke staat verkeert, is opgetrokken in de typische stijl van de vroege jaren vijftig van de twintigste eeuw.

De bakstenen gevels zijn verlevendigd met verticale betonnen sierelementen. Het complex bestaat uit een hoogbouw van drie verdiepingen en een laagbouw. In 1998 is het fabrieksgebouw opgeknapt en in gebruik genomen door een fotografiebedrijf en kunstatelier.

Het is een uitstekend voorbeeld van een succesvolle toepassing van hergebruik van industrieel erfgoed.

Coöperatieve Maalderij

In het centrum van Wehe den Hoorn, tegenover de RK-kerk staat een coöperatieve maalderij die door de Fa. Goyarts in 1950 werd opgericht. In 1975 kwam het bedrijf in handen van de Aankoop Centrale in Groningen.

Het hoofdgebouw aan de Mernaweg bestaat uit een hoog, rechthoekig gebouw met piramidedak, waarin zich de silo's voor de meelopslag bevinden. Het gebouw heeft een betonnen constructie met bakstenen buitengevels.

In de voorgevel zijn grote, traditionele ijzeren segmentboogramen gebouwd, onder de dakrand bevind zich een gemetseld boogfries. De silo is een gaaf voorbeeld van industriële architectuur uit het begin van de vijftiger jaren van de twintigste eeuw.

Schutsluis

In 1877 werd het Reitdiep afgesloten door de aanleg van een afsluitdijk met een zeesluis bij Zoutkamp. Doel hiervan was de verbetering van de scheepvaart op deze voor de stad Groningen zo belangrijke scheepvaartroute.

Een onderdeel van de afsluitwerkzaamheden was ook de aanleg van een schutsluis bij Wetsinge. De gemetselde schutsluis werd in 1875 gebouwd. Om beide oevers met elkaar te verbinden werd op het westelijke sluishoofd een gietijzeren voetgangersdraaibrug gebouwd. Op de onderzijde van de brug is het jaartal 1875 aangebracht.

Sinds de afsluiting van de Lauwerszee in 1969 heeft de sluis geen functie meer en werd de draaibrug, een van de oudste in de provincie, vastgezet. Schutsluis en draaibrug zijn in 1995 ingrijpend gerestaureerd, waarbij de brug gedeeltelijk is vernieuwd , vanwege de slechte staat waarin de brug verkeerde.

Steenhouwerij

Karakteristiek fabriekspand aan de J.Kammingastraat 103 a. Dit fabriekspand werd oorspronkelijk in 1897 gebouwd als stoomzuivelfabriek. In 191 5 werd aan de rechterzijde een schoorsteenpijp gebouwd.

Toen het bedrijf in 1923 failliet ging, vestigde H.Prummel er in in 1924 een stukadoor- granito en kunststeenwerkenbedrijf. Daarvoor werd aan de achterzijde een houten kapschuur gebouwd, die diende als kalkblusserij. Van de oude melkfabriek is de boterkelder met gewelfd plafond nog aanwezig.

De openingen in de voorgevel zijn versierd met keperbogen van gele baksteen. Midden in de voorgevel is in specie de naam 'Firma H.Prurnmel stucadoor- granitokunststeenwerken' aangebracht. In de voormalige machinekamer zijn nog de Alweller pomp en een zwartgele tegelvloer aanwezig.

Het complex wordt nu gebruikt als particulier opslagruimte. Naast de fabriek staat het woonhuis van de eigenaar.

Fabrieksgebouw

In 1818 stichtte de Maatschappij van Weldadigheid in de omgeving van Vledder een aantal koloniën, waar mensen uit de behoeftige klassen konden worden te werk gesteld. In totaal stichtte de maatschappij drie nederzettingen, Boschoord, Frederiksoord en Wilhelminaoord. Deze koloniën hebben als kenmerk een rechtlijnige verkavelingsstructuur, waarlangs kleine kolonieboerderijtjes werden gebouwd.

In de kernen werden voor de kolonisten ook kerken, scholen en bejaardenwoningen gebouwd. De boerderijen vormden de belangrijkste bron van inkomen voor de koloniën, maar later werden ook centrale werkplaatsen gebouwd voor de koloniebewoners. Een markant voorbeeld is het voormalige fabrieksgebouw aan de Koningin Wilhelminalaan in Wilhelminaoord. Dit fraaie gebouw in eclectische baksteenstijl is gebouwd in 1900 en was oorspronkelijk bestemd als mattenmakerij. Later werd er een katoenweverij in ondergebracht.

In het middendeel van de voorgevel zijn nog de deuropeningen aanwezig, waardoor goederen in- en uitgeladen konden worden. Het fabrieksgebouw is nu in gebruik als woonhuis. Aan de achterzijde van het pand is een lage aanbouw, waarin vroeger een smederij was ondergebracht.

Graanpakhuis

Het imposante graanpakhuis van de zaadhandel van de Fa. Robertus werd in 1922 aan de rand van het industriegebied aan de Oosterhaven gebouwd. Het ontwerp is afkomstig van architect M.G. Eelkema uit Groningen.

Het in baksteen opgetrokken vrijstaande gebouw van zes bouwlagen is typerend voor de schaalvergroting in de traditionele graanopslag in de jaren na de Eerste Wereldoorlog. Het gebouw heeft een fraaie vormgeving met ruitvormige vensters en eveneens ruitvormige uitsparingen in het metselwerk die verwantschap vertonen met de in de jaren twintig opkomende Art Deco-stijl.

Stoomgemaal

Het stoomgemaal Winschoten werd in 1878 gebouwd aan het Beersterdiep. Het gemaal verving een windwatermolen. Het stoomgemaal is uitgerust met een schroefvijzel die het water omhoog maalt.

Het stoomgemaal bestaat uit een machinehuis, een ketelhuis met hoge schoorsteen op vierkante voet. Aan het gemaal is een dienstwoning gebouwd. In 1895 werd het gemaal uitgebreid om de capaciteit te vergroten.

De oudste stoommachine werd in 1929 vervangen door een Heemaf elektromotor van 120 PK, die via een riemoverbrenging de vijzels aandrijft. In het in 1895 gebouwde deel staat een stoommachine van de Fa. landeweer & zonen uit Martenshoek, een machine van het type horizontale tandem-compound met een vermogen van 175 PK. In het ketelhuis staat een Lancashire stoomketel van de Fa. ten Horn uit Veendam, uit 1935. In 1971 werd het gemaal buiten bedrijf gesteld.

In de jaren tachtig werd het hele complex met de machines geheel gerestaureerd en als museumgemaal ingericht. Het stoomgemaal is een van de zeldzame overgebleven voorbeelden van een vijzelstoomgemaal in ons land.

Busremise

In de jaren dertig werden steeds meer particuliere busdiensten opgericht om het platteland te ontsluiten. Deze busdiensten vormden een steeds grotere bedreiging voor de spoorlijnen.

In Zoutkamp werd in 1936 de busonderneming 'De Marne' opgericht, welke busdiensten onderhield in het westelijk deel van Hunsingo. In het centrum van Zoutkamp bouwde 'De Marne' een busremisecomplex met dienstwoning. Het opvallende gebouw heeft een L-vormige plattegrond, waarbij aan weerszijden twee garages zijn gebouwd, met op de hoek tussen de garages een fraaie dienstwoning voor de chef van de remise.

In de open ruimte tussen het woonhuis en de garage werd een kantoortje gebouwd. Na 1940 is de busonderneming, zoals zovele ondernemingen overgenomen door de GADO, de Groninger Autobus Dienst Onderneming.

Het remisegebouw in Zoutkamp is nu in gebruik als brandweerkazerne.

Zeesluizen

De nederzetting Zoutkamp is ontstaan vanuit een in 1575 door de Spanjaarden gestichte schans. Later groeide Zoutkamp uit tot een vissersplaats. In 1877 werd met een afsluitdijk tussen Zoutkamp en Munnikeburen de Lauwerszee afgesloten. Hierdoor werd een einde gemaakt aan overstromingen en kon het vaarwater beter worden benut door de scheepvaart van de Stad Groningen naar de zee.

In de afsluitdijk bij Zoutkamp werd een groot sluizencomplex gebouwd. De grote zeesluis, ook wel Provinciesluis genaamd, bestaat uit hoge, gemetselde sluiswanden, waarvan de houten sluisdeuren niet meer aanwezig zijn. Naast de zeesluizen werd een uitwateringssluis gebouwd. Een derde sluis, de Hunsingosluis werd in 1856 ten noorden van de Zeesluis gebouwd, op het punt waar het Hunsingokanaal uitmondt in de Lauwerszee.

Bij de grote zeesluis staat een bakstenen huisje, met trapgevels aan de zijkant en een halfrond dak. Hierin was de wachtruimte van het sluispersoneel gevestigd. Naast de doorstroomopeningen in de Zeesluis zijn een aantal fraaie gietijzeren spuiopeningen aangebracht, in de vorm van koppen van zeeslangen.

Stoomgrutterij

Het platteland van Groningen is voor een groot deel agrarisch van karakter. In deze streken is vanouds weinig industrie gevestigd, behalve traditionele kleinschalige bedrijven als graanmolens, grutterijen en kalkbranderijen.

In Zuidhorn staat aan De Garst nr. 82 het fabrieksgebouw van een voormalige stoomgrutterij. Het bedrijf werd in 1870 gesticht als mosterdmalerij en veevoerhandel. In 1889 werd het overgenomen door J.R.Luth, die het ombouwde tot een grutterij en was een van de eerste bedrijven in het Westerkwartier, dat gebruik maakte van een stoommachine. Later werd in de fabriek gort gepeld en koren gemalen.

Oorspronkelijk stond naast het fabrieksgebouw dan ook een schoorsteen die inmiddels is verdwenen. Het fabrieksgebouw is in traditionele stijl gebouwd, de architectuur doet denken aan de wijze waarop pakhuizen in Groningen werden gebouwd. Het gebouw bestaat uit drie evenwijdige naast elkaar gelegen in baksteen opgetrokken delen, met tuitgevels. In het middendeel bevinden zich grote deuren, waardoor de meelzakken naar buiten konden worden getakeld.

In 1956 werd De Zevenster verkocht aan T.Kuipers, die er een handel in havergort en fourage in voortzette.

De voormalige meelfabriek 'de Zevenster' vormt een gaaf voorbeeld van een kleinschalig fabrieksgebouw in traditionele stijl.

Oliemolen

De windoliemolen 'De Wachter' werd in 1851 aan de Zuidlaardervaart gebouwd door molenaar Van Bon. Vanaf 1895 is de molen in bezit van de Fa. Medendorp. Koren- en oliemolen 'De Wachter' is een van de laatste overgebleven industriemolens in de provincie Drenthe. Bijzonder was dat al in 1898 een stoommachine van 40 PK werd aangeschaft als hulpkracht. In 1905 werd het machinepark uitgebreid met een oliewringer, een groot ijzeren apparaat waar de olie in geperst kon worden uit lijnzaad, de traditionele molensteen was hiermee overbodig geworden. De stoommachine werd geplaatst in een aanbouw, naast de hoge vierkante bakstenen onderbouw van de molen. De stoomaandrijving was bestemd voor de olieslagerij.

In 1936 werd het oliebedrijf beëindigd en werden diverse machines verkocht. Sommige machines keerden in 1966 weer terug in de molen. De laatste jaren is de molen gerestaureerd door Dhr. Medendorp en als museum ingericht. Ook zijn verschillende machines die voor de olieslagerij werden gebruikt, verzameld en opgesteld in de molen. Tot de collectie behoren een stoommachine van 175 PK, een stoomketel van 60 m2, een pelmachine en een kollergang.

Watertoren

Op het terrein van de psychiatrische inrichting 'Dennenoord' werd in 1895 een ronde bakstenen watertoren gebouwd. De watertoren werd gebouwd voor de eigen watervoorziening van de inrichting. De toren is 32 meter hoog en heeft een licht uitkragend reservoir.

De bakstenen buitengevel van de toren is fraai versierd met een spiraalvormige band van gele baksteen. Enkele jaren geleden dreigde de watertoren te worden gesloopt, omdat deze geen functie meer had. Gelukkig kon de watertoren behouden blijven en een nieuwe functie krijgen als basis voor PTT-antennes.

Zuivelfabriek

In 1896 werd in Zuidwolde de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek 'de Eendracht' aan de Hoofdstraat gebouwd. In de jaren twintig werd de zuivelfabriek ingrijpend gemoderniseerd, waardoor aan de voorzijde van het complex een compleet nieuwe fabriek werd gebouwd, met een directeurswoning. De voorgevel van de nieuwe fabriek werd opgetrokken in een sobere baksteenstijl, in de trant van de Amsterdamse Schoolstijl.

Frontaal op de voorgevel werd in letters het opschrift aangebracht 'Coöperatieve zuivelfabriek Eendracht'. De zuivelfabriek werd begin jaren zeventig gesloten, de fabrieksschoorsteen werd in 1989 gesloopt. Het bedrijfsgebouw heeft nu een woonbestemming.