Leeuwarden, bij Kleine Kerkstraat 25/Regenboogsteeg: water- en vuurhuisje

Per schip aangevoerd dobbe-, meer- of rivierwater, zogenaamd haalwater, werd in de stad uitgevent. In het water- en vuurhuisje konden omwonenden warm of koud water en vuurkooltjes kopen. Het is het enige exemplaar dat bewaard is gebleven.

Leeuwarden, Koningsstraat/Voorstreek: kiosken

De ondiepe aanbouwen aan de zijgevel van Voorstreek 32 vormden oorspronkelijk drie kiosken, ontworpen door Z.S. Feddema in 1897. De grote spiegelruiten zijn gevat in houten stijlen met halfzuiltjes en vrouwekopjes op de gevellijst. De stijlen rusten op een hardstenen basement.

Op het lessenaardak is in de Koningsstraat een driehoekig gevelfront aangebracht met een gebeeldhouwde boom en aan weerszijden griffioenen, terwijl de hoek aan de Voorstreek wordt benadrukt door een torenachtig bouwsel met zuiltjes en een naaldspits.

Leeuwarden, Hollanderwijk

De Hollanderwijk, ten zuiden van binnenstad en spoor gelegen, is een woonwijk voor arbeiders en heeft een levendige, tuinwijkachtige opzet. De 177 woningen werden in I914 en 1915 gebouwd in opdracht van de Woningvereniging 'Leeuwarden'. Zowel het stedebouwkundig als het architectonisch ontwerp is van de Leeuwarder architect Willem Cornelis de Groot (1853-1939). Tussen 1980 en 1983 heeft de Hollanderwijk een ingrijpende renovatie ondergaan.

Het plan voor de Hollanderwijk lijkt vooral gebaseerd op de toestand van het terrein dat destijds voor de bouw werd aangekocht en dat aan de grens van het gemeentelijk grondgebied lag. Het stratenpatroon vertoont een mengvorm van bochtige en rechte straten.

De Hollanderstraat, met een meervoudig gebogen verloop en een breedte van vijf meter, vormt een ongeveer diagonale hoofdas en fungeert als verkeersontsluiting voor de wijk. In het centrale deel van de wijk verbreedt de straat zich tot ruwweg een driehoek en daar werd een plantsoentje aangelegd.

Aan het oostelijke eind van de Hollanderstraat buigt de even brede Halbertsmastraat af in zuidelijke richting. De driesprong met de daarop toegesneden bebouwing is één van de meest karakteristieke punten in de wijk. Min of meer haaks op de Hollanderstraat staan in noord-zuidrichting smalle en rechte binnenstraatjes met een breedte van 2,5 meter, die alleen voor voetgangers toegankelijk zijn.

De woningen zijn gebouwd in stroken van verschillende lengte die zonder verspringingen het rooilijnbeloop volgen, behalve bij de kopwoningen. Alle woningen hebben voor- en achtertuintjes. De overgangen tussen de voortuinen en de openbare weg worden gemarkeerd door ligusterhagen. De achtererven zijn gemiddeld vijf meter diep.

Gelet op afmetingen van de woningen en indeling van de vertrekken kunnen vijf typen worden onderscheiden. Alle woningen bestaan uit één bouwlaag onder een kap, met kajuiten onder een afzaatdak. Extra architectonische aandacht is besteed aan de kopwoningen, waarvoor de architect verschillende oplossingen heeft ontworpen. Door een rijke variatie in maatvoering, in uitwerking van kappen en entreepartijen en in detaillering van bijvoorbeeld het metselwerk is eentonigheid vermeden.

De woningen zijn traditionalistischer vormgegeven dan eerdere projecten van W.C. de Groot, zoals de notariswoning aan de Marktstraat in Sneek (1902) en het Gabbemagasthuis aan de Wybrand de Geeststraat in Leeuwarden (1906)

Leeuwarden, Nieuwstad 98: winkelpand

Enkele Westfaalse marskramers in textiel en fournituren, de zogenaamde 'lapkepoepen', vestigden zich permanent in Friesland. Clemens en August (C&A) Brenninkmeijer begonnen in 1841 in Sneek. De firma liet in 1917 naar ontwerp van de Groninger architect P.M.A. Huurman in Leeuwarden een winkelmagazijn bouwen.

Het ontwerp is in neo-classicistische stijl en heeft een geheel gepleisterde gevel. Het winkelpand bestaat uit vier bouwlagen, dat horizontaal in drieën wordt gedeeld door pilasters van de kolossale orde. Aan de borstweringen zijn rolwerkdecoraties en festoenen aangebracht. In het tympaan is een medaillon met de initialen van de stichters te zien.

Leeuwarden, Wilhelminaplein 1: Paleis van Justitie

De provincie was verantwoordelijk voor de huisvesting van het gerechtshof en medeverantwoordelijk voor de huisvesting van de arrondissementsrechtbank. In het midden van de negentiende eeuw zocht het provinciaal bestuur tevens een nieuwe vergaderruimte voor de toen nog jaarlijkse bijeenkomsten van Provinciale Staten. Een geschikte bouwlokatie voor een paleis waarin alle drie overheidsfuncties konden worden ondergebracht, kwam tot stand door de demping van de Oude Heerengracht in de periode 1836-1846.

De metselaar-timmerman D.M. Postma uit Leeuwarden bouwde in de daarop volgende jaren het paleis, dat in 1852 werd voltooid. Het ontwerp was van de Leeuwarder gemeente-architect Th.A. Romein, onder supervisie van de hoofdingenieur van de Rijkswaterstaat A.C. Kros.

Het forse, neo-classicistische gebouw op vrijwel vierkante grondslag vormt een waardige afsluiting van het voormalige exercitieterrein en is aan die zijde voorzien van een porticus met zes corinthische zuilen van de kolossale orde. In het fronton is het heraldisch wapen van Fryslân aangebracht, een herinnering aan het feit dat een gedeelte van het gebouw heeft gediend als vergaderruimte van Provinciale Staten.

Er gaat een imponerende werking uit van de maatvoering, de symmetrie en de strenge ordening, die onverminderd wordt voortgezet in de rechtszalen. De hoge wanden worden geleed door gekoppelde pilasters met composietkapitelen, waarop een hoofdgestel rust. In de absidale ruimte zetelt het rechtscollege. De absiscalot en het tongewelf van de zaal zijn versierd met een cassettenplafond met florale stucdecoratie.

Leeuwarden, Voorstreek 58: Centraal Apotheek

Het opvallend rijzige gebouw in gele verblendsteen is een stijlzuiver voorbeeld van de Art Nouveau in Leeuwarden. Het ontwerp uit 1905 is van de architect G.B. Broekema uit Kampen.

De belangrijkste hoek van het gebouw is geaccentueerd door een erkerachtige uitbouw over drie bouwlagen en is bekroond door een helmspitsje. De natuurstenen omlijstingen van de lichtopeningen en het smeedwerk van de balkons zijn versierd met gebogen lineaire ornamenten.

Het meest opvallende sierelement is wel het grote tegeltableau waarop Hygieia, godin van de gezondheid, staat afgebeeld. Boven haar hoofd houdt zij een kelk en een slang.

Graanpakhuis

Aan de Baljestraat staat het graanpakhuis 'Landbouwhuis' uit ca. 1900. Het bakstenen drielaags gebouw heft een ronding op de hoek van de baljestraat met de Willemskade ZZ. In de voorgevel segmentboogramen met sierbogen in gele baksteen., en houten laaddeuren. Het pakhuis is niet meer in gebruik.

Leeuwarden, Zaailand 110: bankgebouw

Het blokvormig gebouw met een toegevoegde dienstwoning is ontworpen door A. Baart sr., met medewerking van J.E. Wiersma. Het dateert uit 1936. De twee bouwlagen in rode baksteen rusten op een plint van graniet, die op de hoeken en onder de lisenen iets hoger is opgetrokken. Tegenover de sterk gelede gevelwanden met hun grote vensters zijn de hoeken vlak en tamelijk gesloten.

Het onderste gedeelte van de vensters van de eerste bouwlaag is voorzien van traliewerk met opschriften, die betrekking hebben op spaar- en beleggingsvormen. Op de kolom van de ingangsloggia is een sculptuur aangebracht van een naar de verte, dat wil zeggen naar de toekomst, turende boer. Dit en het andere beeldhouwwerk met landbouw- en ambachtsattributen is van de hand van de beeldhouwer W. Valk.

Leeuwarden, Blokhuisplein 41: gevangenis

Op een eilandje aan de zuidoostzijde van de binnenstad werd in de periode 1870-1878 de Bijzondere Strafgevangenis gebouwd, naar ontwerp en onder toezicht van de Rijksbouwmeester van Gevangenissen J.F. Metzelaar. Het resultaat was een complex van drie bouwlagen, bestaande uit een dubbele carrévorm rondom twee binnenplaatsen. Elf jaar later werd werd het aan de achterzijde uitgebreid door toevoeging van het Huis van Bewaring ( 1889- 1891).

De massale architectuur is in beperkte mate verlevendigd door contrasterende kleurtoepassing in baksteen. De meeste architectonische zorg werd besteed aan het poortgebouw, dat voorheen plaats bood aan de woning van de directeur, en het onderkomen van de wacht met de portiersloge, respectievelijk rechts en links van de poort.

De doorgang onder het trapgeveltje wordt geflankeerd door twee traptorens, bekroond door achtzijdige torenspitsen. Aan de Gedempte Keizersgracht staat nog een rijtje voormalige cipierswoningen.

Princessehof

Het Princessehof dankt zijn naam aan prinses Maria Louise van Hessen Kassel, weduwe van de vroeg gestorven stadhouder Johan Willem Friso. Zij betrok dit gebouw in 1731, nadat zij het stadhouderlijk hof, waar haar zoon zich had gevestigd, verliet. De prinses kocht daarom de oude L-vormige adellijke woning het Camminghahuis en het daaraan grenzende gebouw met een brede gevel achter een voorplein aan.
De 15de eeuwse stins, voorzien van een toren met een ui-vormige koepel, bezit een unieke spiltrap, een kelder en verschillende zalen. In 1584 betrok stadhouder Willem Lodewijk het pand. Het aangrenzende rechthoekige gebouw met een pilastergevel en een rijke ornamentiek van guirlandes, engelenkopjes en duivenkapitelen, moet omstreeks 1660 opgetrokken zijn.
Na de aankoop liet Maria Louise het complex door de hofarchitect Anthony Coulon, een leerling van Daniël Marot, verbouwen. Hij voegde aan de brede gevel een mezzanine of halve verdieping toe en creëerde een nieuwe hoofdingang onder in de stinstoren. Coulons grootste ingreep was de toevoeging van het pand aan de westzijde in 1742. Zo ontstond een stadspaleis naar Frans voorbeeld, waarbij hoofdgebouw en de twee vleugels een voorplein insloten. Het gebouw bevatte veel voorname vertrekken waarvan één, de eetkamer, met goudleer en gestuct plafond, nog steeds als stijlkamer te bezichtigen is.
In het gebouw is sinds 1916 het keramiekmuseum het Princessehof gevestigd.

Toegankelijkheid: Het hele jaar geopend van dinsdag t/m zondag, 11.00-17.00 uur.

Tzummarum, Stasjonswei 3: stationsgebouw NFLS

De stations van de 'Noord Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij' kenden een klasse-indeling. Het station Tzummarum is een voorbeeld van de klasse B, een vereenvoudigde variant van klasse A, en werd gebouwd omstreeks 1902. Na de opheffing van de vervoersmaatschappij bleven alle stationsgebouwen verweesd achter. De meeste hebben een woonbestemming gekregen, waardoor ze zowel in- als uitwendig wijzigingen hebben ondergaan.