Lytsewierrum, Nylânsdyk: Amerikaanse windmotor

Langs de rand van de oude Middelzee, waar het hoogteverschil tussen het 'oudland' en het 'nieuwland' aanzienlijk is, zijn in de jaren twintig en dertig grote en kleine ijzeren windmolens geplaatst. Voor het Waterschap Scharnegoutum, opgericht in 1914, ontwierp architect A. Hoekstra een bemalingssysteem met dergelijke molens, die werden geleverd door de handelsmaatschappij R.S. Stokvis & Zn uit Rotterdam. Al deze molens van het merk Herkules, type Metallicus, hebben een betonnen onderbouw met de naam van het waterschap en een gedenksteen.

De grote windroos met twintig bladen wordt door de hoofdvaan op de windrichting gedraaid, terwijl de kleinere windvaan voor de zelfregeling naar windsterkte dient. De ongeveer vijftien meter hoge molen op het molenerf is een dominant herkenningspunt in het open weidelandschap.

Lippenhuizen, Buorren 149: watertoren

De ruim 44 meter hoge watertoren ten oosten van Lippenhuizen is in 1932 gebouwd. Het ontwerp van de toren was afkomstig van de technische afdeling van de 'N.V. Intercommunale Waterleiding Gebied Leeuwarden' in samenwerking met de 'N.V. Bredasche Betonmaatschappij v/h Vriends', die te zamen ook de watertorens van Franeker, Bolsward en Harlingen hadden ontworpen.

De belangrijkste vormgever binnen de I.W.G.L. was jhr. E.C. Storm van `s Gravensande, de latere directeur van het waterleidingbedrijf, die hier expressieve elementen heeft toegepast, ontleend aan de Amsterdamse School.

De achtzijdige reservoir-ommanteling heeft een koperen dakbedekking. De toren stond indertijd aan het 'voeteneind' van het verzorgingsgebied en had een capaciteit van 600 m3. Het was de laatste toren die voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog door de I.WG.L. werd gebouwd.

Gemaalweg 1: Ir.D.F. Woudagemaal

Het indrukwekkende stoomgemaal 'ir. D.F.Wouda' was bij de bouw in 1920 het grootste stoomgemaal ter wereld. Het gemaal is genoemd naar ir. D.F.Wouda, toentertijd hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat. Het gemaal is gebouwd in een strakke, Berlagiaanse baksteenstijl en bestaat uit een langgerekt machinehuis, een ketelhuis, een schoorsteen en een werkplaats/smederij.
De machinehal met zijn indrukwekkende machinepark oogt als een 'technische kathedraal'. Direct in het oog vallen de vier imposante Jaffastoommachines met vliegwielen, die elk twee centrifugaalpompen aandrijven. Per minuut kan ca. 4000 m3 water worden weggepompt.
Sinds 1968 wordt het gemaal niet meer op kolen, maar op olie gestookt. Sinds de bouw van het moderne elektrische gemaal 'hoogland' bij Stavoren heeft het Woudagemaal een reservefunctie. De laatste jaren is het gemaal regelmatig bij hoog waterstanden in Frieslands boezem weer in bedrijf. In 1998 heeft dit unieke technische monument de status van Unesco-monument gekregen.

Binnenhaven 4, 5, 6: Lemstersluis

Bij Koninklijk Besluit 92 (1884-1885) werd de provincie aangespoord de haven van Lemmer te verbeteren. De 'Handleiding tot Kennis der Waterbouwkunde', bestemd voor de kadetten der Genie van de Koninklijke Militaire Akademie, werd door G.J. van den Bergh, de toenmalige Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, als maatstaf voor het ontwerp opgelegd aan de hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaatsdienst S.J. Vermaas.
Uit de bijbehorende platenatlas blijkt dat de in 1888 gebouwde Lemstersluis is ontworpen naar voorbeeld van Franse en Belgische sluizen. De architectuur van het wachthuisje en het peilschaalhuisje op de sluishoofden, alsmede van de woningen aan de sluiskolk is geïnspireerd op de vormtaal van de Hollandse renaissance. Ze zijn onder meer versierd met fraaie plaquettes waarop symbolische motieven. Deze geëmailleerde lavaplaten werden vervaardigd door E. Gillet in Parijs.

Lemmer, Nieuweburen 10: postkantoor

Pas rond 1885 nam het rijk het initiatief tot een systematische architectuur voor de postkantoren. De invloedrijkste ontwerper voor de postkantoren is rijksbouwmeester C.H. Peters geweest, die zijn eerste opleiding in Friesland genoot. Zijn ontwerpen zijn in vele steden herkenbaar en er wordt dan ook van een specifieke postkantorenstijl of postkantorengotiek gesproken.

Het tamelijk eenvoudige ontwerp voor Lemmer dateert uit 1906. Kenmerkend zijn het gebruik van rode baksteen met natuurstenen speklagen evenals het fries van profielstenen en het gebruik van grote muurankers.

Het gebouw is acht traveeën breed met een negende travee onder een lessenaardak, waarin de toegang tot het kantoor is opgenomen. In de rechter travee is de opgang naar de bovenwoning. Op de dakvoet staan enkele kapelletjes en op de nok zijn bundelschoorstenen geplaatst.

Het Leeg: 'hang'
Vooral in de 19de eeuw was Lemmer bekend als vissersplaats. Tot aan de aanleg van de AÍsluitdijk werd vooral gevist op haring die in rokerijen werd verwerkt tot de destijds vermaarde Lemster bokking, Het roken geschiedde in speciaal daartoe gebouwde hoge, smalle schuren, zogenaamde 'hangen', waarvan er enkele bewaard zijn gebleven.

Inmiddels zijn de 'hangen' vrijwel allemaal verdwenen of ontdaan van het karakteristieke bovenste deel. De foto toont het laatst overgebleven exemplaar dat nog in min of meer originele staat verkeert. Deze staat achter de bebouwing aan de Emmakade en is zichtbaar vanaf het Leeg - red.

Leeuwarden, Amelandsdwinger 201-595: Prins Frederikkazerne

Nadat de vorige kazerne uit 1829 in de nacht van 14 op 15 juni 1860 bijna geheel was afgebrand, werd op de oude grondslag en met dezelfde indeling een vrijwel identieke kazerne opgetrokken naar ontwerp van de militaire ingenieurs J.A. Feith en A.Tutein Nolthenius te Groningen. De carrévormige garnizoenskazerne met binnenplaats imponeert door de kolossale omvang en de sobere, regelmatige, welhaast strenge architectonische geleding. In 1983 werd de kazerne ingrijpend verbouwd tot woningcomplex.

Kortehemmen, Boerestreek 8: kop-rompboerderij

Voorhuis en schuur zijn bij deze eenvoudige boerderij beide in gele baksteen opgetrokken. In het voorhuis bevindt zich een provisiekelder. De met riet gedekte schuur is van redelijke afmetingen en bood ruimte voor opslag en onderdak aan enkele stuks vee. De boerderij is rond 1850 gebouwd.

Kornwerderzand, Afsluitdijk: stelling Kornwerderzand

De mitrailleurkazematten VIII en IX, respectievelijk gebouwd in 1932 en 1933, bevinden zich op de landtongen aan weerszijden van de binnenhaven naar de schutsluizen in de Afsluitdijk. Mitrailleurs in de kazemat en in open opstelling konden de binnenhaven verdedigen en tevens op de Afsluitdijk vuren.

Rondom de kazematten zijn dikke betonnen borstweringen aangebracht. Ze zijn gebouwd om de zwaarste beschietingen en bombardementen te doorstaan: de dekkingen bestonden uit twee tot drie meter dik gewapend beton met diepstekende betonmuren om het doordringen van projectielen onder de vloerplaat van de kazemat te voorkomen. Beide verdedigingswerken zijn voorzien van geometrische camouflagebeschildering.

Kollum, Voorstraat 87: notariswoning

Deze landhuis-achtige woning is in 1847 gebouwd voor notaris Andreae. Het ontwerp is van architect P. Stoett sr., opzichter bij Rijkswaterstaat. Het is een rechthoekig pand van twee bouwlagen, gebouwd in eclectische stijl.

De woning staat op een groot perceel, teruggerooid ten opzichte van de overige gebouwen aan de Voorstraat. Het ontwerp voor de aanleg van de grote tuin is waarschijnlijk van L.P. Roodbaard. In de tuin bevinden zich nog een tuinhuisje, twee bruggetjes en twee grote gebeeldhouwde leeuwen.

Joure, Geelgietersstraat 6: geelgieterijfabriek Keverling

In 1854 stichtte P.S. Keverling aan de Overspitting, de vroegere vaarverbinding tussen Joure en Heerenveen, de Metaalwarenfabriek/Geelgieterij 'Keverling'. De stichting van het bedrijÍ viel in de periode waarin de Jouster klokkenindustrie haar hoogtepunt kende. De geel- of kopergieters leverden niet alleen halffabrikaten voor de Friese klokken en koperen onderdelen voor zadelmakers en scheepsbouwers, maar ook hang- en sluitwerk, kandelaars, kloppers en dergelijke.

Het bedrijf werd zowel in 1911 als in 1954 uitgebreid en heeft tegenwoordig een museale functie. Het meest opvallende gebouw binnen het complex vormt het in 1911 opgerichte gebouw met een verhoogde middenbeuk. Op de voorgevel staan de jaartallen 1854 en 1911. Het interieur bevat nog onderdelen van de oorspronkelijke inrichting, waaronder ovens en machinerieën.

Molenweg 55: Penninga's Molen

Penninga's Molen is een korenmolen die sinds 1900 in Joure staat.De molen, destijds De Jonge Dolfijn genaamd, werd oorspronkelijk in 1692 als papiermolen in Westzaan gebouwd voor Jelis Hendricksz. de Vries, die datzelfde jaar overleed. Tot ongeveer 1717 werd de molen ook wel De Gekroonde Handschaaf genoemd, mogelijk vanwege het houtzagersverleden van de toenmalige eigenaar. Na in handen te zijn geweest van verschillende eigenaren werd de molen in 1781 omgebouwd tot een gerstpelmolen. Na plaatsing van een koppel maalstenen in 1869 werd de molen ook gebruikt voor het malen van rijst- en koffiedoppen. Drie jaar later komt de molen wederom in andere handen, waarna hij als foeragemolen wordt gebruikt.
In Westzaan stond hij ten oosten van het dorp. Het pad leidend naar de molen heette Koperenbergsepad, naar de naam die de molen in de volksmond had: De Koperen Berg. Volgens vertellingen zou de opdrachtgever namelijk ruzie hebben gekregen met de bouwer, waarna hij enkel in kleingeld betaalde oftewel een berg koperen munten. Vandaag de dag is de naam van dit pad de Jonge Dolfijnstraat, die zich aan de noordkant van de begraafplaats bevindt.
In de laatste decennia van de 19e eeuw raakte de molen in verval. Zo ontstond er in 1875 een kleine brand en sloeg in 1892 de bliksem in, waarna grote schade ontstond. Hierdoor was het voor molenaar Auke Penninga mogelijk om de molen te kopen en naar Joure te laten verschepen. In juni 1900 werd de molen uit elkaar gehaald en werden de onderdelen per zeilpraam over de Zuiderzee naar Friesland vervoerd, waar de molen herbouwd werd.

Heremastate

In het verlengde van Midstraat ligt Heremastate, midden in een park. Tot 1581 stond hier een stins. Na afbraak werd hier in 1589 een schans tegen de Spanjaarden opgeworpen. Omstreeks 1625 werd er een eenvoudige state gebouwd, genoemd naar een voorouder van de eigenaar Barthold Tjaerda van Starckenborg, Habel van Herema. Na de komst van het geslacht Vegilin van Claerbergen, volgden verbouwingen. Omstreeks 1708 is een vleugel met een zaal aan de oude state aangebouwd. Het interieur werd kort hierna gewijzigd in de toen modieuze Lodewijk XIV-stijl. De familie besteedde veel aandacht aan de tuin. In de 18de eeuw is een prachtig barok park met een grand canal en een mooie lindelaan aangelegd. Het hoogtepunt vormde en vormt nog steeds de genoemde berg. Ooit stond hier een uitkijktoren.
Het park is heringericht door L.P. Roodbaard in de landschapsstijl maar met behoud van bovengenoemde barok elementen. De state is omstreeks 1848 verbouwd waarbij de middenpartij vervangen werd door een hoge gevel in neo-classicistische stijl. In deze vorm werd het gebouw in het begin van de 20ste eeuw als sanatorium gebruikt. Daarna werd de state grotendeels gesloopt en in 1924 door een eenvoudige villa vervangen. In 1940 verkocht jhr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen, de laatste burgemeester uit dit geslacht, het huis en het park aan de gemeente Haskerland, nu Skarsterlân. In het nieuw gebouwde gemeentehuis, zijn nog onderdelen van de zaal met Lodewijk XIV-interieur en de villa opgenomen.

Toegankelijkheid: Gemeentehuis Skarsterlân. Beperkt toegankelijk. Park opengesteld,

Joure, De Merk: openbaar uurwerk met rustbanken

Ter gelegenheid van het zilveren ambtsjubileum van burgemeester jhr. P.B.J. Vegelin van Claerbergen bood de burgerij hem in 1935 als geschenk een rustbank met uurwerk aan. Deze zogenaamde Vegelinsbank is een markeringspunt op het plein en dient tevens om het verblijf er te veraangenamen.

De kolom wordt bekroond door een uurwerk in een koperen omlijsting. Gemetselde bloembakken vormen de rug van rustbanken, zowel voor en achter, als aan weerszijden van de kolom.

IJlst, Uilenburg 1: schaatsen- en houtwarenfabriek 'Frisia'

Het maken van schaatsen was aanvankelijk een winterbezigheid van samenwerkende timmerlieden en smeden, maar in de negentiende eeuw ontstonden diverse schaatsenfabrieken. ln IJlst waren er meerdere, waarvan de fabriek van Jan Nooitgedagt wellicht de grootste en meest bekende was. De schaatsen- en houtwarenfabriek 'Frisia' aan het Uilenburg was van de fa. K.E. de Vries & zonen.

0ranjeweg 45 e.v.: vuurtoren en wachterswoningen

Aan de noordwestzijde van het eiland Ameland staat de 48 meter hoge, gietijzeren vuurtoren. Als navigatiebaken is de toren overdag herkenbaar aan de rood-witte, horizontale banden, `s nachts door de eigen karakteristieke lichtvoering. Hij werd in 1880 opgericht naar ontwerp van Q. Harder, bouwkundige bij de Dienst Loodswezen. De uitvoering was in handen van de ijzergieterij Nering Bögel te Deventer.
Bij de toren hoort een complex van vier dubbele dienstwoningen, dat in een hoefijzervorm aan de voet van de toren is gebouwd.

Hindeloopen, schutsluis met houten ophaalbrug

. Nadat in 1643 de toenmalige houten sluis wegspoelde tijdens een storm werd aanvankelijk een nieuwe sluis van hout gebouwd. Toen in 1669 ook die niet bestand bleek tegen een storm besloot men een stenen schutsluis te bouwen. De houten ophaalbrug stamt oorspronkelijk uit de 18e eeuw.

Naast de sluis staat de sluiswachterswoning uit 1619, het 'Sylhús'. In 1785 kreeg het pand aan de noordkant een overkapte 'leugenbank'. Die fungeert nog steeds als ontmoetingsplaats voor met name oudere, mannelijke Hylpers. Onder de luifel is het ingemetselde stadswapen van Hindeloopen zichtbaar, erboven in reliëf een afbeelding van de wonderbaarlijke visvangst door Petrus (in 1905 gemaakt door T.Gerlsma).

Pas in de negentiende eeuw kreeg het Sylhús het karakteristieke houten klokkentorentje.

Hindeloopen, Westerdijk 2: badpaviljoen

Dit betonnen badpaviljoen, neergezet door de 'Badvereeniging Hindeloopen', is in 1913 gebouwd ter vervanging van een houten exemplaar uit 1912. Het bezoekersaantal nam zo sterk toe dat een nieuw gebouw noodzakelijk werd. Bij het paviljoen werden regelmatig door de Badvereeniging attracties verzorgd, zoals optredens van een fanfareorkest en feesten in klederdracht.

Heerenveen, Thialfweg: Van Maasdijkmonument

Van 31 juli tot 4 augustus 1910 werd te Heerenveen voor het eerst in Nederland gevlogen door de luchtvaartpionier C. van Maasdijk. Naar aanleiding van zijn dodelijk vliegtuigongeluk in hetzelfde jaar, werd op het terrein waar Van Maasdijk zijn vliegkunst vertoonde een monument te zijner nagedachtenis opgericht. Het portret is gebeeldhouwd door de vermaarde Friese beeldhouwer Pier Pander (1864-1919).

Heeg, De Skatting 30: gereformeerde kerk

De Dolerenden van Heeg wensten een kerk naar voorbeeld van die te Makkum (1886, gesloopt 1965), z1j het dat zij een aanpassing wilden die het gebouw als kerk herkenbaar maakte, te weten een toren.

Tjeerd E. Kuipers (1857-1942), afkomstig uit Friesland en als architect gevestigd te Nieuwer-Amstel, ontwierp in 1889 de kruiskerk, die was geïnspireerd op de Hollandse renaissance. De detaillering ontleende hij aan de Zuider- en Westerkerk te Amsterdam van de zeventiende-eeuwse bouwmeester Hendrick de Keyser (1565-1621). De kerk werd in 1892 voltooid.

Haulerwijk, Rolpaal: rolpaal

In het laatste decennium van de negentiende eeuw werd de Kolonievaart bij Veenhuizen in Drenthe verlengd omwille van een verbinding met de Friese vaarwateren ten behoeve van de turfvaart. De aansluiting op de gelijktijdig verlengde Kromme Elleboogsvaart vormde een haakse bocht. De rolpaal was bedoeld om de jaaglijn van het door mens of paard getrokken vaartuig om de roller te slaan, zodat het schip tot in de bocht'doorgejaagd' kon worden.

Zuidoostersingel 3: zeevaartschool
De Oranje Nassauschool, gebouwd in 1915, is tegenwoordig de School voor Rijn-, Binnen-, en Kustvaart. De school is aan de achterkant ingrijpend verbouwd.

De School voor Rijn-, Binnen- en Kustvaart was van 1974 tot 1997 gevestigd in de voormalige Zeevaartschool, die al in 1934 was opgeheven. Tegenwoordig is het oorspronkelijke deel in gebruik als kantoor. Het deel uit de jaren vijftig is verbouwd tot 3 woningen. De originele tegeltableau's herinneren nog aan de oorspronkelijke functie - red.

Harlingen, Willemskade 6: scheepvaartkantoor

Tegenover de in 1877 aangelegde Nieuwe Willemshaven werd in 1901 het kantoor van een scheepvaartmaatschappij gebouwd in Hollandse neo- renaissance stijl. Behalve als kantoor werd het tevens gebruikt als schaftlokaal voor de bootwerkers en als conciërgewoning.

De rechter travee op de straathoek, met de ingang, is behandeld alsof het een apart bouwblok betrof: zij risaleert en heeft een zadeldak tussen trapgeveltjes. Bovendien zijn in de eerste bouwlaag gepleisterde banden aangebracht en op de verdieping bekroonde hoeklisenen met een boogfriesje ertussen.

In de borstwering van de verdieping zijn tegeltableaus van de firma J. van Hulst aangebracht met plaatsen waarop werd gevaren, zoals Hull en London.

Harlingen, Rode Dorp

Het Rode Dorp in Harlingen is hoofdzakelijk tot stand gekomen in de jaren twintig op basis van een in 1915 ontworpen 'plan van uitbreiding'. De wijk met betrekkelijk dicht opeen gebouwde arbeiders- en middenstandswoningen ligt achter de langs de stadsgracht lopende Noordoostersingel. De naam van de wijk is ontleend aan de opvallende rode, ongeglazuurde dakpannen.

Het plan, waarvan alleen het noordelijke deel is uitgevoerd, werd ontworpen door de gemeentearchitect P. van der Werff Jz., die daarbij duidelijk werd beïnvloed door de tuinstadgedachte. De voor deze wijken kenmerkende plantsoentjes ontbreken echter. Het ontwerp van de woningen is mogelijk van dezelfde architect.

Omdat bij het ontwerp aansluiting werd gezocht bij de stadsgrachten en de al bestaande bebouwing, heeft het gebied geen duidelijke hoofdvorm of begrenzing. Alleen aan de oostzijde vormt de rechte Sexbierumervaart een duidelijke en mooie begrenzing. De straten staan voornamelijk haaks op elkaar; alleen de Nicolaus Baurstraat heeft een gebogen verloop. Bij een deel van de woningen liggen zeer kleine voortuinen, waarvan een aantal door heggen wordt begrensd.

Aan de straten staan vooral arbeiderswoningen van één bouwlaag met kap, gebouwd in rijen van verschillende lengte met daarnaast enkele kleinere blokken. Aan de Midlumerlaan, die de begrenzing vormt aan de noordwestzijde, ligt een blok met vijf middenstandswoningen.

De hoekoplossingen van de rijtjes woningen zijn verschillend vormgegeven. De woningen zijn voor het merendeel opgetrokken in bruine baksteen; de kappen zijn bijna zonder uitzondering gedekt met rode, ongeglazuurde dakpannen. In de vormgeving en detaillering van de woningblokken is enige variatie aangebracht.

Harlingen, William Boothstraat 25: bijeenkomstzaal Leger des Heils

William Booth richtte in 1865 in Londen het Leger des Heils op. Louw Reinalda, architect en schrijver van artikelen over de traditionele tendenzen in de Friese architectuur, ontwierp samen met J.C. Bakker in 1934 het gebouw voor de soldaten van het Harlinger korps. Het ontwerp is onmiskenbaar beïnvloed door de meer kubistische variant van de Amsterdamse School.

Harlingen, Havenweg 39-53: woonhuizen

In 1909 heeft de woningbouwvereniging 'De Vereeniging' opdracht gegeven voor de bouw van dit rijtje woonhuizen. Het zijn eenvoudige arbeiderswoningen, waar desondanks enige aandacht is geschonken aan de verfraaiing van het geheel: een decoratieve bakstenen band verbindt de bogen van vensters en deuren.

De dakkapellen zijn later aangebracht. De woningen hebben een voortuin.

Harlingen, Scheerstraat 6: gevangenis

In het zogenaamde Reglement voor de Huizen van Bewaring uit 1841 werd bepaald dat in de nabijheid van elk kantongerecht een Huis van Bewaring behoorde te zijn. De gedetineerden waren in Harlingen aanvankelijk in het raadhuis ondergebracht, dat tevens het kantongerecht huisvestte. In 1876 werd het nieuwe Huis van Bewaring gebouwd, zoals blijkt uit de datering op de bekroning van de gevel.

De voorgevel is verlevendigd door het gevarieerde materiaalgebruik, de raamvormen en de detaillering. De ontwerper is niet bekend, mogelijkerwijs is het de rijksbouwmeester J.F. Metzelaar, dan wel de gemeentearchitect.

Harlingen, Zuiderbolwerk: draaibrug

Over de stadsgracht buiten de voormalige Zuiderpoort ligt een draaibrug, die volgens het opschrift in 1863 is vervaardigd in de fabriek De Prins Van Oranje te `s Gravenhage. De opgemetselde zware draaikolom waarop de brug rust, ligt in het midden van de gracht. De brug- bediening geschiedt midden op de brug met een staafvormige slinger die een tandwiel over een getande ring laat draaien. Op de brughoofden staan nog de oorspronkelijke lantaarns.

Harlingen, Begraafplaatslaan: utilitaire bouwsels

De algemene begraafplaats buiten de stadsgrachten van Harlingen is tussen 1828 en 1865 aangelegd. Bij de inrichting ervan is een gedeelte gereserveerd voor de joodse gemeente, waarvan de oude begraaf- plaats werd opgeheven. De begraafplaats bezit niet alleen fraaie grafmonumenten, maar tevens twee bijzondere gebouwtjes. In het centrum van de begraafplaats staat een houten, tempelachtig gebouwtje voor het opbergen van gereedschap. Drie Toscaanse zuilen op elke hoek dragen de kroonlijst waarop een rieten dak rust.

Rechts ervan, op het joodse gedeelte, is een reinigingshuis (mikvel of metaarhuis) gebouwd. De lichtopeningen hebben een roedeverdeling in de vorm van Davidsterren. In de bekroning van de voorgevel is een Hebreeuws opschrift gebeiteld met het stichtingsjaar 5669 volgens de joodse jaartelling, dat is 1909 volgens onze jaartelling. Het joodse gedeelte van de begraafplaats is in dat jaar uitgebreid en door een ijzeren hek omgeven.

Gytsjerk, Rinia van Nautaweg: coöperatieve zuivelfabriek 'Trynwalden'

De in 1896 gebouwde zuivelfabriek van Gytsjerk behoorde aanvankelijk tot de grotere Friese zuivelfabrieken. Het oudste deel omvat het woonhuis van de directeur in een eclectische bouwtrant met daarachter de fabriek, alsmede een watertoren. Voor de arbeiders werd een blok woningen gebouwd.

In 1921 is het complex uitgebreid met een kantoor annex laboratorium, een machinekamer met ketelhuis, een kaaspakhuis en een waslokaal. De ontwerper van de uitbreidingen was de Leeuwarder architect H. Nieuwland.

Grou, Stationsweg 1: raadhuis

Ondanks de bouwstop in de Tweede Wereldoorlog kreeg de gemeenteraad van de voormalige gemeente Idaarderadeel in die tijd toestemming voor de bouw van een nieuw raadhuis naar ontwerp van de architect A.J. Kropholler uit Wassenaar. De aanbesteding vond plaats op 26 april 1941 en de bouw werd gegund aan aannemer R. de Jong. In 1942 kon het raadhuis in gebruik worden genomen.

De historiserende bouwvorm verwijst naar de middeleeuwse Friese zaalstinsen: het geheel vormt een markant voorbeeld van de 'vaderlandse' bouwstijl. De sculpturen op het bordes en in de traphal werden vervaardigd door de Friese beeldhouwer Tjipke Visser. De fabriek 'Ouderzorg' te Leiderdorp vervaardigde de tegeltableaus met de wapens van de grietmannen, spreuken en symbolen. Het glas-in-lood werd geleverd door A.C. Boedijn.

Het souterrain biedt plaats aan onder meer dienstruimten en een politiepost, de bel-etage is ingericht voor de secretarie en op de bovenverdieping bevinden zich de burgemeesterskamer, de raad- en de trouwzaal. Het meubilair, voor zover nog aanwezig, is eveneens ontworpen door Kropholler. Achter het raadhuis staat een dubbele dienstwoning, gebouwd in dezelfde stijl.

Goutum, Techumerdyk 10: kop-hals-rompboerderij

Blijkens een stichtingssteen is deze statige boerderij in 1870 gebouwd. De bouwtrant van deze kop-hals-romp is traditioneel en eenvoudig, zonder uitbundige decoraties. De vensters in kop en hals zijn getoogd. Het voorhuis, de kop, is geheel onderkelderd. De ramen van de grote melkkelder zijn getralied en voorzien van luiken.

Friens, Beslingadijk 15: stjelp

Voordat de zuivelbereiding definitief naar de fabriek werd overgebracht, is zij nog in de boerderij voortgezet en ondergebracht in een grote, daarvoor bestemde ruimte: de melkkelder.

Deze verbouwing uit 1868 is een voorbeeld van een stjelp in dit laatste stadium van de zuivelbereiding op de boerderij. De uitgebouwde, forse melkkelder is rechts in het voorhuisgedeelte ondergebracht. Ondanks de uitbouw en de ongelijke vensterindeling van de voorgevel is het ontwerp zeer evenwichtig.

Prins Hendrikkade 3: graanpakhuis

Vanaf ongeveer 1860 begint Franeker zich buiten de stadsgrachten uit te breiden. Een belangrijke stimulans daartoe was de aanleg van de spoorlijn Harlingen-Leeuwarden in 1863. In 1876 werd het dubbele graanpakhuis gebouwd. Het is een van de grotere pakhuizen aan de kade.
De firma Steensma verhandelde het graan door middel van monsters op de korenbeurs in Franeker. De gunstige ligging aan het vaarwater betekende dat ook in de periode dat de lokale produktie stagneerde, de aan- en afvoer van Amerikaans graan kon doorgaan.
In 1910 werd het pakhuis naar ontwerp van architect N.J. Adema verbouwd, vergroot en visueel aaneengesmeed door de verbindende borstwering met het ingemetselde opschrift FACTORIJ. Op de hoekpenanten van het pakhuis zijn siersmeedijzeren bekroningen met windvanen aangebracht.

Franeker, Zuiderkade 2,3,4: woningen

De Adema's vestigden zich in 1856 in Franeker. Sindsdien hebben leden van deze architecten-Íamilie vele panden gebouwd in deze stad. Nicolaas Johannes Adema (1860-1946) maakte in 1909 het ontwerp voor de 'Molenpôlle', een blok woningen aan de Zuiderkade. De schitterend op een voormalig bastion gelegen woningen werden als één blok uitgevoerd om de schaal van het stadsbeeld te dienen.

Engelum, Tsjerkeleane 1: pastorie

Het woonhuis van de dominee neemt vanouds een bijzondere plaats in het dorpsbeeld en heeft doorgaans een karakteristieke verschijningsvorm. Deze pastorie, die zich dichtbij de hervormde kerk bevindt, is karakteristiek voor de Friese hervormde pastoriën: het is een symmetrisch pand met een rechthoekige plattegrond, opgetrokken in bruine baksteen, onder een afgeknot schilddak. De decoratie is eenvoudig, maar het middenrisaliet geeft het pand de allure van een imposant gebouw met een klassieke ingangspartij.

De pastorie is in 1879 gebouwd naar ontwerp van H.S. Reisma uit Beetgum, gemeentearchitect in Menaldumadeel. De pastoriën uit de tweede helft van de negentiende eeuw lijken sterk op de rentenierswoningen die in dezelfde tijd werden gebouwd.

Echten, Hoofdweg 27: Stoomgemaal

De Echtenerveenpolder werd tussen 1856 en 1859 bedijkt. De polder werd aanvankelijk met behulp van de wind bemalen, maar reeds voor of in 1865 kwam er een stoomgemaal aan het Tjeukemeer.

In 1913 werd een geheel nieuw stoomgemaal gebouwd volgens de plannen en berekeningen van de polderopzichter L. Lourens uit Heerenveen.

In 1925 werd overgeschakeld op electrische bemaling. De gebouwen en inventaris zijn redelijk gaaÍ bewaard gebleven maar de schoorsteen is afgebroken (schoorsteen is in 2007 herbouwd-red.).

Easterein, Van Eysingaleane 7: woonhuis met kaaszolder

In het weidegebied van Friesland (de Greidhoeke) staan in veel dorpen woningen van kaashandelaren. Deze woningen ontstonden ongeveer in dezelfde periode als de oprichting van de zuivelfabrieken, waarvan de kooplieden hun handelswaar betrokken.

De woningen zijn opvallend vanwege de karakteristieke mezzanino-achtige verdieping, de kaaszolder.

Dit woonhuis is gebouwd omstreeks 1880 en is een van meerdere in deze straat.

Easterein, Van Eysingaleane 11: dokterswoning

In deze woning, gebouwd rond 1895, zijn traditionele en vernieuwende decoratieve elementen aangebracht bij een traditionele en eenvoudige bouwvorm. Het pand, aan een uitvalsweg van het dorp gelegen, is op een rechthoekige plattegrond gebouwd, licht teruggerooid ten opzichte van de weg; naast het woonhuis staat het in dezelfde stijl gebouwde koetshuis.

Easterein, Sibadawei 30: boerderij met Amerikaanse schuur

In de Amerikaanse schuur wordt vooral de hoogte benul. Op de begane grond is de ruimte voor het vee; op de eerste bouwlaag ligt een betonnen vloer waarop het hooi wordt opgetast.

De schuur - onder een rieten zadeldak - is deels gepleisterd en deels, ter hoogte van de eerste bouwlaag, in hout opgetrokken. In de achtergevel is de takel nog aanwezig. Dit gave voorbeeld is rond 1920 gebouwd als melkvee- houderij.