Leeuwarden, Perkswaltje: Nieuw Sint-Anthony Gasthuis

Met gasthuizen worden in Fryslân altijd hofjes bedoeld, met name voor het collectief wonen van ouden van dagen. De geschiedenis van het Sint-Anthony Gasthuis gaat terug tot de vijftiende eeuw. Tussen 1862 et 1864 werd een nieuw gesticht gerealiseerd naar ontwerp van Frederik Stoett.

Aan de Groeneweg verrees een reeks kamerwoningen, bestaande uit één bouwlaag met een kap parallel aan de weg. Aan het Perkswaltje zijn haaks daarop vleugels geplaatst, die worden afgesloten door blokvormige kopwoningen van twee bouwlagen. De neo-classicistische kopwoningen zien er uit als deftige herenhuizen. Op deze wijze werd in de architectuur het standsverschil van de bewoners uitgedrukt, respectievelijk de mingegoede ouden van dagen, de bejaarden van de beschaafde stand die 'buiten staat' waren geraakt en de bejaarden van de beschaafde stand, die zich hadden ingekocht.

In de kunststenen bekroning van de middentraveeën van de kopwoningen zijn de namen en de wapens aangebracht van de families die de instelling in het verleden in belangrijke mate hadden gesteund: Burmania, Minnema, Auckama en Wiarda.

Aan het Schoenmakersperk kwam in de jaren 1909-1910 de Julianavleugel tot stand. Deze is ontworpen in neo-renaissancestiil door W.C. de Groot uit Leeuwarden.

Leeuwarden, Zaailand 110: bankgebouw

Het blokvormig gebouw met een toegevoegde dienstwoning is ontworpen door A. Baart sr., met medewerking van J.E. Wiersma. Het dateert uit 1936. De twee bouwlagen in rode baksteen rusten op een plint van graniet, die op de hoeken en onder de lisenen iets hoger is opgetrokken. Tegenover de sterk gelede gevelwanden met hun grote vensters zijn de hoeken vlak en tamelijk gesloten.

Het onderste gedeelte van de vensters van de eerste bouwlaag is voorzien van traliewerk met opschriften, die betrekking hebben op spaar- en beleggingsvormen. Op de kolom van de ingangsloggia is een sculptuur aangebracht van een naar de verte, dat wil zeggen naar de toekomst, turende boer. Dit en het andere beeldhouwwerk met landbouw- en ambachtsattributen is van de hand van de beeldhouwer W. Valk.

Leeuwarden, Blokhuisplein 41: gevangenis

Op een eilandje aan de zuidoostzijde van de binnenstad werd in de periode 1870-1878 de Bijzondere Strafgevangenis gebouwd, naar ontwerp en onder toezicht van de Rijksbouwmeester van Gevangenissen J.F. Metzelaar. Het resultaat was een complex van drie bouwlagen, bestaande uit een dubbele carrévorm rondom twee binnenplaatsen. Elf jaar later werd werd het aan de achterzijde uitgebreid door toevoeging van het Huis van Bewaring ( 1889- 1891).

De massale architectuur is in beperkte mate verlevendigd door contrasterende kleurtoepassing in baksteen. De meeste architectonische zorg werd besteed aan het poortgebouw, dat voorheen plaats bood aan de woning van de directeur, en het onderkomen van de wacht met de portiersloge, respectievelijk rechts en links van de poort.

De doorgang onder het trapgeveltje wordt geflankeerd door twee traptorens, bekroond door achtzijdige torenspitsen. Aan de Gedempte Keizersgracht staat nog een rijtje voormalige cipierswoningen.

Leeuwarden, Nieuwstad 98: winkelpand

Enkele Westfaalse marskramers in textiel en fournituren, de zogenaamde 'lapkepoepen', vestigden zich permanent in Friesland. Clemens en August (C&A) Brenninkmeijer begonnen in 1841 in Sneek. De firma liet in 1917 naar ontwerp van de Groninger architect P.M.A. Huurman in Leeuwarden een winkelmagazijn bouwen.

Het ontwerp is in neo-classicistische stijl en heeft een geheel gepleisterde gevel. Het winkelpand bestaat uit vier bouwlagen, dat horizontaal in drieën wordt gedeeld door pilasters van de kolossale orde. Aan de borstweringen zijn rolwerkdecoraties en festoenen aangebracht. In het tympaan is een medaillon met de initialen van de stichters te zien.

Leeuwarden, Voorstreek 58: Centraal Apotheek

Het opvallend rijzige gebouw in gele verblendsteen is een stijlzuiver voorbeeld van de Art Nouveau in Leeuwarden. Het ontwerp uit 1905 is van de architect G.B. Broekema uit Kampen.

De belangrijkste hoek van het gebouw is geaccentueerd door een erkerachtige uitbouw over drie bouwlagen en is bekroond door een helmspitsje. De natuurstenen omlijstingen van de lichtopeningen en het smeedwerk van de balkons zijn versierd met gebogen lineaire ornamenten.

Het meest opvallende sierelement is wel het grote tegeltableau waarop Hygieia, godin van de gezondheid, staat afgebeeld. Boven haar hoofd houdt zij een kelk en een slang.

Aan de oostkant van Leeuwarden, onder de buurtschappen Lytse Geast en Aldemiede, ligt een deels verland meertje, de Ketelermar, met in de omgeving een aantal eendenkooien in het open weidegebied.

De eendenkooien zijn afgelegen, moeilijk bereikbare terreintjes. Voorzieningen voor bezoekers zijn er niet, want dit was oorspronkelijk ook niet zo. Kooikers hebben nooit pottenkijkers in hun domein geduld. Daarom waren deze cultuurhistorische elementen in het landschap altijd met een waas van geheimzinnigheid omgeven.

De eendenkooien zijn al honderden jaren oud. Toen ze werden aangelegd, hadden ze een strategische ligging aan de Louwsmar, aan de rand van het dorpje Lytse Geast. Het meer werd in 1780 drooggemalen.

De Ketelermar is een klein plasje dat voor een groot deel is dichtgegroeid.

De eendenkooien zijn niet vrij toegankelijk. Buiten het broedseizoen zijn excursies op aanvraag mogelijk.

Eysingahuis

Van oorsprong is het Eysingahuis een voorname adellijke woning, gesitueerd schuin tegenover het Landschapshuis waar de Staten van Friesland vergaderden. Door deze situering is het niet vreemd dat het geslacht van Eysinga juist op deze plek voor een woonhuis koos. Tijdens de winterperiode, als de Staten vergaderden, ook het `seizoen' genoemd, verbleef de familie hier.
De oorspronkelijke woning stond naast de bestaande hoekwoning aan de Koningstraat. In 1773 erfde Frans van Eysinga het pand, maar hij liet het afbreken om in 1781 een nieuw herenhuis te kunnen bouwen. Het naastgelegen hoekpand kon hij pas circa 1800 verwerven en laten afbreken. Toen is het bestaande Eysingahuis met een naadloze aanbouw op de hoek tot het huidige volume uitgebouwd met handhaving van de bestaande oude kelders. Het blokvormige gebouw met 7 raamvakken voor en opzij, toont de stijlkenmerken van de Lodewijk XVI-stijl met schuifvensters en geprofileerde kroonlijst. De vormgeving aan de Turfmarkt is streng, maar aan de Koningstraat is de ingangspartij met snijwerk in het bovenlicht en een dubbele trap en bordes rijk gedecoreerd uitgevoerd.
De familie van Eysinga bleef tot circa 1860 eigenaar. Aan hen herinneren de nog bestaande stijlkamers met geschilderde behangsels en stucplafonds. De stijlkamers maken nog steeds deel uit van de inrichting van het hier in 1881 gevestigde Fries Museum.

Toegankelijkheid: Het hele jaar geopend van dinsdag t/m zondag, 11.00-17.00 uur.

Leeuwarden, Hollanderwijk

De Hollanderwijk, ten zuiden van binnenstad en spoor gelegen, is een woonwijk voor arbeiders en heeft een levendige, tuinwijkachtige opzet. De 177 woningen werden in I914 en 1915 gebouwd in opdracht van de Woningvereniging 'Leeuwarden'. Zowel het stedebouwkundig als het architectonisch ontwerp is van de Leeuwarder architect Willem Cornelis de Groot (1853-1939). Tussen 1980 en 1983 heeft de Hollanderwijk een ingrijpende renovatie ondergaan.

Het plan voor de Hollanderwijk lijkt vooral gebaseerd op de toestand van het terrein dat destijds voor de bouw werd aangekocht en dat aan de grens van het gemeentelijk grondgebied lag. Het stratenpatroon vertoont een mengvorm van bochtige en rechte straten.

De Hollanderstraat, met een meervoudig gebogen verloop en een breedte van vijf meter, vormt een ongeveer diagonale hoofdas en fungeert als verkeersontsluiting voor de wijk. In het centrale deel van de wijk verbreedt de straat zich tot ruwweg een driehoek en daar werd een plantsoentje aangelegd.

Aan het oostelijke eind van de Hollanderstraat buigt de even brede Halbertsmastraat af in zuidelijke richting. De driesprong met de daarop toegesneden bebouwing is één van de meest karakteristieke punten in de wijk. Min of meer haaks op de Hollanderstraat staan in noord-zuidrichting smalle en rechte binnenstraatjes met een breedte van 2,5 meter, die alleen voor voetgangers toegankelijk zijn.

De woningen zijn gebouwd in stroken van verschillende lengte die zonder verspringingen het rooilijnbeloop volgen, behalve bij de kopwoningen. Alle woningen hebben voor- en achtertuintjes. De overgangen tussen de voortuinen en de openbare weg worden gemarkeerd door ligusterhagen. De achtererven zijn gemiddeld vijf meter diep.

Gelet op afmetingen van de woningen en indeling van de vertrekken kunnen vijf typen worden onderscheiden. Alle woningen bestaan uit één bouwlaag onder een kap, met kajuiten onder een afzaatdak. Extra architectonische aandacht is besteed aan de kopwoningen, waarvoor de architect verschillende oplossingen heeft ontworpen. Door een rijke variatie in maatvoering, in uitwerking van kappen en entreepartijen en in detaillering van bijvoorbeeld het metselwerk is eentonigheid vermeden.

De woningen zijn traditionalistischer vormgegeven dan eerdere projecten van W.C. de Groot, zoals de notariswoning aan de Marktstraat in Sneek (1902) en het Gabbemagasthuis aan de Wybrand de Geeststraat in Leeuwarden (1906)

Graanpakhuis

Aan de Baljestraat staat het graanpakhuis 'Landbouwhuis' uit ca. 1900. Het bakstenen drielaags gebouw heft een ronding op de hoek van de baljestraat met de Willemskade ZZ. In de voorgevel segmentboogramen met sierbogen in gele baksteen., en houten laaddeuren. Het pakhuis is niet meer in gebruik.

De Jacobijnerkerk is eind 13de eeuw gebouwd als kloosterkerk bij het in het midden van die eeuw gestichte dominicanenklooster. Oorspronkelijk bestond de kerk uit een schip en een smalle, naar het klooster gerichte blinde noordbeuk. Vooral aan de koorzijde zijn nog aspecten van het oorspronkelijke gebouw te zien. Daarna is de kerk diverse malen uitgebreid en veranderd. Na de hervorming is het klooster goeddeels afgebroken, alleen de huidige kosterij bevat nog enkele zalen en een fragment van de kloostergang. De Jacobijnerkerk werd hoofdkerk van Leeuwarden wat de Nassause stadhoudersfamilie spoedig luister bijzette door vanaf 1588 het koor als hun begraafplaats in te richten.

Het koor laat bijzondere aspecten van de vroegste bouwtijd zien: de geprofileerde natuurstenen omlijstingen van de hoge gotische vensters en de reliëfrijke terracottaplaten onder de dakranden die een spitsbogig driepasfries vormen. Tegen de zuidzijde van het koor is in het begin van de 16de eeuw een fraaie sacristie geplaatst, waarin in 1663 een classicistisch poortje kwam, het met natuursteen versierde zogeheten ‘Broodpoortje’. In het koor zelf is in 1662 het ‘Oranjepoortje’ geplaatst, de toegang voor leden van de stadhouderlijke familie, met omrankte, getordeerde zuilen, een houten fronton en een bekronend oranjeboompje. In de noordmuur zijn aan de oostzijde de sporen zichtbaar van het aan het einde van de 15de eeuw veranderde en van het hoofdkoor afgescheiden noordkoor. Daar staat bovendien een traptoren. Verder zijn beneden de bogen van doorgangen naar het klooster zichtbaar. Hoger staan in het begin van de 19de eeuw ingebroken vensters.

Aan deze zijde is recent een verbindingselement met de kosterij gebouwd. Aan de zuidzijde is de kerk in het begin van de 16de eeuw aanzienlijk uitgebreid. Eerst in 1504 met drie dwarskapellen met topgevels die met nissen zijn versierd. De westelijke dwarskapel is met een extra travee aan het schip in 1521 toegevoegd. De westgevel kreeg een sierlijke gevel met een ingang in een rechthoekig omkaderde ojiefnis en daarboven een zeer grote met traceringen en maaswerk voorziene spitsboognis waarvan de kop wordt geflankeerd door onder meer klimmende nissen. Bij de omvangrijke restauratie van 1972-’78 is deze gevel naar gevonden sporen hersteld.

De dwarskapellen met enkele fraaie poortjes bezaten oorspronkelijk stenen overwelvingen maar die zijn waarschijnlijk met het openen van de kapellen tot zuidbeuk door houten gewelven vervangen. Het laat-middeleeuwse tongewelf van het schip laat dunne schilderingen zien: een madonna met engelen en decoraties van vierpassen en keperstroken. Onder het gewelf is de ruimtelijke structuur opmerkelijk: de hoge kolommen naar de smalle noordbeuk en de lage kolommen naar de zuidbeuk, vroeger kapellen. Tijdens de restauratie zijn op de zuidwand fragmenten van schilderingen van apostelen en de profeet Jesaja aangetroffen. Ze dateren (1575) uit de korte periode vlak voor de hervorming dat de kerk bisschopskerk, dus een kathedraal, is geweest. In de 16de eeuw is de Madonna met Kind in stralenkrans op een dichtgezette vensternis in de oostelijke wand aangebracht.

De preekstoel met klankbord uit het derde kwart van de 17de eeuw bevat enig snijwerk, afkomstig van de Koningskraak. De schuin hier tegenover hangende Koningskraak, in 1696 door Jouke Joukes vervaardigd en van rijk snijwerk voorzien door mogelijk Pieter Nauta, was het gestoelte van de stadhouderlijke familie. In het koor, de grafruimte voor de Nassause familie, zijn de fraaie grafmonumenten van ondermeer Anna van Oranje en Willem Lodewijk tijdens de revolutie van 1795 vernield. Na de Tweede Wereldoorlog is de grafruimte met reconstructies en het plaatsen van de wapenschilden, waarvan die van Hendrik Casimir II origineel is, min of meer hersteld en is een gedenkplaat voor de Vrede van Münster, afkomstig van het voormalige Landschapshuis, geplaatst. Er kwamen toen en later in de vensters gebrandschilderde ramen naar ontwerp van Cor Reisma en Dick Osinga met episoden van enkele leden van de stadhouderlijke familie. Het grote orgel is door Christiaan Müller in 1724-’27 gebouwd en is van beelden en snijwerk voorzien door Jacob Sydzes Bruinsma en Gerbrand van der Haven.

Leeuwarden, Sacramentsstraat 19: Grote Synagoge

In de Leeuwarder binnenstad, waar vele joden woonden zoals nog aan de Hebreeuwse teksten op sommige huizen te zien is, stond ook de synagoge of sjoel. In aanleg dateert het gebouw uit 1805, maar het werd in 1865 belangrijk uitgebreid naar ontwerp van architect H.R. Stoett en verkreeg toen zijn huidige uiterlijk in rondbogenstijl.

Het voorplein wordt door een spijlenhek van de straat gescheiden. De synagoge-inventaris werd in 1964 overgedragen aan de sjoel te Kvar-Batja, een jeugddorp en orthodoxe landbouw- en ambachtsschool in de gemeente Raänana, in Israël. De synagoge is thans in gebruik als danszaal.

Huizum Dorp

Stelt u zich een nachtelijke satellietfoto van de provincie Friesland voor. Zoom in. Het is verleidelijk om de scoop eerst te richten op de grootste lichtbundel: Leeuwarden. In dezelfde tijd waarin Leeuwarden door het opwerpen van drie terpen werd gesticht, ontwikkelde zich enkele mijlen verder, langs de meanderende boorden van de Potmarge, Huizum. Eeuwenlang in de schaduw van de stad. Aldus beschikte het lot. Anno 2005 ligt deze nederzetting geografisch precies in het hart van de hedendaagse hoofdstad. Na een gedwongen huwelijk van een halve eeuw met de stad is Huizum Dorp inmiddels met Leeuwarden geïntegreerd. Het dorp heeft het niet meer nodig om zich tegen de voormalige 'grote broer' af te zetten.

Waarom hier de schijnwerper op gezet? Huizum Dorp is een Friese metafoor: hét voorbeeld dat je kunt integreren zonder te assimileren. Dit dorp in de stad heeft namelijk nog steeds een eigen identiteit. Hoe vaak hoorden we niet buitenstaanders `s avonds deze met lantaarns verluchtigde dorpsstraat la fairy tale' noemen? Of: 'mooier dan Anton Pieck ooit kon bedenken'? Voor de bewoners is de belevingswaarde omvattender dan het visuele aspect alléén.

Voor ons is dit eiland, temidden van stadse drukte, een rustiek, karakteristiek toevluchtsoord. Een oase van kennen en gekend worden. Het waakzame lantaarnlicht, de (verlichte) brug: ze doen denken aan de ansichtkaart van het dorp dat Sonneveid bezingt. Huizum had zijn eigen `slagerij J. van der Ven'. Ook hier zijn de winkeltjes verdwenen. De kar (of lijkkoets) ratelt niet meer over de keien ('De nieuwe tijd, net wat u zegt, maar `t maakt me wat melancholiek). Eén brok gestolde nostalgie: schatten, waard om in de watten te leggen. Thuis gezeten horen we dagelijks wandelaars in koor roepen: 'Wat is dit een bijzonder straatje!'. Wie zijn wij om hen tegen te spreken?'

Leeuwarden

Friesland is mooi - houden zo - maar Leeuwarden is prachtig. Ik kan zo een lijstje maken met vijftig schitterende plekjes in Leeuwarden. Twee staan er bovenaan. Het zijn op nummer twee de tuinen van het Sint Anthoon, maar op nummer één staat voor mij de Kosterij fan de Grote Kerk. En dan vooral het stuk in het steegje tussen de Bredeplaats en de Pottebakkersplaats.

Loop eens op een zonnige zondagmorgen over de Eewal, langs het gerestaureerde stadhuis, over het Raadhuisplein, door de Weerd, Bagijnestraat, Kleine Kerkstraat, Grote Kerkstraat, Wijde Steeg, Perkswaltje, langs de tuinen van het Sint Anthoon, Schoenmakersperk - met in de verte de Prinsentuin - over het Jakobijnerkerkhof naar de Bredeplaats.

Daar ligt de Kosterij, een deel van het oude Jakobijnerklooster. Het is het oudste gebouw van Leeuwarden, deels al uit 1245, en als je door het steegje loopt, zie en voel je de geschiedenis van eeuwen. Als je de ogen een stukje sluit, zie je als het ware de monniken lopen. Ook een stuk van de oude kloostergang van bijna achthonderd jaar oud is er nog altijd. Waar is het eigenlijk mooier?

Leeuwarden, Koningsstraat/Voorstreek: kiosken

De ondiepe aanbouwen aan de zijgevel van Voorstreek 32 vormden oorspronkelijk drie kiosken, ontworpen door Z.S. Feddema in 1897. De grote spiegelruiten zijn gevat in houten stijlen met halfzuiltjes en vrouwekopjes op de gevellijst. De stijlen rusten op een hardstenen basement.

Op het lessenaardak is in de Koningsstraat een driehoekig gevelfront aangebracht met een gebeeldhouwde boom en aan weerszijden griffioenen, terwijl de hoek aan de Voorstreek wordt benadrukt door een torenachtig bouwsel met zuiltjes en een naaldspits.

Leeuwarden, Arendstuin 35: manege

Ten behoeve van de in Leeuwarden gelegerde eskadrons cavallerie werd door de gemeente in 1856 een manege gebouwd naar ontwerp van de stadsarchitect Thomas A. Romein. De enorme overspanning van de hal met bovenlicht werd geheel met ijzeren Polonceau-spanten gerealiseerd en is de vroegst bewaarde toepassing van deze constructie in Nederland. De houten lambrizering van de binnenbak is nog gedeeltelijk aanwezig.

De onvoltooide, scheve, kromme en kloeke toren is het glorieuze en dramatische resultaat van een ambitieus bouwprogramma en daarmee het symbool van de stad Leeuwarden geworden. De hoofdkerk van Leeuwarden, de Sint-Vitus van Oldehove zou in het begin van de 16de eeuw worden vervangen. In 1529 wordt met de bouw van de toren begonnen onder leiding van Jacob van Aken. Toen echter het werk tot tien meter hoogte was gevorderd, begon het bouwsel naar het noordwesten over te hellen. Bij zo’n geringe hoogte moesten de stabiliteitsproblemen op verstoring van de ondergrond wijzen. Men ging door met het werk en bleef loodrecht bouwen op de scheefzakkende torenromp waardoor de toren ook nog krom werd. Een persoonlijk drama voor de bouwmeester en hij stierf in 1532, van ‘chagrijn’, geven de stukken te lezen. Bouwmeester Cornelis Frederiks zette het werk voort. Na een jaar bleek het verzakken door te gaan en werd besloten de bouw voor altijd te staken.

De hoge vensters en doorgangen zijn aan het einde van de 16de eeuw dichtgezet en de aanzetten tot de gewelven van de kerk, zichtbaar aan de oostzijde, zitten er voor niets. De kerk is nimmer gebouwd en de bouwvallige oude Sint-Vituskerk is in 1596 gesloopt. De scheve en kromme Oldehove staat er nu eenzaam maar magistraal, drie geledingen hoog en in een rijke laatgotische uitdossing. De muren van het bouwwerk zijn verlevendigd door enkele grote of drievoudige nissen met meervoudige profielen en door neggen en kopstukken met traceringen en maaswerk in zandsteen. Aan de noordzijde staat een driezijdige, versierde traptoren en daar is ook een fraaie opengewerkte balustrade van zandsteen te zien. De stevige, meervoudig versneden steunberen op de hoeken zijn eveneens van zandstenen sier voorzien: hoekbanden van onder tot boven, nissen met maaswerk en op de versnijdingen elegante hogels. Alle muurwerk is verrijkt met zandstenen banden en speklagen van gele steen. De rood bakstenen velden zijn zelfs op nuance gesorteerd; er zijn donkere en heldere vakken. De kloeke torenromp heeft zo een verfijnde uitdrukking gekregen.

Leeuwarden, Oosterkade/Oostergrachtswal: Oosterbrug

De brug over de stadsgracht werd in 1924-1925 gebouwd en was daarmee de eerste electrische basculebrug in de stad. De landhoofden en het bedieningshuis zijn uitgevoerd in grof kiezelbeton. De versiering van de landhoofden in pseudo-potdekseling benadrukt de horizontaliteit van de brug. Die horizontaliteit wordt alleen onderbroken door de uit het water oprijzende ribben, die de hoeken vormen van het zeshoekige bedieningsgebouw onder tentdak. De lantaarns die vroeger op de kolommen van de sluitbomen stonden. zijn inmiddels verwijderd.

Leeuwarden, Nieuweburen 137: pakhuis

Het volledig betonnen pakhuis aan Nieuweburen, in de volksmond 'de wolkenkrabber' genoemd, werd in 1910-1911 gebouwd naar ontwerp van architect H. Feddema. Het is een van de vroegste betonnen bouwwerken van Friesland en bezit uit het oogpunt van de bouwtechniek een bijzonder belang.

In de vijf verdiepingen van het ondiepe pakhuis zijn telkens drie vensters aangebracht, die ingeklemd lijken tussen twee banden in hoogreliëf. Verder zijn alleen de hoeken op het dak van het gebouw geaccentueerd door 'opzetstukken'.

Leeuwarden, Wilhelminaplein 1: Paleis van Justitie

De provincie was verantwoordelijk voor de huisvesting van het gerechtshof en medeverantwoordelijk voor de huisvesting van de arrondissementsrechtbank. In het midden van de negentiende eeuw zocht het provinciaal bestuur tevens een nieuwe vergaderruimte voor de toen nog jaarlijkse bijeenkomsten van Provinciale Staten. Een geschikte bouwlokatie voor een paleis waarin alle drie overheidsfuncties konden worden ondergebracht, kwam tot stand door de demping van de Oude Heerengracht in de periode 1836-1846.

De metselaar-timmerman D.M. Postma uit Leeuwarden bouwde in de daarop volgende jaren het paleis, dat in 1852 werd voltooid. Het ontwerp was van de Leeuwarder gemeente-architect Th.A. Romein, onder supervisie van de hoofdingenieur van de Rijkswaterstaat A.C. Kros.

Het forse, neo-classicistische gebouw op vrijwel vierkante grondslag vormt een waardige afsluiting van het voormalige exercitieterrein en is aan die zijde voorzien van een porticus met zes corinthische zuilen van de kolossale orde. In het fronton is het heraldisch wapen van Fryslân aangebracht, een herinnering aan het feit dat een gedeelte van het gebouw heeft gediend als vergaderruimte van Provinciale Staten.

Er gaat een imponerende werking uit van de maatvoering, de symmetrie en de strenge ordening, die onverminderd wordt voortgezet in de rechtszalen. De hoge wanden worden geleed door gekoppelde pilasters met composietkapitelen, waarop een hoofdgestel rust. In de absidale ruimte zetelt het rechtscollege. De absiscalot en het tongewelf van de zaal zijn versierd met een cassettenplafond met florale stucdecoratie.

Princessehof

Het Princessehof dankt zijn naam aan prinses Maria Louise van Hessen Kassel, weduwe van de vroeg gestorven stadhouder Johan Willem Friso. Zij betrok dit gebouw in 1731, nadat zij het stadhouderlijk hof, waar haar zoon zich had gevestigd, verliet. De prinses kocht daarom de oude L-vormige adellijke woning het Camminghahuis en het daaraan grenzende gebouw met een brede gevel achter een voorplein aan.
De 15de eeuwse stins, voorzien van een toren met een ui-vormige koepel, bezit een unieke spiltrap, een kelder en verschillende zalen. In 1584 betrok stadhouder Willem Lodewijk het pand. Het aangrenzende rechthoekige gebouw met een pilastergevel en een rijke ornamentiek van guirlandes, engelenkopjes en duivenkapitelen, moet omstreeks 1660 opgetrokken zijn.
Na de aankoop liet Maria Louise het complex door de hofarchitect Anthony Coulon, een leerling van Daniël Marot, verbouwen. Hij voegde aan de brede gevel een mezzanine of halve verdieping toe en creëerde een nieuwe hoofdingang onder in de stinstoren. Coulons grootste ingreep was de toevoeging van het pand aan de westzijde in 1742. Zo ontstond een stadspaleis naar Frans voorbeeld, waarbij hoofdgebouw en de twee vleugels een voorplein insloten. Het gebouw bevatte veel voorname vertrekken waarvan één, de eetkamer, met goudleer en gestuct plafond, nog steeds als stijlkamer te bezichtigen is.
In het gebouw is sinds 1916 het keramiekmuseum het Princessehof gevestigd.

Toegankelijkheid: Het hele jaar geopend van dinsdag t/m zondag, 11.00-17.00 uur.

Leeuwarden, Amelandsdwinger 201-595: Prins Frederikkazerne

Nadat de vorige kazerne uit 1829 in de nacht van 14 op 15 juni 1860 bijna geheel was afgebrand, werd op de oude grondslag en met dezelfde indeling een vrijwel identieke kazerne opgetrokken naar ontwerp van de militaire ingenieurs J.A. Feith en A.Tutein Nolthenius te Groningen. De carrévormige garnizoenskazerne met binnenplaats imponeert door de kolossale omvang en de sobere, regelmatige, welhaast strenge architectonische geleding. In 1983 werd de kazerne ingrijpend verbouwd tot woningcomplex.

Leeuwarden, Transvaalstraat 75: Protestants Christelijke School

In 1930 werd de protestants-christelijke Maria Louiseschool voor het basisonderwijs gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, naar het ontwerp van architect L. Reinalda. Het gebouw is een zuiver voorbeeld van deze stijl die in Friesland meestal later en in een minder zuivere vorm werd toegepast dan bijvoorbeeld in het westen van het land.

Stadhouderlijk Hof

Het Stadhouderlijk Hof heeft zijn huidige gepleisterde uiterlijk in 1880 door architect H.R. Stoett ontvangen. Bij die verbouwing tot woning van de commissaris des konings, raakte het complex zijn barok stijlkenmerken kwijt. De geschiedenis van het Hof gaat terug tot 1587 toen stadhouder Willem Lodewijk een stadshuis met voorname vertrekken van de Staten van Friesland ter bewoning kreeg aangeboden. Het middengebouw lag achter een voorplein en werd ingesloten door twee vleugels waarvan de westelijke, het Dekemahuis in 1603 is aangekocht. Het geheel was voorzien van rijk versierde trapgevels. Aan de oostzijde was een grote poort gesitueerd die nog herkenbaar is in de huidige gevel. Het gebouw werd vanaf 1650 verbouwd.
De belangrijkste verbouwing vond plaats rond 1709 in opdracht van stadhouder Johan Willem Friso. Hofarchitect Daniël Marot kreeg opdracht om van het complex een geheel te maken. Er is een nieuwe façade met iets vooruitspringende middenpartij en een groot driehoekig fronton geplaatst. De toegangspartij in de noordoosthoek van het voorplein is ook gewijzigd. Marot richtte een nieuw trappenhuis in en ontwierp een eetzaal. In 1747 vertrok de tot algemeen erfstadhouder gekozen Willem Carel Hendrik Friso naar Den Haag. Het complex werd zelden meer bezocht. Aan de vroegere stadhouders herinnert nog de zogenaamde Nassauzaal met een reeks statieportretten.
Sinds 1993 is het complex in gebruik als hotel-restaurant.

Toegankelijkheid: Gedeeltelijk te bezichtigen.

De voormalige kloosterkapel van de domini-canessen of Witte Nonnen is gewijd aan Sint-Catharina. Het bescheiden gebouw stond niet vrij maar in de gesloten bebouwing van het klooster. Het klooster werd in 1507 gesticht als laatste van de vier kloostervestigingen in Leeuwarden. Het had in 1525 alle erkennin-gen verworven en toen zal de bouw van de kapel zijn begonnen. Het heeft iets langer dan een halve eeuw gefunctioneerd tot de hervorming er een eind aan maakte. Het gebouw kreeg verschillende andere functies totdat het door de stad als kerk voor de Franssprekende reformatorische gemeenschap van onder meer stadhouderlijk hof en garnizoen in 1659 in bruikleen werd gegeven. Het koor werd toen door een muur van het schip afgezonderd en er kwam een classicistische poort in de voorgevel. In de late jaren 30 van de 19de eeuw is dit koor afgebroken en de kerk als geheel vernieuwd waarbij de buitenzijde een cementpleisterlaag kreeg. Daardoor is de voorgevel van grote rode baksteen met speklagen van gele steen aan het oog onttrokken. De gevel bezit aan weerszijden van de poort twee kleine spitsboogvensters en daarboven een dergelijk groot venster. Op de westgevel staat een dakruiter met een koepeldak waarin een door Jurjen Balthasar in 1661 gegoten klok hangt.

Inwendig heeft het schip een gestukadoord tongewelf. Uit de tijd van de ingebruikname door de Walen stammen de preekstoel en de overhuifde herenbank. Een tweede herenbank is bij de restauratie gebruikt bij de samenstelling van een achterschot, een soort dicht koorhek. De Waalse gemeenschap kreeg in 1740 een koninklijk geschenk. De muzikale Anna van Hannover, dochter van de Engelse koning en gemalin van stadhouder Willem Karel Hendrik Friso, gaf opdracht tot het bouwen van een orgel. Johan Michaël Schwartsburg bouwde het instrument, het enige tweeklaviersorgel van zijn hand. Gedeputeerde Staten van het landschap Friesland die de organisatie van een en ander hadden begeleid, hebben naar hoofs gebruik een tegengeste gedaan door Jaan Oenema in 1742 de opdracht te geven een rugschot te snijden waarin tussen allerlei trofeeën de wapens van het stadhouderlijk echtpaar zijn verwerkt.

Leeuwarden, bij Kleine Kerkstraat 25/Regenboogsteeg: water- en vuurhuisje

Per schip aangevoerd dobbe-, meer- of rivierwater, zogenaamd haalwater, werd in de stad uitgevent. In het water- en vuurhuisje konden omwonenden warm of koud water en vuurkooltjes kopen. Het is het enige exemplaar dat bewaard is gebleven.

Grote Hoogstraat 14: woonhuis 'De Fette Os'
In de zestiende eeuw vestigden zich voornamelijk middenstanders in deze straat, waaronder veel vleeshouwers die hun waar verhandelden in het nabijgelegen vleeshuis aan de Eewal. Volgens het stadsarchief stond in 1586 op deze plek een bedrijfsruimte van een vleeshouwer en ook in 1703 woonde hier een slager. Het bouwjaar 1664 laat onvermeld welke persoon het huis bewoonde, maar aannemelijk is dat het ook toen een vleeshouwer was. Vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw woonden er voornamelijk bakkers, waarna het in de negentiende eeuw door verschillende beroepsgroepen werd gebruikt.
Op de begane grond was de kamer door een insteekvloer plaatselijk verdeeld in twee lagen. Daardoor had het achterhuis twee niveaus. Tegen de achtergevel lagen boven elkaar twee stookplaatsen. In het voorhuis was aan de linkerzijde een kleine zijkamer afgescheiden met een hangkamertje. Hier zat een extra venster, waarvan de geblokte ontlastingsboog bewaard is gebleven. De tussenwand bestond uit een rijk gedecoreerde bedsteewand die bij de restauratie als kolenhok op zolder werd aangetroffen en weer is teruggeplaatst.

Sint Jacobstraat 13: woonhuis met winkel
Dit monumentale huis aan een van de voornaamste straten van Leeuwarden werd in 1638 gebouwd voor de boekdrukker Dirck Albertsz uit Deventer. In het fries boven de winkelpui staan voorstellingen van het boekmakersambacht.
In 1705 werd het huis gekocht door Hendrick Frieswijck, vanaf 1722 burgemeester van Leeuwarden. Hij bracht zijn wapenschild aan boven de ingang en liet het huis inwendig verfraaien tot een van de deftigste huizen van de stad, wat nog is af te lezen aan het fraaie portaal tussen hal en gang. Vanaf het midden van de 19de eeuw was een bakkerij in het pand gevestigd en was het huis weer een bedrijfspand.
De rijk gedetailleerde gevel is verwant aan gevels in Amsterdam, Hoorn en Enkhuizen van omstreeks 1620 in de late renaissancestijl, de stijl van de stadsbouwmeester Hendrick de Keyser. Karakteristiek zijn de gekoppelde bogen gedragen door enkele en dubbele pilasters en de beeldhouwwerkjes in de boogvelden boven de vensters.

Auckemastraatje 4 en 6: woonhuizen
Het Auckemastraatje bevindt zich ten zuiden van het stadhuis van Leeuwarden, dat in 1713 werd gebouwd. Daarvóór stond op deze plek het oude stadhuis ‘Auckamastins'. De huizen aan deze straat werden dan ook bewoond door hoge ambtenaren in dienst van de stad. De huizen op nummer 4 en 6 werden samen gebouwd halverwege de zeventiende eeuw.
In 1736 werd nummer 4 door Claes Koopmans, de toenmalige 'premier clerq' van de staten van Friesland, verkocht aan Bernardus Munnick ‘premier clerq der stad Leeuwarden'. In 1740 werd het huis verkocht aan diens opvolger Gerben Bottinga. Het huis bleef tot in 19de eeuw in bezit van zijn familie.
Nummer 6 werd in 1730 gekocht door schepen Bernt Storm en later gehuurd door de klerk Johannes van Grenen. In 1976 kwamen beide panden in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser.
Het linkerhuis heeft nog een oude trapgevel met waterlijsten en geblokte ontlastingsbogen boven de vensters. De gevel van het rechter huis is omstreeks 1800 gewijzigd. De oorspronkelijke trapgevel werd daarbij vervangen door een lijstgevel. Ondanks deze wijziging is in het metselwerk dat doorloopt in beide gevels te zien dat de huizen gelijktijdig gebouwd zijn.
Ook in het interieur zijn elementen te vinden van deze gemeenschappelijke bouwperiode. De huizen delen een bouwmuur en er is in beide panden een gelijke detaillering in de spiltrappen en sleutelstukken te vinden. In het rechterhuis is een groot gedeelte van de oorspronkelijke indeling bewaard gebleven.