St.-Annaparochie
Sint-Annaparochie is een streekdorp dat na de inpoldering van Het Bildt vanaf het begin van de 16de eeuw van streek tot dorp is uitgegroeid op de kruising van de Middelweg en de Noorder- en Zuidervaart. Toen de Kaaifaart is aangelegd is de Zuidervaart omstreeks 1860 gedempt.
Het is het centrale dorp en de hoofdplaats van Het Bildt. Aanvankelijk werd het Altoenae genoemd. De ontwikkeling kon beginnen nadat in 1505 de eerste zeedijk van Het Bildt was opgeworpen. Het land werd rationeel in rechthoekig kruisende wegen en vaarten opgedeeld, een renaissance landschap. Het Bildt kreeg van de Saksische Heer van Friesland de status van grietenij, de jongste van Friesland. De bebouwing ging zich langs de Noordervaart en vooral de Middelweg – die in het centrum tegenwoordig Statenweg en Van Harenstraat heten – uitstrekken. Aanvankelijk stond het rechthuis ten zuidoosten van de kruising, naast het huis van de grietman. Het nieuwe gemeentehuis is in 1927 naar ontwerp van Doeke Meintema verder oostelijk aan de Van Harenstraat gebouwd. Het is een vriendelijk, laag vleugelgebouw met opvallend hoge, gebroken kappen en een representatieve, hoger opgetrokken middenpartij met gemeentewapen. Even verderop staat de gereformeerde kerk. Een door Ane Nauta in 1927 ontworpen flinke expressionistische kruiskerk met een dakruiter op de kruising. De bebouwing aan de Van Harenstraat is zeer gevarieerd: aan de zuidelijke zijde gesloten met enkele fraaie panden uit de periode 1880-1920, waartussen nummer 24 uit het midden van de 19de eeuw ouder is.
Helemaal aan de Middelweg Oost staan opmerkelijke rijen arbeiderswoningen die tussen 1919 en 1931 zijn gebouwd. Ook aan het eerste gedeelte van de Warmoesstraat naar het zuiden staat een gevarieerde, gesloten bebouwing, met enkele historische panden. In de westelijke wand zijn ook moderne winkelpanden verrezen. Aan de Statenweg is de bebouwing losser; er zijn nogal wat burgerwoningen en representatieve woningen voor de dorpselite te vinden, zoals de voormalige dokterswoning in de chaletstijl uit 1874. De eenvoudige, neoclassicistische zaalkerk voor de doopsgezinden is er met pastorie in 1871 gebouwd. Het kerkje kreeg in de jaren vijftig een nieuwe voorgevel. Daar staat ook het voormalige rusthuis De Vlaswiek. Dit vleugelgebouw op een E-vormige plattegrond heeft uitspringende midden- en hoekpartijen en het geheel is in neorenaissancevormen versierd. Erachter is in de jaren negentig op een elegant stedenbouwkundig patroon een nieuwe buurt aangelegd.
Aan de Stadhoudersweg met een even gevarieerde, jongere bebouwing valt de reeks goed verzorgde arbeiderswoningen op die in 1921 aan de westelijke zijde van de Noordervaart is gebouwd. Opvallend is de mooie plek die elders meestal voor representatieve bebouwing werd gereserveerd. Verder naar het noorden, waar vroeger ook een hele reeks industriemolens stond, staan aan de Stadhoudersweg grote boerderijen, waarvan één uit 1757 met een 18de-eeuws voorhuis met klokgevel. Een andere boerderij met een schuur uit 1771 heeft onder een aankapping een veranda op zuilen.
Sint-Annaparochie is de kern van Het Bildt, en binnen het dorp vormt de hervormde kerk weer het centrum. Deze zogenoemde Van Harenskerk is in 1682 op initiatief en onder bescherming van de invloedrijke grietman Willem van Haren gebouwd. Het is een ruime, achtzijdige kerk, volgens een ideaaltype voor de protestante eredienst. Voor de Van Harenfamilie is spoedig (1686) een eveneens achtzijdige begraafkapel tegen de noordzijde van de kerk gebouwd. Hierdoor werd het geheel een soort mausoleum voor dit geslacht. De vrij zware klokkenkoepel wordt inwendig gedragen door vier zuilen. De versierde ingangen zijn later tot portalen uitgebouwd. Het interieur bezit prachtig meubilair uit de bouwtijd van banken met blakers. Verder een eind 17deeeuwse preekstoel met excellent figuraal en ornamentaal snijwerk en een groot orgel met tribune uit 1727, waarvan het instrument is ontmanteld. De bijzonder rijk gesneden familiebank van Van Haren staat als een troon tegenover de preekstoel. Daarnaast is de toegang tot de Van Harenkapel met een deur met zware koperen spijlen: een geschenk van de koning van Zweden aan de ambassadeur Van Haren.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
NLP: Beleef Friesland
