Lytsewierrum, Nylânsdyk: Amerikaanse windmotor

Langs de rand van de oude Middelzee, waar het hoogteverschil tussen het 'oudland' en het 'nieuwland' aanzienlijk is, zijn in de jaren twintig en dertig grote en kleine ijzeren windmolens geplaatst. Voor het Waterschap Scharnegoutum, opgericht in 1914, ontwierp architect A. Hoekstra een bemalingssysteem met dergelijke molens, die werden geleverd door de handelsmaatschappij R.S. Stokvis & Zn uit Rotterdam. Al deze molens van het merk Herkules, type Metallicus, hebben een betonnen onderbouw met de naam van het waterschap en een gedenksteen.

De grote windroos met twintig bladen wordt door de hoofdvaan op de windrichting gedraaid, terwijl de kleinere windvaan voor de zelfregeling naar windsterkte dient. De ongeveer vijftien meter hoge molen op het molenerf is een dominant herkenningspunt in het open weidelandschap.

Lytsewierrum

Ik kom, onderweg op de fiets, zo veel mooie plekjes tegen. Vooral in de 'Greidhoeke', waar ik geboren en getogen ben. Verre einders, hoge luchten, altijd weer anders. Kerktorentjes waarvan je na enige tijd precies weet bij welk dorp ze horen.

Het mooist zijn de kleine dorpjes. Neem nu Lytsewierrum. Ik heb het al zo vaak gefotografeerd. Van alle kanten is het even mooi. Voor de bijgaande foto heb ik even de gebaande paden verlaten, een eindje het weiland in. Zo ziet het er net even anders uit. De toren steekt ver boven de huisjes uit. Die liggen verscholen achter en tussen de bomen. En de vlag hangt uit: dit wordt een feestelijke foto. Naast mij het houten hek, vastgebonden met een eindje touw. Ik vind dit veel mooier dan de stalen hekken van tegenwoordig. Brandnetels klimmen brutaal omhoog. Het valt nog niet eens mee om bij het hek langs te komen...

En boven alles uit, om het allemaal nog mooier en feestelijker te maken, een helder blauwe hemel vol met witte wolken. Ik tref het, hier op mijn plekje aan de slootkant. Ik zit er zomaar een kwartiertje. Even verderop zit een meerkoet op zijn nest, midden in de sloot. Een blauwe reiger staat te vissen, onbeweeglijk en geduldig. Op enige afstand graast het vee.

Hoe langer ik hier zit, hoe meer ik zie. Het past niet allemaal op de foto. Het plaatje is mooi genoeg. Lytsewierrum, een dorpje om van te houden.

De Gertrudiskerk staat sinds 1557 als hoogtepunt in het midden van het schilderachtige terpdorp Lytsewierrum. In 1514 was door brand de van tufsteen gebouwde voorgangster verwoest. In de zuidelijke muur geeft de stichtingssteen te lezen dat de kerk op 31 maart 1557 is gebouwd, toen het brood twaalf stuivers kostte (vergelijk Visvliet in Groningen). Het extreem dure brood moet het gevolg van een epidemie of een andere crisis zijn geweest. De onderbouw van de kerk is van gele moppen. Dan volgt een rondgaande cordonlijst waarboven het muurwerk van kleine steen is. De kerk is aan de zuidzijde geleed geweest door grote spitsboogvensters met neggen in de dagkanten. Enkele vensters zijn later dichtgemetseld. De middelste nis met een vorktracering is waarschijnlijk oorspronkelijk. Even westelijker is in zo’n nis een fraaie ojiefvormige maar wel dichtgemetselde ingang te zien waarin de stichtingssteen is geplaatst. Aan de westelijke zijde van de noordmuur staat een vrij jonge ingang onder een segmentboog. Even oostelijker zit tussen de twee vensters een hoge, tot de grond toe doorlopende nis die waarschijnlijk een ingang heeft bevat en veel oostelijker is een rondboogspoor te zien dat ook wijst op een voormalige ingang. In de vijfzijdige koorsluiting staan twee vensters. De ongelede zadeldaktoren dateert waarschijnlijk uit de 15de eeuw en is in 1722 gedeeltelijk beklampt met kleine steen. Hij heeft rondbogige galmgaten en in de geveltoppen zitten spitsbogige, klimmende nissen. De windvaan heeft de vorm van een ruiter.

De kerkruimte wordt gedekt door een houten tongewelf dat in 1928 een beschildering ontving in art déco-vormen. Op het warmrode fond zijn golfrandjes langs de ribben en een brede band langs de voet geschilderd. Tussen visblaas-achtige ornamenten staan christelijke symbolen op helderblauwe medaillons. Binnen het doophek met balusters staat de preekstoel met klankbord tegen de oostelijke sluitmuur. Voor het koorhek staan twee overhuifde herenbanken tegenover elkaar. Het vormt een ingetogen 18de-eeuws geheel. L. van Dam & Zn. bouwden in 1870 het orgel. De kerk bezit nog haar mooie collectie petroleumlampen.