Wytmarsum
Wytmarsum is in terpdoarp dat ûntstien is yn de betide Midsieuwen en wêr’t flinke buerten omhinne groeid binne. It komt it earst yn boarnen foar yn 1270, mar argeologyske fynsten wize op in folle âldere bewenningsskiednis.
Op de gritenijkaart yn de atlas fan Schotanus út 1716 is it al in flink doarp en yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard dat yn 1788 befêstige: : ‘een schoon en groot dorp …, gelegen aan ’t Zuidelyk einde der Pingjumer Halsband. Men vindt hier eene groote binnenbuuren met eenige Straaten ten Zuidwesten, Zuidoosten en Noordoosten der Kerk. In den jaare 1663, werd het spits van den toren, door een Onweder, vernield, en een nieuw van veel grooter hoogte daar voor in de plaats gesteld’. Fierder waard in tal staten behannele wêr’t gjin inkele mear fan bestiet en fansels waard gewach makke fan Menno Simons, ien fan de lieders fan de menisten dy’t mei de skiednis fan Wytmarsum en it tichtby lizzende Penjum ferbûn is. Op de kaart yn de atlas fan Eekhoff út 1854 is it doarp yn omfang tanommen.
Op âlde kaarten falt yn it suden fan it doarp de Aylvastate mei it grutte park op. Dêr residearren de Aylva’s, in famylje dy’t ieuwenlang grytmannen foar Wûnseradiel en oare gritenijen en bestjoerders foar de provinsje opsmiten hat en in tal eksellinte kriichskundigen levere. De state is ferskate kearen fernijd, mar it gebou is ôfbrutsen om plak te meitsjen foar in senioaresintrum.
Yn’ t earstoan krige Wytmarsum by de Van Aylvawei en Arumerwei lâns oan wjerskanten fan de terp oant fier yn de 20e ieu in streekdoarpeftich karakter. Nei de oarloch waarden de nijboubuerten oan de noardkant en foaral súdlik fan de streek ûntwikkele.
Wytmarsum is sûnt 1880, doe’t it gemeentehûs fan Boalsert út nei de eastkant fan dizze dyk ferhúze waard, haadplak fan Wûnseradiel. It gemeentehûs is in rizich gebou yn in plechtige mingde styl, dat earst yn 1980 en oan it begjin fan de 21e ieu nochris oansjenlik útwreide is. Hjirnjonken stiet kafee Kuperus yn in kleurige pronk en rûnpasgevel dy’t past by de fernijingen om 1900 hinne.
Oan de oare kant riist de oan H.Nicolaas Tolentius wijde neogoatyske tsjerke op, yn 1903 boud nei ûntwerp fan A.J.van Schaik, by it augustijner kleaster Vinea Domini. It is in ienbeukige krústsjerke sûnder toer, mei in fiifsidich sletten koar, in dûbel transept, mei in dakrúter op de fiering. De belangrykste geloofsrjochtingen wienen yn dit doarp mei in tsjerke fertsjintwurdige. Yn it midden de herfoarme tsjerke en fierder de al neamde roomske kapel, in grifformearde ( dizze sealtsjerke út 1927 is in yn de tuskentiid net mear yn gebrûk) en in beskieden minniste tsjerke. En krekt Wytmarsum is it berteplak fan Menno Simons, ien fan de stichters fan de doperske beweging. Hy wurdt mei in obelisk even bûten it doarp betocht.
Yn’ t earstoan hie Wytmarsum in tsjerke mei in mânske sealdaktoer. Dy is yn 1633 troch stoarm fernield. Doe is de tsjintwurdige tsjerke boud en dy hie in ‘fraaye ende spitse toren’.
De tsjerke is bleaun, de toer net. Dy is yn 1819 ferfongen troch in iepen wurke koepeltoer op de nulle fan it dak. Dêr yn hingje de troch Johannes van Boomen en de yn 1565 troch Jurien Balthasar getten klokken. De westgevel, oan de kant wêr’t de toer stie, is yn 1819 trijesidich sletten. De tsjerke stiet op in mei getten izeren stek en linebeammen omseame terp.
Tsjinoer de tsjerke binne op de strjitfluorring de perken foar it strjittekeatsen oanjûn. Dêr stiet ek kafee De Gekroonde Roskam út 1861, dat in gevel hat mei in oerstekkende ferdjipping dy’t op kolommen rêst. Dêrnjonken stiet in pân mei in ynswinkte halsgevel út 1739. De Wytmarsumer Feart makket in lus troch it midden fan it doarp en sa kaam de yn 1889 stichte en noch frij geve súvelfabryk – dy’t tsjinwurdich in oare bedriuwsbestimming hat – yn it frij kompakt boude en skildereftige sintrum terjochte. Dêr stiet ek de eardere smidterij.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
FYP: Gemeente Sudwest Fryslân
