Haulerwyk
Haulerwyk is in karakteristyk en nei ferhâlding âld feankoloanjedoarp; in streekdoarp by de Kompanjonsfeart lâns, de Haulerwykster Feart en Krûme Elleboogvaart. De feart waard yn 1756 troch de Drachtster Kompenije groeven op it doarpsgebiet fan Haule. Yn de Tegenwoordige Staat van Friesland wurdt der yn 1788 noch mei gjin wurdt oer skreaun, wylst der dan al in generaasje lang yn it heechfean wurke wurdt. Wol meldt de Staat yn de ynlieding oer Eaststellingwerf: “Een groot deel der Grieteny bestaat nog in onvergraaven hoog veen, en bevat dus eenen schat, die in vervolg van tyd van zeer groote waarde zal worden.”
Goed in heale ieu letter, lit it kaartbyld fan de gritenij yn de atlas fan Eekhoff (1849) sjen dat Haulerwyk dan yn de folle lingte ûntwikkele is en fan de feart ôf in ticht net fan wiken het fean yn groeven is. It yn dyselde tiid útkommen Aardrijkskundig Woordenboek fan Van der Aa melde: “Het is eene volkrijke buurt van wel anderhalf uur lengte, zich langs de Haulstervaart uitstrekkende. Men telt er 187 h. en ruim 1000 inw., die meest hun bestaan vinden in den veenarbeid en voorts in den landbouw. Er is hier eene kerk voor Afgescheidenen.”
Oan wjerskanten fan de hast seis kilometer lange feart wie destiids op in frij regelmjittige wize bebouwing fan frijsteande hutten, keten en hokken, mar ek lytse boargerwentsjes ta stân kommen. Sûnder dat der sprake wie fan echte konsintraasjes wie de lange delsetting ferdield yn Beneden Haulerwyk, dat letter it selsstannige doarp Waskemar wurde soe, Haulerwyk yn ‘e midden en it dôchs wat tichter beboude Boven Haulerwyk. Oan de eastkant fan Boven Haulerwyk makke de feart in heakse knik nei it suden ta om as Kromme Elleboogvaart ek noch sa‘n 800 meter bebouwing te hawwen.
Yn 1880 krige dizze lange streek fan delsettingen de status fan selsstannich doarp. Yn de earste ieu fan syn bestean hie Haulerwyk gjin goede ferbining oer lân. Der wie inkeld mar in reed fan de eastlike kant fan it memmedoarp Haule nei Boven Haulerwyk ta, ûngefear op it plak dêr‘t no de Oosterwoldseweg leit. Yn 1859 waard op de noardlike kant fan de feart in dyk oanlein en yn 1911 waard it in keunstdyk. Dêrtroch sette de fertichting oan de noardkant fan de feart mear troch dan oan ‘e súdkant. Oan dy kant fan de feart bleau it agraryske karakter fan Haulerwyk goed bewarre. Hoewol ‘t de tastân fan de arbeidershuzen yn Haulerwyk gjin sprekken lije koe kamen der nei de Wenningwet net fuortendaliks inisjativen fan ‘e grûn. Dit kaam ek omdat der net sa maklik geskikte lokaasjes fûn wurde koenen. De bedoeling wie om safolle as mooglik wie selsstannige wenningen te bouwen op in rom hiem, dêr‘t wat oan ikkerbou dien wurde koe en men wat lytsfee hâlde koe.
De earste noch besteande folkswenningen kamen yn 1920 oan de Meidoornlaan. Dêr waarden yn 1937 noch in pear bijboud, krekt as oan de Slotemaker, de Bruïneweg, de Scheidingsreed en alhiel oan de oare kant fan Haulerwyk oan it Smidslaantje. Oan de oarloch ta feroare der oan de struktuer fan Haulerwyk net folle. Nei dy tiid soe earst de bebouwing oan de Leeksterweg nei it noarden ta en by de Oosterwoldseweg nei it suden ta lâns sterk tanimme, wêrtroch’t it op in krúsdoarp begûn te lykjen. Al gau binne ek de kwarten tusken it krús yn mei nijbouwiken fol rekke, yn it earstoan yn de eastlike kwarten, letter ek yn it westen.
Haulerwyk groeide út ta in grutte kearn mei goede foarsjennings en in sterke middenstân. By it sintrum, dêr‘t in stik fan de feart dimpt is, stiet sûnt 1852 de herfoarme tsjerke. It is in ynbannich gebou mei in rjochte koarsluting en in houten geveltoer. Fierder út it sintrum wei, oan de noardkant fan de feart, kaam in 1925 de meniste tsjerke, ek wer in uterst sobere sealtsjerke. Frijwat fierder nei it westen ta, yn it oarspronklik middelste diel fan Haulerwyk waard yn 1930 in fraaie ekspresjonistyske nije grifformearde tsjerke boud, nei in ûntwerp fan F.Offringa. Yn 1996 is der in kontrastryk bygebou bykommen, ûntwurpen troch arsjitekt Jelle de Jong.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
