Hallum
Hallum is in radiaal terpdoarp dat inkele jierren foar it begjin fan de jiertelling op in kwelderrêch ûntstien is. Yn de 11e ieu is de seedyk, dy‘t noardlik fan de Ferwerderadielster doarpen opsmiten waard op de terp oansluten. De Hallumer terp kaam dêrtroch alhiel binnendyks te lizzen. Dy rekke yn it earstoan om it tsjerkhôf hinne foaral beboud oan de súdwestkant mei de Hegebuorren en de Lytse Buorren en oan de noardkant mei de Grutte Streek en omjouwing. It wienen in pear fan in grut oantal âlde radiale paden.
Oan de noardkant kaam oan ‘e binnekant fan de dyk yn de 13e ieu Offingastate te stean op in wrydsk hiem, dat doedestiids wierskynlik de ringdyk oan dy kant al fersteurde. De state is yn 1738 sloopt en it plak bleau lange tiid in ûnbeboud terrein. Fierders is, nettsjinsteande de lettere kompakte bebouwing de ringdyk noch dúdlik oanwêzich; oan de noardeastkant krige er sels de namme Rondweg. Oan de súdkant lei Goslingastate krekt bûten de ringdyk en fierder fan it doarp ôf oan de eastkant Sytjemastate.
It doarp waard ûntsletten troch de Hallumer Mar, dy‘t nei de ferbettering en it oanlizzen fan in jaachpaad sûnt 1648 ek wol de Hallumer Trekfeart neamd waard. Dizze feart foarme mei in heakse bocht de haven tsjin de westlike flank fan it doarp oan. De feart koerste fierder yn súdwestlike rjochting om nei in pear hûndert meter op ‘e nij wer in heakse bocht nei it súdeasten te meitsjen om fierder kjersrjocht troch it lân te rinnen om by Bartlehiem yn de Ie út te kommen. Fan de 17e ieu ôf kaam der dan ek bebouwing oan de súdwestlike kant fan it doarp.`
De yndustry hat mei grutte bedriuwen foar banketbakkersguod en bakken en eardere bedriuwen yn metaalwaren yn en by it doarp syn spoaren neilitten. Oan de Mounebuorren stiet it (twi)bakfabryk De Volharding út om-ende-by 1915 mei in notabele direkteurswente út it lêst fan de 19e ieu. De yndustry is nei de oarloch gruttendiels ferhuze nei de Doniaweg dy‘t yn westlike rjochting nei Hallumerhoeke ta fiert en dêr in oansjenlike wiksel lûkt op it lânskip. In oar gefolch is dat foar, mar benammen nei de oarloch relatyf frijwat folkswenningbou ta stân kommen is. De doarpsútwreidingen ha op in frij soarchfâldige wize foaral oan de súdeastlike en wat minder oan de súdwestlike kant plak fûn.
De doarpstsjerke oan de eastlike kant fan ien fan de fraaiste tsjerkhôven fan Fryslân wie oarspronklik nei alle gedachten wijd oan Sint Martinus. Se is in ienbeukige tsjerke út it lêst fan de 13e ieu mei in fiifkantich sletten koar, twa legere, oerdwers pleatste oanbouwen; de noardlike mei in tintedak en in spitske. De toer, ferdield yn trije segminten, krige in ynsnuorre spits. De âldste spoaren binne twa muorrefragminten fan dowestien út ûngefear 1100 yn de noardlike oanbou. Dêr binne restanten fan in klimmende bôgefries sichtber. It skip, mei romantisearjende bôgefries kaam ta stân yn it lêst fan de 13e ieu. De finstersomlistings krigen kraalprofilen en rinne as nissen nei ûnderen ta troch. Mei de bou fan it skip is mooglik ek de súdlike oanbou ta stân kommen. De âlderdom fan it 14e-ieuske koar is foaral te sjen oan de noardkant. Yn 1865 is it oare fernijd. De toer fan hjoeddei is yn 1805-1806 opnij boud; de âlde toer wie it jier dêrfoar ynstoart. Om it romme, mar tige folle tsjerkhôf hinne, stiet in kreas fersoarge, yn 1876 troch Jacob Douma ûntwurpen stek fan getten izer. Oan de noardrâne stiet it tsjerklik lokaal út 1912 mei eleminten yn de fernijingsstyl.
De meniste tsjerke oan de Offingaweg is in ienfâldige sealtsjerke út 1875 en de grifformearde tsjerke is yn 1912 prominint op in hoeke oan de ringdyk, de Langebuorren, boud nei in ûntwerp fan Tjeerd Kuipers. Westlik fan Ferwert hat it ferneamde, yn 1163 stichte kleaster Mariëngaarde stien. Fuort nei de Herfoarming yn 1580 is it opheft en de gebouwen binne ôfbrutsen. Op it terrein oan de râne fan it Monnikenbildt en súdlik fan de Hallumerhoeke – dêr‘t oan de Mariëngaarde mear grutte boerepleatsen lizze – stiet no in kop-hals-romppleats mei in grut foarein út ûngefear 1840.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
