Berltsum
Berltsum is in terpdoarp mei in wat stedsk karakter. It is yn it begjin fan de jiertelling ûntstien op in wâl by de mûning fan de Ryd yn de Middelsee. De delsetting is in kombinaasje fan twa doarpen, dy ‘t ticht byelkoar lizze: Tutgum en Berltsum. It lêste ûntwikkele him ta in grutte hannelsdelsetting by de Ried lâns. Dêrtroch liet it in struktuer sjen lyk as ferskate oare stêden. Ek hat Berltsum in begin fan stêdsrjochten kend.
Berltsum is al lang in sintrum fan túnbou en hofkerij fan lytsskalige túnkersbedriuwen. Al yn de Tegenwoordige Staat van Friesland waard yn 1786 as karakteristyk beskreaun dat “er geen boerderijen in het dorp zijn” en “het Meerendeel der huizen maakt eene dubbele streek. Oost- en Westwaarts loopende, doch daarenboven zyn er eenige kleine bystraatjes, die, gelyk de Hoofdstraat, ten groote deele wel gevloerd zyn. Aan den Noordkant, achter de buurt, loopt de Ried of vaart van Franeker naar Berlikum te niete, tegen den ouden Zeedyk, en wordt daar nog heden de Haven genoemd, te gedachtenisse van de oude uitvaart in de Middelzee.”
De lange en yn hichte wikseljende streek, de Buorren, hat in frijwat fariearde en sletten bebouwing. Hjir en dêr wurdt it trochbrutsen troch iepenings nei sydgebieten, sa as it nijsgjirrige hoekje by It Dok, in dimpt haventsje mei loswâl. Parallel oan de Buorren is yn 1857 in keunstdyk oanlein fan Berltsum nei Frjentsjerteradiel, dy ‘t yn it doarp sels de Hofsleane hyt. Dêr is sûnt dy tiid sa stadichoan bebouwing oan groeid. Oan dizze Hofsleane – en oan de dwersstrjitte Nijebuorren - is yn 1917 en 1920 ek de earste folkshúsfesting ta stân kommen. Fuort nei de oarloch krige it buertsje fan de Molestrjitte stâl. Oan de súdkant fan de Hofsleane kaam nei de oarloch in flinke doarpsútwreiding. Yn it noarden waard op de eardere Middelseedyk, destiids de Hoogedyk neamd, yn 1853 in grintdyk nei Bitgum oanlein.
Yn de twadde helte fan de 19e en de earste tsientallen jierren fan de 20e ieu is oan wjerskanten fan dizze (Bitgumer)dyk lintbebouwing kommen, mei as resultaat in freonlike ynkomst oan dy kant fan it doarp. Op de krusing fan dizze dyk en de dyk nei St. Anne waard yn 1889 de molkfabryk boud. Noardlik dêrfan stie oant 1747 ta Hemmemastate fan de adelike famylje, dy ‘t net allinne grytmannen foar It Bilt levere, mar ek belangrike gesachsposysjes útoefenen. Oan it westlike ein fan de buorren stiet de herfoarme tsjerke op in heech hôf. It is in achtkantige sintraalbou mei fjouwer rjochte en fjouwer bol bûgde wanden, in koepeldak en in houten klokkekoepel. De tsjerke is yn 1777/79 boud yn Loadewyk XVI-styl, ûnder lieding fan Willem Douwes, stedsboumaster fan Harns. Fan binnen út wurdt de grutte koepel droegen troch in fjouwerkant fan slanke pylders. De tsjerke wurdt flankearre troch de út 1863 datearjende pastorije, in neoklassicistyske wenning mei middengong en de yn 1908 yn in aparte mingstyl fan neo renêssânse en fernijende styl boude konsistoarje.
De meniste tsjerke oan de oare kant fan it doarp is in neoklassicistyske sealtsjerke út 1841. Tichtby it doarp is de túnbou ûnmiskenber oanwêzich. Dêr waard yn1786 al melding fan makke : “Thans is Berlikum een der vermaaklykste kleidorpen, wegens de groote menigte van hovelingen, beplant met alleleye vruchtboomen, die de buurt van alle kanten omringen (...) : de menigvuldige appelen, peeren, bezijen en andere boom- en aardvruchten, die hier, by gunstige jaaren, in groote menigte wassen (...), verschaffen aan de inwooners van dit dorp een voornaam deel van hun bestaan, gelijk ook de aardappelteelt, die hier (...) voor dertig of veertig jaaren begonnen is en nog steeds aanwint.” Útsein it kweken fan fruit waarden op in soad túnkersbedriuwen winterwoartels, sipels en koalrapen ferboud. Letter ek noch tomaten, fijne griente, betide jirpels en poaters. Yn 1899 kaam der in feiling en waard der in feilinggebou boud oan de Berltsumer Feart. De feiling is saneard, mar de túnbou is noch altyd fan belang; de glêstúnbou is sels in groeisektor.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
NLP: Doarpswurk
