Sleat
Sleat liket in ideale renêssânsestêd: in krús fan wetter en dyk mei in regelmjittige fêsting der omhinne en yn it brânpunt de gebouwen fan it wrâldsk en tsjerklik gesach. Mar it lytse Sleat is âlder as de stichte renêssânsestêden en is ta in ideale foarm groeid. De stedsstruktuer is hast regelmjittich. Yn it skaad fan de feefoerfabryk – yn 1903 as suvelfabryk begûn – stie oant it midden fan de 19e ieu de Kowepoarte dy’t har gelikense hie mei de Wyckelerpoarte oan de oare kant: de twa lânpoarten yn de betiid midsieuske handelswei. De wei krúste hjir de Ie, in belangryk wetter foar it trochgeande ferkear.
Doe’t de delsetting him yn de folle Midsieuwen ta stêd ûntwikkele, wie de betsjutting fan de âlde lândyk al ôfnommen: de Kostrjitte is dan ek in smel strjitsje. Oan de oare kant fan it Djip giet dy hast like smel troch mei de Dûbelstrjitte, flankearre troch kreaze huzen. By it Djip lâns steande foarname huzen. De ekonomyske betsjutting fan it wetterferkear oertrof dy’t oer lân gie, dúdlik.
Op de Hearewâl stiet it eardere stedshûs út 1759. It middenpart hat barokke fersieringen en de riedsseal hat Lodewijk XVI dekoraasjes. Sleat is oant 1984 in selsstannige stedsgemeente bleaun, ien fan de lytste fan it lân. Doe binne Sleat en Gaasterlân gearfoege en ferlear it stedshûs syn funksje. It museum ‘Stedhûs Sleat’ kaam der yn mei ûnder mear in fassinearjende presintaasje fan ‘Sleat, de ideale stêd’. De oarspronklike kapel is yn 1647 as tsjerke fergrutte yn let goatyske styl. Efter de ienfâldige giele tutegevel stiet in dakruter op it dak. Efter it nochal sletten front stiet in troch finsters oerdiedich ferljochte tsjerke. It meubilêr datearret foar in grut part út de boutiid. Op Hearewâl 53 stiet it dûbele, fan trepgevels foarsjoene pân, dat as boargemasterswenning, letter as pastorije brûkt waard en tsjintwurdich partikulier bewenne wurdt. It rjochter part is sa’t bliken docht oan de ankers fan 1610 en it linker is in útwreiding fan 1671. Yn de seal fan dit pân fergadere de rie en waard rjocht sprutsen. Op de Hearewâl stiet fierder in kar oan aardige wenningen en pakhuzen mei foargevels yn ferskate foarmen en stilen.
Oan it ein fan de Hearewâl leit de Lemster wetterpoarte oer it Djip, in hege, fan giele bakstien mitsele wetterpiip. De korfbôgige trochgong is ôfsetten mei bewurke sânstienblokken en der binne wapenskylden fan Sleat te sjen (mei SPQS en 1821) en Fryslân. Njonken de wettertrochgong sit in romme trochgong foar fuotgongers en dêrtusken oan de binnekant de romte fan it kasjot. Op it bastion by de poarte stiet de nôtmole: in 18eieuske boppekruier mei stelling. Hjir stie al sûnt de lette Midsieuwen in standertmole.
It súdwestlike kwartier fan Sleat, it grutste, is it gebiet wêr’t pleatsen stienen. Efter it súdwestlike bouwurk stiet in flinke kop-hals-romppleats en der binne noch mear spoaren fan agraryske aktiviteiten yn dizze hoeke. Oan de westkant fan it Djip leit de Foarstreek mei in grut tal wenningen yn ferskate stilen. Under mear in ynbannich wenninkje mei in útbou boppe de stoepe en in luif mei in sjarmante markearring. Fierder in klokgevelpear út it midden fan de 18e ieu en in pronkje mei trepgevel út 1655 dy’t yn renêssânsestyl fersierd is mei in protte ûnderdielen yn sânstien. Op’ e hoeke fan de Dûbelstrjitte stiet Herberg De Zeven Wouden. Oan it begjin fan de Kapelstreek wie de waach yn in uterst ienfâldich lyts gebou festige.
Oan it ein fan dizze kade stiet de yn 1933 boude roomske tsjerke mei in foarse sealdaktoer. De Lindegracht oan de oare kant hat ek in fariearde bebouwing mei fraaie list en klokgevels. Net allinne hjir,mar oeral by it Djip lâns steane snoeide linebeammen. De Snitser of Wâldseiner wetterpoarte hat in selde foarm as dy oan de oare kant. Oan de fjildkant sitte fraai houwe platen mei it stedswapen en SPQS en 1768. Oan de eastkant leit it eardere sompige Bûtenlân dat tsjintwurdich ûnregelmjittich beboud is. De foar in part útgroeven bolwurken mei soms in protte beammeguod foarmje it dekor foar in moaie kuier.
Colofon
Uitgeverij: NoordBoek - Auteur: Peter Karstkarel
